Το φρούτο της εποχής

Τις προάλλες είχαμε ενα άρθρο για τα λεξιλογικά της λαϊκής αγοράς, και εκεί είχα αναφέρει ότι την εποχή αυτή τα οπωρικά έχουν την τιμητική τους -κι αν θέλουμε να το εξειδικεύσουμε ακόμα περισσότερο είναι η εποχή για τις φράουλες, αφού τα κεράσια δεν έχουν ακόμα φτηνήνει αρκετά, ούτε τα βερίκοκα άλλωστε. Φράουλες όμως βρίσκεις άφθονες και φτηνές, οπότε σκέφτομαι πως δεν είναι άσκοπο να ξαναθυμίσω ένα παλιό μου άρθρο, που είχε δημοσιευτεί εδώ πριν από τρία χρόνια, και που συμπεριλήφθηκε στη συνέχεια στο βιβλίο μου «Οπωροφόρες λέξεις«.

Η φράουλα είναι από τα δημοφιλέστερα φρούτα, και όχι μόνο για νωπή κατανάλωση αλλά και ως γεύση σε παγωτά, μαρμελάδες, τσίχλες, ζελέ και συστατικό σε αρώματα, καλλυντικά και διάφορα άλλα προϊόντα, κι όμως… δεν είναι φρούτο, ή, σωστότερα, δεν είναι καρπός! Πράγματι, από φυτολογική άποψη η φράουλα είναι ψευδοκαρπός: οι πραγματικοί καρποί είναι τα πολλά μικροσκοπικά «σποράκια» που βλέπουμε στην επιφάνεια της σάρκας της φράουλας, ενώ το σαρκώδες τμήμα δεν είναι παρά το περίβλημα του καρπού· μπορεί αυτό να το υποστηρίζουν οι βοτανολόγοι, όμως εμείς που τις απολαμβάνουμε τις θεωρούμε φρούτα και με το παραπάνω –και μάλιστα, αν ρωτήσετε τα παιδιά πάω στοίχημα πως η φράουλα, θα πάρει μια θέση ανάμεσα στις πρώτες, με το κόκκινο χρώμα της, τη λάμψη της, το άρωμά της. Ίσως και την πρώτη, κι ας λένε οι βοτανολόγοι.

Αν εξαιρέσουμε μπανάνες, ανανάδες και τα άλλα εξωτικά φρούτα, οι φράουλες ήρθαν τελευταίες στα μέρη μας: στη Γεωργική και οικιακή οικονομία του, γραμμένη το 1835, ο πρωτοπόρος Γρηγόριος Παλαιολόγος σημειώνει μεν ότι η φράγουλα, που την ονομάζει επίσης χαμαίβατο, καλλιεργείται σε πολλούς κήπους των Αθηνών και πετυχαίνει σχεδόν παντού, αλλά την παρουσιάζει ανάμεσα στα σχετικώς άγνωστα φρούτα (χαρακτηριστικό είναι ότι αμέσως μετά περιγράφει το ανανάσιον, δηλαδή τον ανανά).

Οι αρχαίοι τις φράουλες ή δεν τις ήξεραν ή δεν τις ονόμασαν· η ονομασία χαμαικέρασος, που είναι η φράουλα στην αυστηρή καθαρεύουσα, είναι μεν αρχαία, αλλά, τουλάχιστον στον Αθήναιο, αναφέρεται στα κούμαρα. Οι Ρωμαίοι ήξεραν τις φράουλες, όχι όμως τις σημερινές αλλά τις άγριες της εποχής εκείνης, και τις είπαν fraga terrestria, δηλαδή «επίγεια κούμαρα». Από αυτό το fragum, fragula με τον υποκορισμό, προέκυψε το ιταλικό fragola, που πέρασε στα ελληνικά, αρχικά ως φράγουλα όπως είδαμε και στον Παλαιολόγο. Στα κείμενα του 19ου αιώνα θα βρείτε και τους δυο τύπους, φράγουλα και φράουλα, αλλά από το 1920 και μετά ο τύπος φράουλα επικρατεί. Ο Κοραής γράφει στα Άτακτα: «Ο ονομαζόμενος από τους Γάλλους καρπός Fraise [δηλαδή η φράουλα] ομοιάζει το κόμαρον, και ημπορούμε να το ονομάσουμε (επειδή δεν ονοματοθετήθη ακόμη) ‘ημεροκόμαρον’». Θα συμφωνήσετε ότι η δανεική ονομασία, φράουλες, είναι πιο βολική από την εξασύλλαβη πρόταση του Κοραή!

(Παρένθεση: Στο βιβλίο Η γλώσσα της γεύσης της Μαριάννας Καβρουλάκη διαβάζω ότι την ονομασία φράουλα την έπλασε πρώτος ο βυζαντινός φαρμακοποιός Νικόλαος Μυρεψός, που έζησε τον 13ο αιώνα. Αυτό δεν μπόρεσα να το διασταυρώσω πουθενά, και επειδή η πηγή της Καβρουλάκη (ένα μάλλον ύποπτο αμερικάνικο λεξικό που διατίθεται στο Διαδίκτυο) δεν είναι και τόσο αξιόπιστη, πρέπει να το θεωρήσουμε λάθος. Άλλωστε, η λέξη δεν έχει πιθανή ελληνική ετυμολογία).

Τις άγριες φράουλες πάλι, στην κεντρική και βόρεια Ελλάδα τις λένε χαμοκέρασα, εξέλιξη του «χαμαικέρασος».

Η λατινική ονομασία του καρπού πέρασε στις λατινογενείς γλώσσες (π.χ. fraise στα γαλλικά, fresa στα ισπανικά), αλλά όχι παραπέρα. Στα αγγλικά η φράουλα λέγεται strawberry, όπου berry είναι η δυσκολομετάφραστη γενική ονομασία των αγγλοσαξόνων για όλους τους μικρούς απύρηνους καρπούς, συνήθως του δάσους, ας τους πούμε μουροειδή, ενώ δεν ξέρουμε με βεβαιότητα πώς εξηγείται το πρώτο συνθετικό, που βέβαια σημαίνει «άχυρο». Στα γερμανικά τουλάχιστον, λέγονται Erdbeere, όπου το πρώτο συνθετικό σημαίνει τη γη.

Πάντως, οι φράουλες που τρώμε σήμερα είναι υβρίδια από δυο ποικιλίες αμερικανικές, μία της βόρειας Αμερικής αρωματική και μία της Χιλής, που έδινε μεγάλους καρπούς και που στη συνέχεια διασταυρώθηκαν με ντόπιες γαλλικές ποικιλίες. Οι Γάλλοι λοιπόν καλλιέργησαν πρώτοι τις φράουλες.

Καθώς οι Γάλλοι είναι οι πρώτοι διδάξαντες, δεν είναι περίεργο που η λέξη έχει μπει και στη φρασεολογία τους· για παράδειγμα, aller aux fraises, κατά λέξη «πάω για φράουλες», λέγεται όταν ένα ζευγαράκι απομακρύνεται σε μέρος ήσυχο μακριά από αδιάκριτα βλέμματα. Στη γενικότερη κουλτούρα, θα μπορούσαμε να θυμηθούμε το  τραγούδι Strawberry fields forever των Μπιτλς, τις Άγριες φράουλες του Μπέργκμαν, καθώς και την ταινία-έμβλημα της εξέγερσης της νεολαίας Strawberry statement, που ο ανώνυμος εισαγωγέας είχε την καλή ιδέα να ακολουθήσει τον γαλλικό τίτλο (με την εκπληκτική έμπνευση Des fraises et du sang) και να τον αποδώσει Φράουλες και αίμα στα ελληνικά. (Στην ταινία δεν νομίζω να υπάρχουν φράουλες, πάντως).

Να αναφέρουμε ακόμα την ποικιλία φράουλα των σταφυλιών, το Τρένο με τις φράουλες, μυθιστόρημα του Γιάννη Ξανθούλη, καθώς και τις φράουλες με σαντιγί που είναι το παραδοσιακό έδεσμα στο τουρνουά τένις του Γουίμπλεντον –καταναλώνονται πάνω από 20 τόννοι στη διάρκεια κάθε τουρνουά.

Δεν θα παραξενευτείτε αν σας πω ότι στα ελληνικά σχεδόν δεν υπάρχει παροιμία ή ιδιωματική φράση με τις φράουλες. Είπαμε, φτάσαν αργά στα μέρη μας. Λέω «σχεδόν» επειδή υπάρχει μια έκφραση, που τη βρίσκω και στο slang.gr, η (συγνώμη, έτσι; ) «σκατά με φράουλες», που είναι αγενής απάντηση στην ερώτηση «τι θα φάμε;» -οπότε η ενδεδειγμένη απάντηση είναι «πάλι φράουλες;» ή κάτι ανάλογο. Να προσθέσω επίσης την παροιμία «Κώλος χορτάτος, χαμοκέρασα γυρεύει» της Δυτικής Ρούμελης -όπου βέβαια χαμοκέρασα είναι οι αγριοφράουλες. Πάντως, ακόμα κι έτσι η παροιμιολογική-φρασεολογική παρουσία της φράουλας είναι ισχνή.

Οπότε, για να καλύψω το κενό θα μου επιτρέψετε να θυμηθώ μιαν εφηβική μου ανάμνηση· ένας μεγαλύτερος ξάδερφος, που απολάμβανε το σεβασμό μας γιατί είχε εμπειρία ζωής (ήταν δυο χρόνια μεγαλύτερος και σ’ αυτή την ηλικία τέτοιες διαφορές μετράνε) θέλοντας να μας δώσει να καταλάβουμε ότι δεν είναι όλα τα κορίτσια της ίδιας ηλικίας εξίσου ώριμα, μας είχε πει: δεν ωριμάζουν όλα τα κορίτσια την ίδια εποχή, όπως οι φράουλες! –εύστοχο, διότι τότε, πράγματι, οι φράουλες εμφανίζονταν στην αγορά για σχετικά μικρό διάστημα, ένα μήνα, το πολύ δύο. Τώρα βέβαια, με τις εισαγωγές από το άλλο ημισφαίριο και κυρίως με τα θερμοκήπια, η έννοια της εποχικότητας έχει ατονήσει και βρίσκει κανείς φράουλες στον μανάβη σχεδόν ολοχρονίς, άσε που έχουν μεγαλώσει κιόλας, σαν ντομάτες έχουν γίνει στο μέγεθος –συχνά και στη γεύση. Και για να μπορεί ο πελάτης των σουπερμάρκετ να βρίσκει φράουλες κάτω από 2 ευρώ το κιλό, αίμα χύνεται στη Μανωλάδα, στη νότια Ισπανία και αλλού. Φράουλες με αίμα, ή φράουλες και αίμα, ήταν προφητικός ο γαλλικός τίτλος.