Το περισπώμενο κύμα της κυρίας Φλέσσα

Την εκπομπή της Βίκης Φλέσσα και του Γ. Μπαμπινιώτη «Οι λέξεις φταίνε» (στη ΝΕΡΙΤ και σε επανάληψη στην ΕΡΤ) δεν την παρακολουθώ συστηματικά, οπότε μπορεί να την αδικώ, πάντως όποτε την έχω παρακολουθήσει πρόσεξα ότι ο καλεσμένος ήταν, χωρίς εξαίρεση, νοσταλγός του πολυτονικού ή/και εξέφραζε την άποψη ότι η γλώσσα απειλείται, φθείρεται, αφελληνίζεται. Ένα αλλο χαρακτηριστικό που διέκρινα: οι λέξεις που διάλεγαν οι οικοδεσπότες για να βάλουν σε συζήτηση ή στα γλωσσικά παιχνίδια τους (π.χ. στην Κρεμάλα) ήταν πάντα λόγιες λέξεις, κάτι που υποβάλλει την ιδέα ότι άξια μελέτης είναι μόνο η λόγια μορφή της γλώσσας -ποτέ δεν έχω δει να έχει μπει σε γλωσσικό παιχνίδι της εκπομπης λέξη λαϊκή.

Η εκπομπή που προβλήθηκε χτες (σε επανάληψη) δεν αποτέλεσε εξαίρεση. Η λέξη που μπήκε στην κρεμάλα για να τη βρει ο καλεσμένος ήταν η «ειμαρμένη», ενώ καλεσμένος ήταν ο πολύ καλός ηθοποιός Ιεροκλής Μιχαηλίδης, ο οποίος δεν παρέλειψε να εκφράσει την ευαρέσκειά του που ο τίτλος της εκπομπής («Οι λέξεις φταίνε») είναι γραμμένος στον λογότυπο «με δασείες και περισπωμένες», με αυτά τα ωραία στολίδια, που του λείπουν, και μάλιστα την απώλεια αυτή την έχει νιώσει στο πετσί του, αφού το όνομά του, Ιεροκλής ήταν και δασυνόμενο και περισπώμενο.

– Έμεινε μισό το ονομά μου, παραπονέθηκε.

– Έφυγε όλο το αρχαίον κλέος, είπε με στόμφο η κυρία Φλέσσα (Ποιο κλέος όμως; Οι αρχαίοι περισπωμένη δεν ξέρανε -η πολυτονική γραφή δεν γενικεύτηκε παρά στον 9ο αιώνα μ.Χ.)

Πρέπει να πω ότι ο Μπαμπινιώτης, προς τιμήν του, έσπευσε να παρατηρήσει ότι μπορεί οι παλαιότεροι [και όχι όλοι, κάθε άλλο μάλιστα, προσθέτω εγώ] να έχουν συνδέσει τα πνεύματα και την περισπωμένη με την εικόνα της λέξης και έτσι να τους φαίνεται ότι κάτι λείπει, όμως οι νέοι δεν έχουν τέτοια εντύπωση διότι έχουν συνηθίσει τη μονοτονική γραφή.

– Σε εμάς όμως φαίνονται πιο γυμνές οι λέξεις έτσι, σχολιάζει ο Ιεροκλής Μιχαηλίδης.

Και εκεί παρεμβαίνει η οικοδέσποινα, λέγοντας θριαμβευτικά:

– Όπως έλεγε ο Εμπειρίκος, μόνο στην ελληνική μπορείς να βάλεις ένα κύμα πάνω σε ένα άλλο κύμα!

Και λέγοντάς τα αυτά έκανε με το χέρι της τον κυματισμό της περισπωμένης.

– Πολύ ωραίο αυτό, επαίνεσε ο κ. Μπαμπινιώτης.

Το αν είναι «ωραίο» το εύρημα, ασφαλώς είναι θέμα υποκειμενικό. Είναι όμως αληθινός αυτός ο ισχυρισμός, ότι κάτι τέτοιο συμβαίνει «μόνο στην ελληνική»; Στο κάτω κάτω, περισπωμένες ή άλλα κυματοειδή τονικά σημάδια έχουν πολλές γλώσσες -ενώ τα ελληνικά, τόσο στα τελευταία 35 χρόνια όσο και για καμιά εικοσπενταριά αιώνες παλαιότερα, δεν είχαν. Και βέβαια, πέρα από το αν αληθεύει η φράση, το θέμα είναι επίσης τι συμπεράσματα βγαίνουν (είτε διατυπώνονται ρητά είτε σέρνονται υπόρρητα) από τέτοιες δηλώσεις, ότι «μόνο στην ελληνική γλώσσα γίνεται αυτό».

Η αλήθεια είναι ότι η φράση του Εμπειρίκου κυκλοφορεί εδώ και χρόνια στις παραγλωσσολογικές συζητήσεις από οπαδούς του πολυτονικού. Μάλιστα, στην αρχική μορφή του ανεκδότου, ο Εμπειρίκος είχε γράψει τη λέξη κύμα με περισπωμένη και του τη διόρθωσε ο διορθωτής του εκδοτικού οίκου σε οξεία, οπότε εξεμάνη ο ποιητής και είπε τη φράση για το κύμα πάνω στο κύμα. Κι επειδή το ανέκδοτο κυκλοφορεί χρόνια, έχω γράψει, από το 2007 κιόλας, ένα άρθρο όπου το σχολιάζω, και θα το παραθέσω στη συνέχεια του σημερινού μας σημειώματος. Να προσθέσω πάντως ότι όλη η χτεσινή εκπομπή υπάρχει εδώ, το δε απόσπασμα με τη συζήτηση για το πολυτονικό και το κύμα πάνω στο κύμα είναι από το 19.30 έως το 20.30. Επίσης, ότι έχω κάνει κάποιες προσθήκες στο παλιό μου αρθρο με βάση κάτι που έγραψε ο γλωσσολόγος Στέργιος Χατζηκυριακίδης.

Τα φίδια της Τήλου και το βιετναμέζικο κύμα

Στο Διαδίκτυο κυκλοφορεί με παραλλαγές το εξής ανέκδοτο:

Μια φορά, λέει, ο ποιητής Αντρέας Εμπειρίκος είχε γράψει τη λέξη κύμα με περισπωμένη, κῦμα, και ο διορθωτής του το διόρθωσε και το έβαλε με οξεία· έξαλλος ο ποιητής κατακεραύνωσε τον ακαλαίσθητο διορθωτή, λέγοντάς του:

Η ελληνική γλώσσα είναι η μοναδική γλώσσα που μπορείς να βάλεις ένα κύμα πάνω στο ‘κύμα’.

Τώρα, το ανέκδοτο αυτό κατά πάσα πιθανότητα είναι απόκρυφο, παναπεί το περιστατικό μάλλον δεν συνέβη ποτέ, και πρόκειται για ένα ακόμα παράδειγμα της κατηγορίας se non è vero, που λένε οι Ιταλοί για πράγματα που δεν συνέβησαν στην πραγματικότητα αλλά δίνουν γουστόζικες διηγήσεις.

Το λέω αυτό επειδή τον παλιό καιρό που υπήρχαν περισπωμένες, η λέξη κύμα έπαιρνε ούτως ή άλλως περισπωμένη, οπότε δεν είχε κανένα λόγο ο διορθωτής (και την εποχή του πολυτονικού οι διορθωτές ήταν ατσίδες) να διορθώσει το περισπώμενο κύμα. Διότι στο ανέκδοτο (και σε μερικές παραλλαγές αυτό δηλώνεται σαφώς), ο ποιητής Εμπειρίκος παρουσιάζεται υπερασπιζόμενος το δικαίωμά του να ανορθογραφήσει ποιητικά για να βάλει το κύμα (την περισπωμένη) πάνω στο ύψιλον του κύματος.

(Βέβαια, ίσως πει κάποιος ότι το κύμα ετυμολογείται από λέξη οξύτονη, κύημα, άρα ίσως ο διορθωτής έπασχε από πρώιμο μπαμπινιωτισμό και διεκδίκησε το δικαίωμα να ανασυστήσει την ετυμολογική εικόνα της λέξης, κατά τις φιλαινάδες και τα τσηρώτα· υπήρχαν και τότε κάποιοι τέτοιοι, που έγραφαν ακούμε με οξεία, ενώ μακρό προ βραχέος περισπάται, επειδή μέσα του άκουγαν το «ακούομεν»· πολλά τέτοια γλιτώσαμε με το μονοτονικό).

Όμως εμένα είναι αλλού η ένστασή μου. Από τη μια, πράγματι βρίσκω ωραία την εικόνα του κύματος πάνω στο κύμα, όσο κι αν έχω βαρεθεί τις πολυτονικές καραμέλες περί κυματιστής περισπωμένης και ασελγούς υπογεγραμμένης. Από την άλλη όμως, βγάζω σπυράκια κάθε φορά που ακούω κάποιον να αποφαίνεται, με ύφος καρδιναλίου, ότι Η ελληνική γλώσσα είναι η μοναδική γλώσσα όπου… ή Η Ελλάδα είναι ο μόνος τόπος όπου… ή Μόνο στην Ελλάδα γίνονται αυτά… Προσοχή: με ενοχλούν εξίσου όσοι υμνούν το δήθεν μοναδικό χαρακτηριστικό της Ελλάδας και των ελληνικών, όσο και εκείνοι που το κατακεραυνώνουν. Και στη μια και στην άλλη περίπτωση συνήθως πρόκειται για καραγενίκευση του χειρότερου είδους.

Ο τύπος που λέει Η ελληνική γλώσσα είναι η μοναδική στην οποία συμβαίνει αυτό κι αυτό, στην πραγματικότητα λέει: Η ελληνική γλώσσα είναι η μοναδική από τις δύο ή τρεις που ξέρω στην οποία συμβαίνει αυτό κι αυτό. Και όπως έχω δει, συνήθως όσο λιγότερες γλώσσες ξέρει κάποιος τόσο περισσότερο ρέπει προς παρόμοιες γενικεύσεις.

Πριν από πολλά χρόνια είχα πάει διακοπές στη Νίσυρο και νοικιάζαμε δωμάτια σ’ ένα παραθαλάσσιο χωριουδάκι –πέντε σπίτια, ουσιαστικά οικισμός ήταν. Η σπιτονοικοκυρά ήταν από την Αστυπάλαια, κι έξω απ’ το νησί της και τη Νίσυρο, δεν είχε ταξιδέψει σε κανέναν άλλο τόπο. Ένα βράδυ, καθώς μάς άκουγε να διηγούμαστε ιστορίες από παλιότερες διακοπές και να συζητάμε για φίδια, μάς ρώτησε γεμάτη απορία:

— Έχει και η Νάξος φίδια;

Τι είχε συμβεί; Η Αστυπάλαια φίδια δεν έχει, κι αυτό είναι γνωστό από την αρχαιότητα. Η καλή κυρία φίδια είχε πρωτοδεί μετά το γάμο της, όταν εγκαταστάθηκε στη Νίσυρο, και είχε συμπεράνει ότι η Νίσυρος ήταν η εξαίρεση κι ότι τα φίδια ήταν αποκλειστικό γνώρισμα νισυριώτικο, κι ότι όλος ο υπόλοιπος κόσμος, με κέντρο βέβαια την Αστροπαλιά, δεν γνώριζε τη μάστιγα αυτή.

Τώρα, όταν ακούω ότι μια επιφανής ελληνογαλλίδα καθηγήτρια λέει (δεν κατονομάζω γιατί δεν έχω το τσιτάτο από πρώτο χέρι και μπορεί να μην αληθεύει) ότι μόνο στα ελληνικά υπάρχει συνάνθρωπος, εμένα δεν μου φαίνεται περισσότερο έγκυρο από της αστροπαλίτισσας σπιτονοικοκυράς που έλεγε «μόνο στη Νίσυρο υπάρχουν φίδια». Και μάλιστα, χίλιες φορές πιο αναξιόπιστη βρίσκω την καθηγήτρια, επειδή η κυρά της Νισύρου ήταν ειλικρινής, ενώ η κυρία καθηγήτρια, δεν μπορεί, πέντε γερμανικά θα σκαμπάζει και θα έχει ακούσει το Mitmensch. (Μεταφραστικό δάνειο του οποίου είναι άλλωστε ο συνάνθρωπος). Αφήνω τα όσα υπονοούνται πίσω από τέτοιες δηλώσεις περί αποκλειστικότητας, ότι δηλαδή αφού οι φράγκοι δεν έχουν λέξη φιλότιμο και λέξη συνάνθρωπος είναι αφιλότιμοι και απάνθρωποι.

Αλλά να ξαναγυρίσουμε στο κύμα. Θέλησα να ελέγξω το απόφθεγμα του Εμπειρίκου, ή πιο σωστά του ψευδοΕμπειρίκου, αφού μάλλον κατασκευασμένο είναι το ανέκδοτο, να ελέγξω δηλαδή ότι τα ελληνικά είναι η μόνη γλώσσα όπου μπορείς να βάλεις ένα κύμα πάνω στο κύμα. Από το λίγο που έψαξα λοιπόν στην Βικιπαίδεια, που δεν έχει 500 ή 200 γλώσσες αλλά καμιά εικοσαριά μόνο, διαπιστώνω ότι τα βιετναμέζικα είναι γλώσσα διπλά πιο ποιητική από την ελληνική.

Το λέω αυτό επειδή, αν στα ελληνικά μπορείς (μπορούσες, πιο σωστά, για ένα σχετικά μικρό μέρος της ύπαρξης της γλώσσας) να βάλεις ένα κύμα πάνω στο κύμα, κῦμα, στα βιετναμέζικα μπορείς να βάλεις ένα ή και ΔΥΟ κύματα πάνω στο κύμα.

Στα βιετναμέζικα, η θάλασσα λέγεται biển (μια λέξη που επίσης χρησιμοποιείται και για τα κύματα), και όπως βλέπετε (αν δεν το βλέπετε πρέπει να επιλέξετε κωδικοποίηση Unicode και γραμματοσειρά Unicode) εδώ έχουμε περισπωμένη (κύμα), κι ένα λοφίο αποπάνω, κύμα με αφρό παναπεί. Ακόμα χειρότερα, οι κυματισμοί λέγονται Chuyển động sóng, και οι λέξεις αυτές, οπως βλέπετε (αν βλέπετε), στολίζονται όχι μόνο από κύματα στο e και στο o, αλλά και από γλαράκια, βραχάκια, συννεφάκια και άλλα σύμβολα μπαρόκ που όλα μαζί είναι απείρως εντυπωσιακότερα από το πτωχό πλην αιγαιοπελαγίτικο κυματάκι μας –και πάει περίπατο η ελληνική αποκλειστικότητα στην κυματιστή καλαισθησία!

Τώρα κρυμμένος στο ποτάμι, ποιητή, ανασαίνεις με καλάμι, με καλάμι!

 

 

Advertisement