Από πότε υπάρχουν καντέμηδες;

Ο τίτλος του σημερινού άρθρου είναι παραπλανητικός ή μάλλον η ερώτηση είναι διατυπωμένη έτσι που να επιδέχεται παραπλανητική ερμηνεία. Όταν ρωτάω «από πότε υπάρχουν καντέμηδες» δεν εννοώ από πότε υπάρχουν άτυχοι -η ατυχία μας συνοδεύει πιθανότατα από την εποχή του Αδάμ. Η ερώτησή μου είναι πολύ πιο πεζή, αναρωτιέμαι από πότε υπάρχει στη γλώσσα μας η λέξη «καντέμης».

Όπως έχω γράψει κι άλλες φορές, στη γλώσσα μας τα «γλωσσικά ληξιαρχεία» δεν λειτουργούν καλά -δηλαδή, σε αντίθεση με τα λεξικά των μεγάλων ευρωπαϊκών γλωσσών, στα ελληνικά λεξικά είναι σπάνιες έως ανύπαρκτες οι πληροφορίες για το ποια είναι η ενωρίτερη ανεύρεση μιας (νεοελληνικής) λέξης στη γραμματεία μας. Μόνο ο Κουμανούδης, με την Συναγωγή νέων λέξεων, είχε κάνει τη δουλειά του γλωσσικού ληξίαρχου το 1900, και κανείς άλλος πέρα απ’ αυτόν στα 115 χρόνια που μεσολάβησαν. Στο λεξικό του ο Μπαμπινιώτης δίνει πληροφορίες πρώτης ανεύρεσης μόνο για τις λέξεις που τις έχει προηγουμένως χρονολογήσει ο Κουμανούδης, αλλά δεν σκέφτηκε να προσλάβει έναν νεαρό φιλόλογο να εμπλουτίσει τις «ληξιαρχικές» αυτές πληροφορίες.

Θα μου πείτε, τι μας χρειάζεται η χρονολογία «γεννήσεως» μιας λέξης. Δεν είναι μόνο ακαδημαϊκή η περιέργεια: η χρονολόγηση της εμφάνισης της λέξης στη γλώσσα είναι καθοριστική παράμετρος για την ετυμολογία της λέξης. Και αφού όλα τα ετυμολογικά λεξικά που έχουμε έχουν συνταχθεί χωρίς να έχουν συστηματικά στη διάθεσή τους τη «χρονολογία γέννησης», στηρίζονται σε κάπως σαθρά θεμέλια.

Αλλά πλατειάζω, ας επιστρέψουμε στον καντέμη -ή τον γκαντέμη, αφού η λέξη υπάρχει σε δύο τύπους, και μάλιστα ο τύπος «γκαντέμης» φαίνεται να είναι ο συχνότερος.

Σύμφωνα με μια πολύ διαδεδομένη λαϊκή ετυμολογία, ο γκαντέμης ετυμολογείται από την αμερικάνικη βρισιά God damn (προφ. γκαντέμ). Κανένα λεξικό δεν δέχεται αυτή την ετυμολόγηση. Και παρόλο που τα λεξικά μας είναι φειδωλά στις εξηγήσεις τους (ο Μπαμπινιώτης περιορίζεται να αναφέρει ότι πρόκειται για παρετυμολογία, τα άλλα δεν δίνουν καμιάν εξήγηση) η απόρριψη της αγγλικής αυτής ετυμολογίας πιθανότατα οφείλεται στο γεγονός ότι η γλώσσα μας δεν έχει απευθείας λαϊκά δάνεια από την αγγλική γλώσσα πριν από τον εικοστόν αιώνα, με εξαίρεση τη ναυτική ορολογία. Οπότε, δεν είναι πιθανό μια μη ναυτική λέξη να έχει αγγλική ετυμολογία. Για τον ίδιο λόγο, για να κάνω και μια παρέκβαση βάζοντας φώλι και για μελλοντικό άρθρο, δεν έχει καμιά βάση η επίσης δημοφιλής ετυμολόγηση της γκόμενας από το go with men (αλλά, σας παρακαλώ, ας μην εκτραπεί εκεί η συζήτηση!)

Εντάξει, απορρίψαμε την αγγλική ετυμολογία -αλλά τότε, από πού προέρχεται η λέξη;

Σύμφωνα με το ΛΚΝ, η λέξη προέρχεται από το τουρκ. kadem, που είναι αραβικής αρχής, και το αρχικό γκ στα ελληνικά αναπτύχθηκε από συμπροφορά, τον καντέμη –> τονγκαντέμη. Όλα αυτά είναι πολύ πειστικά, υπάρχει όμως ένα προβληματάκι, ότι kadem στα τουρκικά σημαίνει «καλή τύχη», ενώ ο (γ)καντέμης το εντελώς αντίθετο! Το ΛΚΝ υποθέτει ότι αρχικά θα ήταν ειρωνική η σημασία, και τελικά η ειρωνική σημασία θα εδραιώθηκε (όπως π.χ. λέμε ‘προκομμένο’ κάποιον ειρωνικά, ενώ είναι ανεπρόκοπος).

Το Ετυμολογικό του Μπαμπινιώτη είναι πιο εκτενές, μας λέει ότι το kadem θα πει και «πόδι, βήμα» (εφόσον το καλό και το κακό ποδαρικό συνδέονται με την τύχη) και δέχεται και αυτός ότι η αλλαγή σημασίας προέκυψε από ειρωνική ή ευφημιστική χρήση. Θεωρεί λιγότερο πιθανή μιαν άλλη εξήγηση, από το τουρκ. kademsiz, που θα πει ακριβώς «άτυχος» (το τουρκ. -siz είναι στερητικό, σαν το αγγλικό -less, εξού και γρουσούζης και μερικά πιο σπάνια) -το μειονέκτημα αυτής της ετυμολογικής πρότασης είναι ότι δεν είναι φανερό πώς μπορεί να κόπηκε η τελευταία συλλαβή του kademsiz.

Η αλλαγή της σημασίας έστω και κατά 180 μοίρες (από τον τυχερό στον άτυχο) είναι κάτι που μπορεί να συμβεί, έστω κι αν δεν συμβαίνει συχνά, οπότε δεν είναι μεγάλο εμπόδιο για να δεχτούμε την ετυμολόγηση του καντέμη από το kadem.

Ωστόσο, υπάρχει μια άλλη ένσταση στην κοινώς αποδεκτή θεωρία και με αυτήν θα ασχοληθώ στη συνέχεια. Ένας φίλος μού έστειλε πρόσφατα το εξής ηλεμήνυμα που το αντιγράφω:

Κύριε Σαραντάκο, χρειαζόμαστε τα φώτα σας, αν μπορείτε. Μ΄έναν φίλο έχουμε μια διαφωνία για την λέξη γκαντέμης. Υποστηρίζει ότι προέρχεται από την έκφραση »god damn it» και την έφεραν οι »παλιοί έλληνες της αμερικής». Η δική μου άποψη είναι ότι προέρχεται από αραβοτουρκική λέξη που έχει σχέση με την τύχη. Ο φίλος όμως έχει κάνει τον εξής συλλογισμό: »Λοιπόν, αν η προέλευση της λέξης ήταν τούρκικη/αραβική, είναι βέβαιο πως θα υπήρχε στην ελληνική γλώσσα από παλιά. Από την εποχή της τουρκοκρατίας δηλαδή. Τότε εισήλθαν όλες οι τούρκικες λέξεις στη γλώσσα μας. Αντίθετα, από τότε που υπάρχει το ανεξάρτητο ελληνικό κράτος, η τάση είναι…να διώχνονται αυτές οι λέξεις από τη νεοελληνική γλώσσα, όπως και οι άλλες λέξεις ξένης προέλευσης, π.χ. σλάβικες, αρβανίτικες κλπ. Η συγκεκριμένη λέξη όμως, έχει περάσει στο ελληνικό λεξιλόγιο πάρα πολύ πρόσφατα, άντε να είναι καμιά σαρανταριά χρόνια, όχι παραπάνω. Και δε νομίζω ότι υπάρχει καμιά τούρκικη λέξη που να έχει εισέλθει στη γλώσσα μας τόσο πρόσφατα – εδώ και τον τούρκικο καφέ, ελληνικό τον βαφτίσαμε και καθιερώθηκε! Και αν ήταν όντως τούρκικης προέλευσης, θα υπήρχε (α) στα παλιά λεξικά – και δεν υπάρχει ΣΕ ΚΑΝΕΝΑ προγενέστερο της 10ετίας του 80 (τσεκαρισμένο αυτό, το είδα και στον Πατάκη) και (β) στην παλιά νεοελληνική γραμματεία, π.χ. στον Μακρυγιάννη, ο οποίος μάλιστα…παραπονιόταν όλη την ώρα για την κακή του τύχη αλλά ποτέ δεν χρησιμοποίησε αυτή τη λέξη, στους διαλόγους του Παπαδιαμάντη κλπ.! Πουθενά όμως δεν υπάρχει, είναι 100% νεότερη!» Λοιπόν; μπορείτε να μας βοηθήσετε;

Ο φίλος του φίλου σκέφτεται σαν ετυμολόγος: σώματα κειμένων, χρονολογία ανεύρεσης. Η ένστασή του είναι βάσιμη: τουρκικό δάνειο μεταπολεμικό είναι κάτι το παράδοξο, περισσότερο ακόμα κι από αγγλικό δάνειο τον 19ο αιώνα. Και γι’ αυτό αναρωτήθηκα στον τίτλο «από πότε υπάρχουν καντέμηδες;»

Πράγματι, αν κάνετε αναζήτηση στα σώματα κειμένων, θα δυσκολευτείτε πολύ να βρείτε τη λέξη «καντέμης» ή «γκαντέμης» (με τη σημασία του άτυχου) πριν από το 1990. Είναι πραγματικά εντυπωσιακό, λες και στα μέσα της ηλίθιας δεκαετίας να άνοιξε κάποιος κρουνός και να γέμισαν τα κείμενα με καντέμηδες και γκαντέμηδες (ιδίως στην αθλητική δημοσιογραφία), ενώ πιο πριν οι ανευρέσεις της λέξης είναι σπανιότατες.

Υπάρχει βέβαια εδώ η επιφύλαξη, ότι πρόκειται για μια λέξη λαϊκή και με τις λαϊκές λέξεις συχνά συμβαίνει να αποφεύγει κανείς να τις γράψει, να μη θεωρούνται και πολύ κομιλφό, ενώ ύστερα από μερικά χρόνια, με την αλλαγή των ηθών, η αναστολή παύει να υπάρχει και ξαφνικά οι ανευρέσεις της λέξης αυξάνονται κατακόρυφα. Είναι κρίμα που δεν υπάρχει πια ονλάιν το αρχείο της Αθλητικής Ηχώς, που θα μας έδινε ίσως πολύτιμες πληροφορίες, αφού ο καντέμης (ως λέξη) ευδοκιμεί στα αθλητικά κείμενα.

Εγώ τη λέξη καντέμης την έμαθα το 1976 και είμαι τόσο σίγουρος για τη χρονολόγηση επειδή θυμάμαι πολύ καθαρά ότι τη χρησιμοποίησε ο φίλος μου ο Γιώργος, με τον οποίο χαθήκαμε μετά το 1977, λογοπαίζοντας με το όνομα του κοινού μας φίλου τού Ντέμη: Ο Ντέμης ο καντέμης, είπε (αυτό το λογοπαίγνιο έγινε δημοφιλές στην ηλίθια δεκαετία εξαιτίας του ποδοσφαιριστή Ντέμη Νικολαΐδη). Θυμάμαι λοιπόν ότι τη λέξη καντέμης δεν την ήξερα και τον ρώτησα και μου την είπε.

Παλιότερα όμως; Δεν έχω βρει καμιά ανεύρεση της λέξης σε κείμενο πριν από το 1975. Οπότε, το σημερινό άρθρο εξυπηρετεί και αυτόν τον σκοπό, να επιστρατεύσω δηλαδή τη συλλογική σας σοφία και να κεντρίσω τη φιλέρευνή σας διάθεση.

Ωστόσο, ενώ αναγνωρίζω ότι η ένσταση του φίλου του φίλου για την όψιμη εμφάνιση της λέξης καντέμης είναι βασιμότατη, εξακολουθώ να απορρίπτω την αγγλική ετυμολογία και να θεωρώ πιθανότερη την προέλευση από το kadem.

Στο λεξικό του Κουκκίδη με τα τουρκικά δάνεια της ελληνικής (δεκ. 1930) βρίσκω καντέμι = καλή τύχη, ενώ στα Θρακικά βρίσκω «Κι άμα τά πράματα (ζώα) κανενός δεν του πάγαιναν, για να αλλάξει  το «γούρι» για να του πάνε καντέμι (=κατ’ ευχήν) έκαναν….» και σε άλλο θρακικό γλωσσάρι «καντέμι = καλός οιωνός, καλό πόδι».

Η υπόθεση εργασίας λοιπόν ότι η λέξη καντέμι θα ήρθε με τους πρόσφυγες και που αφού έφτασε εδώ θα έπαθε αντίφραση (απο την καλή τύχη στην κακή τύχη). Η όψιμη εμφάνισή της είναι πρόβλημα, αλλά υπάρχουν κι άλλα όψιμα τούρκικα δάνεια, όπως τσαντίζομαι, αλαλούμ που και τα δυο εμφανίστηκαν στον εικοστόν αιώνα (για το τσαντίζομαι, ή τσατίζομαι για άλλους, εκκρεμεί άρθρο από το 2010). Άλλωστε, οι λαϊκές λέξεις συμβαίνει συχνά να ζουν ακατάγραπτες για αρκετόν καιρό.

Επίσης, υπάρχει επώνυμο Καντέμης και Γκαντέμης. Σπάνιο μεν, αλλά υπάρχει -και στον σημερινό τηλεφωνικό κατάλογο, αλλά και σε εφημερίδες (βρήκα έναν Καντέμη κι έναν Γκαντέμη στην εφημ. Μακεδονία το 1978 και το 1979). Ολοφάνερα, η ύπαρξη επωνύμου προσθέτει πολλές δεκαετίες στην ιστορία της λέξης. (Οι Τούρκοι βέβαια έχουν μικρό όνομα Καντέμ, να παρθεί κι αυτό υπόψη).

Τέλος, έχω κάνει μιαν υπόθεση, που δεν στηρίζεται πουθενά, για να εξηγήσω την όψιμη εμφάνιση της λέξης. Υποθέτω λοιπόν ότι η λέξη «καντέμης» θα πέρασε αρκετές δεκαετίες κλεισμένη στον στενό κύκλο κάποιας ειδικής κοινωνικής ομάδας, περιχαρακωμένη σε κάποιαν αργκό, μέχρι που θα έσπασε τα δεσμά της και θα βρέθηκε στο γενικό λεξιλόγιο, όπου και ευδοκίμησε, ίσως επειδή είναι εύηχη.

Κάτι ανάλογο έχει συμβεί με τη λέξη αλαλούμ, που πέρασε πολλά χρόνια στην αργκό του θεάτρου και των ηθοποιών, για να γίνει τελικά δημοφιλής λέξη του γενικού λεξιλογίου. Γιατί να μην συνέβη το ίδιο με τον καντέμη; Όπως καταλαβαίνετε και πάλι άδεια ρίχνω με την ελπίδα να πιάσω γεμάτα!