Ένας σουρεαλιστής από την Αμοργό;

Η Αμοργός έχει κερδίσει μια προνομιούχα θέση στη γεωγραφία του ελληνικού σουρεαλισμού αφού έτσι διάλεξε να τιτλοφορήσει την ποιητική του σύνθεση ο Νίκος Γκάτσος. Ωστόσο, ο Γκάτσος δεν καταγόταν από την Αμοργό (αλλά από την Ασέα της Αρκαδίας), οπότε δεν είναι αυτός ο σουρεαλιστής του τίτλου μας.

Εδώ που τα λέμε, ο Γεώργιος Εξαρχόπουλος, διότι γι΄αυτόν πρόκειται να μιλήσουμε σήμερα, δεν είναι καν σουρεαλιστής με την αυστηρή -ίσως και με καμία- έννοια του όρου, κι αν είναι θα είναι avant la lettre, που λένε κι οι Γάλλοι, μιας και ο ποιητής από την Αμοργό έδρασε και πέθανε πολύ πριν εμφανιστεί ο σουρεαλισμός σαν καλλιτεχνικό ρεύμα, πολύ πριν γεννηθεί ο Αντρέ Μπρετόν ή ακόμα και ο πατέρας του Μπρετόν. Να προειδοποιήσω πως οι περισσότεροι που έχουν ασχοληθεί μαζί του, σχεδόν όλοι, τον θεωρούν απλώς παλαβό, ψώνιο, έναν από τους τύπους της παλιάς Αθήνας στα χρόνια του Όθωνα.

Ο Εξαρχόπουλος γεννήθηκε στην Αμοργό γύρω στο 1780 -δεν έχω πρόχειρη εγκυκλοπαίδεια να κοιτάξω να δω αν αναφέρει το ακριβές έτος γεννήσεώς του, και μεταξύ μας δεν ξέρω καν αν έχει αξιωθεί να αποκτήσει λήμμα σε εγκυκλοπαίδεια: αν ήταν να στοιχηματίσω, θα έλεγα πως όχι. Τη χρονολογία που δίνω τη συνάγω από το ότι στα 1803 τον βρίσκουμε ακόλουθο του Κωνσταντίνου Υψηλάντη, ηγεμόνα της Βλαχίας. Στα 1820 φαίνεται πως μυήθηκε στη Φιλικήν Εταιρία και είχε αξιόλογη δράση ως φιλικός. Όταν ξέσπασε η επανάσταση στη Μολδοβλαχία πήρε μέρος στις μάχες του Σκουλενίου και του Δραγατσανίου, όπου τραυματίστηκε. Μετά, κατέβηκε στην επαναστατημένη Ελλάδα. Διάβασα ότι έδωσε την περιουσία του για τον αγώνα. [Προσθήκη: Τα όσα ακολουθούν έχουν ένα σοβαρό λάθος. Όπως επισήμαναν αρκετοί σχολιαστές και τελικά επιβεβαίωσε πέρα από κάθε αμφιβολία φίλος που έχει σχέση με την Αμοργό, στο άρθρο συγχέονται δύο πρόσωπα με το ίδιο ονοματεπώνυμο. Ο αγωνιστής της Επανάστασης Γεώργιος Εξαρχόπουλος του Μάρκου και ο εκκεντρικός ποιητής Γεώργιος Εξαρχόπουλος του Ματθαίου. Ο αγωνιστής ζούσε ακόμα το 1848 αλλά είχε πεθάνει το 1865.]

Έζησε στην Αθήνα στα χρόνια του Όθωνα, και το 1842 εξέδωσε τη μοναδική ποιητική του συλλογή, που θα την παρουσιάσω εδώ σήμερα. Πέθανε στην Αμοργό, μετά το 1856 αλλά πότε ακριβώς δεν ξέρω. Κατά πάσα πιθανότητα, έγραψε και άλλα ποιήματα αλλά δεν ξέρω αν σώζονται. Δεν αποκλείεται κάποια από όσα αποδίδονται σε αυτόν να είναι φτιαχτά, όχι δικά του.

Ήταν ένας από τους τύπους της παλιάς Αθήνας, αλλά, αν κρίνω απ’ όσα έγραψαν γι’ αυτόν εκείνοι που τον γνώρισαν, δεν ήταν αμιγές ψώνιο τύπου Δελλαπατρίδη. Οπωσδήποτε, είχε μεγάλη ιδέα για τα ποιήματά του -όταν κάποτε ο Θ. Ορφανίδης (έχουμε γράψει γι’ αυτόν) και άλλοι πλακατζήδες ντύθηκαν φράγκικα και του παρουσιάστηκαν σαν εγγλέζοι μυλόρδοι, προσφέροντάς του τάχα τρία εκατομμύρια για να αγοράσουν τα ποιήματά του, εκείνος αρνήθηκε αγέρωχα.

Τη συλλογή του μπορείτε να τη διαβάσετε εδώ, από τα γκουγκλοβιβλία, ενώ επίσης μπορείτε να την αγοράσετε από το βιβλιοπωλείο -διότι επανεκδόθηκε πριν από καμιά δεκαπενταριά χρόνια, από τον Γ.Π.Σαββίδη. μακαρίτη Μίμη Σουλιώτη. Δεν έχω δει τη νεότερη έκδοση, οπότε δεν ξέρω αν δίνει και κάποια βιογραφικά στοιχεία για τον Εξαρχόπουλο.

Ο τίτλος της είναι «Έκτασις ποιητική», ή μάλλον αυτός είναι ο συντομευμένος τίτλος. Ο πλήρης τίτλος, σύμφωνος με το πνεύμα της εποχής, είναι: Έκτασις ποιητική περί της πολυτίμου ηλιακής Γαλλίας, ενώ ακολουθεί έμμετρος υπότιτλος που τον βλέπετε αριστερά στην εικόνα.

Υπογράφει «παρά Γ. Εξαρχόπουλου Ματθαίου και των ποιητών κορυφαίου». Ματθαίος ήταν το πατρώνυμό του, ενώ κατά τον Άννινο άλλοτε υπέγραφε ως «Γεώργιος Εξαρχόπουλος, εξ Αμοργού, Ρομφαίος και των ποιητών κορυφαίος, νυν μεν κρυφαίος ύστερον δε φανεραίος».

Το χαρακτηριστικό γνώρισμα της ποίησης του Εξαρχόπουλου είναι ότι παρεμβάλλει ανύπαρκτες γαλλόμορφες λέξεις δικής του κατασκευής, όπως το περίφημο «λερ μπαλέρ». Ήδη στην προμετωπίδα αριστερά θα είδατε το «ξιφίρ γαλέρ» και το «ρευ». Επίσης, κατασκευάζει και ελληνότροπες λέξεις ή τεντώνει υπαρκτές λέξεις έτσι που να παράξουν (σικ, ρε) νέους τύπους. Για παράδειγμα, γράφεται ότι χαιρέτισε την ανεξαρτησία (για την οποία είχε πολεμήσει) με ένα θούριο που άρχιζε με τους στίχους: Ρει, ρει, ρει! Η Ελλάς ελευθερεί!

Αξίζει να δούμε και την «Ποιητική απολογία» του, με την οποία κλείνει η συλλογή του. Σημειώνω ότι την έχει ανθολογήσει, μεταξύ άλλων, το Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού:

Απολογία ποιητική

O ποιητής είναι στολή, υψηλής αειθαλίας
Kαθώς λάμπει και ο ήλιος σε όλας τας βασιλείας.
Λερμπαλέρ όταν όμως τον τιμούσιν οι κόμοι και οι κομήται
και από κανένα δεν φθονείται, όταν όμως τον φθονούσιν
μένουσιν και αυτοί να τους εφτυούσιν.
Eπειδή αποδεικνύουνται ως ανάξιοι της αξίας τους.
Δεικνύοντες λελαλεύ επειδή δεν εγνώριζον και την στολήν
τους παροργίζουν και ο ποιητής αδιαφορεί
Kαι με το κοντύλι του τραγωδεί,
Λερμπαλέρ την αλήθειαν υψώνει
Kαι το ψεύδος θανατώνει.
Ξιφίλ μαλέρ ιδού λοιπόν η φρονιμάδα
Tου ποιητού η νοστιμάδα
Ως να παίζει την αμάδα με φρόνιμον αράδα ας ομιλούν.
Kαι οι τρικαβαίοι και μετριούνται οι Xαλδαίοι όσοι
Hγαπημένοι του φθόνου ερωμένοι λέγονται κατηραμένοι.
Διότι εις τα απέχια είναι παραδομένοι.

Αθήναι, την 15η Φεβρουαρίου 1842

Παλαβομάρα, θα πείτε. Προσέξτε όμως ότι αν «ο ποιητής είναι στολή υψηλής αειθαλίας», κάποιος άλλος έγραψε ότι «η ποίησις είναι ανάπτυξις στίλβοντος ποδηλάτου».

Η Απολογία έχει όλα τα χαρακτηριστικά της εξαρχοπουλικής ποίησης, τα λογοπαίγνια, τις ανύπαρκτες λέξεις, τα ψευτογαλλικά. Το λερμπαλέρ και το ξιφίρ μαλέρ έγιναν από τότε περίφημα.

Να δούμε ένα ακόμα ποίημα, ή μάλλον μερικά αποσπάσματα από το «Ποίημα επιταφικόν»

Επειδή και καθώς τρέχει με ορμήν
ο χείμαρρος της θαλάσσης και ο ποταμός του Δουνάβεως,
έτσι και ο νους ενός μεγίστου ανδρός, ο νους του ο λαμπρός,όπου τας μεγάλας και ηλιακάς σκέψεις των γνώσεων μεγάλου νοός,
ενός αρίστου ανδρός καθώς ο αδάμαντας Αναπολέων
κόπτεται ο ύπνος του και το φαγί
κι έτσι δεν είναι ίδιον του καθενός ηλιακά να θεωρεί
εάν η φύσις δεν τον διορεί.
Και ιδού η Ρόδος ρευ ιδού και το πήδημα αρέ!
‘Ο έστι διά να είναι τοιούτου υψηλού και ηλιακού μεγίστου
του νοός γνώσεως και κρίσεως
ο αοίδιμος Μποναπάρτης
δεν εκάθητο ποτέ εις την τράπεζαν ούτε τρία κάρτα.
[…]
Τοιούτες χάρες υψηλές, είχεν ο αοίδιμος καθώς το λες, λαμπρές στολές.
Λερμπαλέρ πιάστε την ταμπακέρα του που έπινε ταμπάκο
να φανταστείτε και σεις της δόξης το ακράτο. (…)
Και όποιος δεν υψώνει γνωρίζει το όνομα του αδάμαντος Αναπολέοντος, δεν γνωρίζει τίποτε λέγοντος. (…)
Λελαλεύ, ήτο άνδρας Μιλτιάδων, ήρως των μυριάδων
μα είναι τωόντι αποδεδειγμένος άνδρας μέγας ήτον και είναι βεβαιωμένος
Μεγίστου γνώσεως επαινεμένος
της πολυτίμου Γαλλίας στεφανωμένος
οπού αδάμαστος κολόνα εστάθη εις τον αιώνα.
Ξιφίλ μαλέρ ο πολύτιμος Αναπολέω δεν απέθανε σας λέγω.
Ζήτω ζήτω τραγωδείτε όλοι οι Γάλλοι να χαρείτε. (…)
Γαλλία, Γαλλία, πολύτιμος Γαλλία
Εγνώριζε τη αληθεία πως είχε μέγιστον άνδρα θησαυρόν ατίμητον, λερμπαλέρ ακριβόν πολύτιμον αδάμαντα τον είχες Αναπολέων τον μέγιστον και γενναίον
Λελαλέφ όπου με όλας τας δάφνας και μυρσίνας του κόσμου όλου σε είχε στεφανωμένη
Τα μέγιστα στολισμένη
Αφιλμαλέρ με όλας τας τιμάς και δόξας σε αξίωσεν υπέρ του κολοφώντος σε ύψωσε
Εν ακαρεί εν ακαρεί με τας πολυτίμους γνώσεις του ο μακαρί
οπού θα περάσουν αιώνες χρόνοι και καιροί
διά να αξιωθεί παρόμοιόν του να ιδεί.

Εντάξει, παραληρήματα ενός τρελού. Ωστόσο, δεν μου φεύγει από το μυαλό η υποψία ότι κάπου μας κάνει πλάκα ο Εξαρχόπουλος, ότι τρολάρει τον αναγνώστη, για να χρησιμοποιήσω μια μοντέρνα λέξη.

Φίλος με τον Εξαρχόπουλο ήταν ο φαναριώτης λόγιος Ιακωβάκης Ρίζος Νερουλός -ίσως είχαν γνωριστεί ήδη από τη Μολδοβλαχία. Πολλές φορές διάβαζε τα δικά του ποιήματα στον Εξαρχόπουλο, ο οποίος όμως ήταν αυστηρός κριτής. Κάποτε, διηγείται ο Άννινος, αφού ο Ρίζος Νερουλός είχε διαβάσει ένα ποίημά του, ο Εξαρχόπουλος του απάντησε:

Δεν μου αρεί, δεν μου αρεί
και σου το λέγω εν παρρή (δηλ. εν παρρησία)

Ο Άννινος προσθέτει ότι ο Ρίζος απάντησε «με μίαν βωμολόχον ομοιοκαταληξίαν η οποία έμεινε περιβόητος». Ομολογώ πως δεν μπορώ να σκεφτώ βωμολοχία που να ομοιοκαταληκτεί με το «αρεί», εσείς τι λέτε;

Στον Ρίζο Νερουλό χρωστάμε και ένα σατιρικό πορτρέτο του Εξαρχόπουλου, αν και καθόλου κολακευτικό:

Με μάτια θειαφοκάπνιστα, με φρύδια σαν αγκάθια,
μ’ αυτιά ωσάν καλάθια,
με βαθυτάτους και χωστούς, αλλά κενούς κροτάφους
ωσάν Αιγίνης τάφους,
με μάγουλα τηγανητά, με χείλη ρουφηγμένα
πρασινομαυρισμένα,
μ’ ουραγκοτάγκου μέτωπο, μ’ αγκυλωτό πηγούνι,
μακρύ ώς το Ζητούνι,
με μύτη ματζανοειδή, μυγών απείρων χρείαν,
ήχων κρυφών αξίαν,
μ’ επιδερμίδα έχουσαν λακέρδας χρώμα σάπιας
και με κεφάλι πάπιας,
ο μέγας Εξαρχόπουλος εμπνέεται πολλάκις
Αιγαίου στενοβράκης,
από τες τετραπόδαρες της Αρκαδίας Μούσας
τον Μάιον ψαλλούσας.
Ιδού τον, τώρα ρεύγεται, δυσχωνευσίας στίχων
ωτοσχιζόντων ήχων…
Ακούστε τον, ακούστε τον, τες μύτες πλην στουμπώστε
και πέντε μούτζες δώστε!…

Δεν χάριζε κάστανα ο Ρίζος Νερουλός. Για τα λεξιλογικά του ποιήματος, να σημειώσουμε ότι Ζητούνι είναι η Λαμία, ματζάνα η μελιτζάνα, χρεία ο απόπατος.

Κάποια στιγμή ο Εξαρχόπουλος τοποθετήθηκε υγειονομολιμενάρχης Αμοργού. Σύμφωνα με ένα άρθρο του Μπουκέτου (από το οποίο άντλησα αρκετές πληροφορίες) η πανούκλα έκανε θραύση στη Μικρασία και ο Εξαρχόπουλος έλαβε διαταγή να μην επιτρέψει την είσοδο σε κανένα καράβι από εκείνα τα μέρη αν πρώτα δεν περνούσαν καραντίνα, σαράντα μέρες, στα Κουφονήσια.

Λίγες μέρες αργότερα έφτασε ένα καστελλοριζιό καράβι. Ο Εξαρχόπουλος το πλησίασε, με τη βάρκα του Υγειονομείου.
— Να πάτε αμέσως  στα Κουφονήσια για καραντίνα.
— Δεν μας λυπάσαι κύριε υγειονόμε; Θα μας πεθάνεις!
— Μα, έχει πανούκλα στο Καστελλόριζο.
— Έχει, αλλά εμείς είμαστε καλά. Εσύ είσαι έξυπνος άνθρωπος. Δεν μας βλέπεις που είμαστε όλοι σαν το κεράσι;
— Μου δίνεις τον λόγο της τιμης σου ότι κανένας σας δεν έχει τίποτα;
— Στην τιμή μου και στο Ευαγγέλιο, κύριε υγειονόμε!
Κι έτσι, τούς έδωσε πράτικο, αφού δεν του πήγαινε η καρδιά να τους στείλει σαράντα μέρες στην ερημιά. Μέχρι να μαθευτεί το περιστατικό και να έρθει η παύση του, πολλά ακόμα καράβια μικρασιάτικα πέρασαν στην Ελλάδα από την Αμοργό. Ίσως κάποιος εκειπάνω αγαπάει τους ποιητές, διότι η καλοσύνη του Εξαρχόπουλου δεν στοίχισε καμιά επιδημία -μόνο τον ίδιο έβλαψε, αφού παύθηκε.

Ξαναγύρισε στην Αθήνα, όπου θέλησε να εκδώσει εφημερίδα με τον τίτλο
Αετός και Αετούσα – Όθωνας και Αμαλία – ροδοζάχαρη και μέλι – και εμένα τι με μέλλει;

— Αν βάλεις αυτόν τον τίτλο, του είπε ο Τιμολέων Φιλήμων, δεν θα μείνει χώρος για τίποτε άλλο.

Τελικά, εφημερίδα δεν έβγαλε. Γύρισε στην Αμοργό, κατάφερε να βγάλει μια ψευτοσύνταξη, κι έζησε ήσυχος τα τελευταία χρόνια της ζωής του, φτωχός αλλά αγαπητός από όλους. Τον έθαψαν με δίσκο, κάπου γύρω στα 1860.

Πρέπει να είχε εντυπωσιάσει πολύ τους συγκαιρινούς του, διότι το όνομά του και η φήμη του, όπως άλλωστε και οι ψευτογαλλικές του λέξεις, λερμπαλέρ και τα τοιαύτα, έζησαν πολύ περισσότερο.

Πενήντα και βάλε χρόνια μετά τον θάνατό του, ο Σουρής χρησιμοποιούσε τα λερμπαλέρ και τα άλλα στον Ρωμηό, όποτε τον βόλευε για τη ρίμα ή το μέτρο, π.χ. «Ο Φασουλής ο λερ μπαλέρ επεξηγεί τον Σαντεκλέρ».

Το 1916 ανέβηκε σε κάποιο καλοκαιρινό θέατρο του Νέου Φαλήρου η πιο ακριβή ως τότε παραγωγή του ελληνικού θεάτρου, η μεγαλειώδης επιθεώρηση «Ξιφίρ Φαλέρ» -θα αναγνωρίσατε ότι ο τίτλος είναι λογοπαίγνιο από το «ξιφίρ μαλέρ» του Εξαρχόπουλου και το Φαλέρ (το Φάληρο στα γαλλικά). Οι κακές γλώσσες έλεγαν πως τη χρηματοδοτούσε ο Γερμανός πρέσβης, ο περίφημος βαρόνος Σενκ, για να κάνει προπαγάνδα υπέρ της ουδετερότητας -περισσότερα θα βρείτε στο ομώνυμο ιστορικό μυθιστόρημα της Αθηνάς Κακούρη, που πάντως είναι γραμμένο από φιλοβασιλική σκοπιά. Το θέμα είναι ότι οι λέξεις του Εξαρχόπουλου ήταν αρκετά γνωστές ώστε να χρησιμέψουν στο λογοπαίγνιο του τίτλου.

Αλλά και το 1925, στον μνημειώδη «Σύλλογο των εισαγγελέων» ο Μπάμπης Άννινος αφιέρωσε αρκετές σελίδες στον Εξαρχόπουλο, ενώ χρονογραφήματα και άρθρα αφιερωμένα σ’ αυτόν βρίσκουμε σε κάμποσα έντυπα του μεσοπολέμου και στη δεκαετία του 1930. Και βέβαια, όπως είδαμε, η «Έκτασις ποιητική» επανεκδόθηκε εκατόν πενήντα χρόνια (και βάλε) μετά την κυκλοφορία της. Πολύ λίγοι ποιητές της εποχής του Όθωνα έχουν αξιωθεί τέτοιαν υστεροφημία.

Οπότε, ας βοηθήσει λιγάκι αυτό το άρθρο να συνεχιστούν και στον 21ον αιώνα οι αναφορές στον σουρεαλιστή από την Αμοργό!

 

 

Advertisement