Εικόνες και εικονίδια

Μορφή, όχι εικόνα

Όσοι είναι της ηλικίας μου, αλλά και οι κάπως νεότεροι νομίζω, νιώσαμε να μας αγγίζει ο θάνατος του Ντέιβιντ Μπόουι, ακόμα κι αν δεν τον παρακολουθούσαμε τα τελευταία χρόνια. Στα κοινωνικά μέσα πάρα πολλοί τον θρήνησαν βάζοντας κάποιο από τα γνωστότερα τραγούδια του -και αποχαιρετώντας τον Μπόουι είπαμε κι ένα μακρινό αντίο στα νιάτα μας.

Μπάουι τον γράφουν πολλοί αλλά νομίζω πως πιο κοντά στο Μπόουι είναι η προφορά του ονόματός του στα αγγλικά -του καλλιτεχνικού του ψευδωνύμου πιο σωστά, μια και ο μακαρίτης είχε γεννηθεί Ντέιβιντ Ρόμπερτ Τζόουνς και με τέτοιο κοινό όνομα δεν κάνεις εύκολα καριέρα.

Κατά σύμπτωση, ο Μπόουι πέθανε μόλις δυο μέρες μετά τα γενέθλιά του -που συνέπεσαν με την κυκλοφορία του τελευταίου του δίσκου- ήταν όμως άρρωστος ενάμισι χρόνο τώρα, δεν έχει ο θάνατός του άμεση σχέση με την εκλογή του νέου αρχηγού της Νέας Δημοκρατίας, με άλλες συμφορές μάς απειλεί αυτός.

Γράφτηκε για τον Μπόουι πως ήταν icon της ροκ μουσικής, ενώ επίσης η Βικιπαίδεια γράφει ότι His androgynous appearance was an iconic element of his image, και επειδή εδώ λεξιλογούμε και δεν μουσικολογούμε (αλλά εσείς στα σχόλια μπορείτε να τιμήσετε όσο θέλετε τον μακαρίτη) παίρνω την αφορμή να πω δυο λόγια για τις λέξεις αυτές που ταλαιπωρούν τους μεταφραστές και καμιά φορά ταλαιπωριούνται από αυτούς.

Τις προάλλες όταν είχε πεθάνει ένας άλλος αστέρας της ροκ, ο Λέμι Κίλμιστερ (βλέπετε, ο Χάρος έχει αρχίσει να καλεί την κλάση τους), και γινόταν πάλι το σχετικό μνημόσυνο στο Φέισμπουκ, είχα βρει το θάρρος να ομολογήσω δημόσια πως αγνοούσα εντελώς τον μακαρίτη και πως, ενώ είχα ακουστά το όνομα του συγκροτήματός του, δεν ήξερα κανένα τραγούδι τους. Στη συζήτηση που ακολούθησε, κάποιος ανέφερε πως ο Λέμι ήταν icon (άρα, δεν δικαιολογείσαι να μην τον ξέρεις) και κάποιος άλλος διαφώνησε -και οι δυο χρησιμοποίησαν τη λέξη στα αγγλικά, χωρίς να επιχειρήσουν να τη μεταφράσουν. Για τον Μπόουι, πιθανώς να συμφωνούσαν ότι αυτός, τουλάχιστον, ήταν icon.

Αλλά πώς θα το πούμε το icon; Πάντως εικόνα δεν θα το πούμε, παρόλο που η αγγλική λέξη από την ελληνική προέρχεται, φυσικά μέσω των λατινικών. Στα αγγλικά βέβαια οι περισσότερες σημασίες της λέξης «εικόνα» αποδίδονται με το image, ενώ το icon χρησιμοποιήθηκε με πιο ειδικές σημασίες, όπως οι εικόνες των ζώων και φυτών στα βιβλία Φυσικής Ιστορίας. Επίσης icon λέγονταν τα ιερά εικονίσματα της Ορθόδοξης εκκλησίας, ενώ η σημασία που μας ενδιαφέρει, του συμβόλου (μιας εποχής, ενός καλλιτεχνικού κινήματος κτλ.), είναι μάλλον καινούργια. Στο Oxford English Dictionary μόλις το 2001 προστέθηκε η σημασία αυτή, με τον εξής ορισμό: icon: A person or thing regarded as a representative symbol, esp. of a culture or movement; a person, institution, etc., considered worthy of admiration or respect. Freq. with modifying word. και παρόλο που η παλαιότερη ανεύρεση είναι του 1952, οι περισσότερες ανήκουν στις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα.

Συχνά, λέει το λεξικό, χρησιμοποιείται το icon με κάποιο προσδιοριστικό, ας πούμε cultural icon μπορεί να είναι ένα πρόσωπο (ίσως ο Μπόουι ή η Μαντόνα) ή ένα αντικείμενο (π.χ. ο κόκκινος τηλεφωνικός θάλαμος είναι πολιτισμικό σύμβολο του Λονδίνου). Οπότε, θα το αποδώσουμε «σύμβολο» στα ελληνικά ή, αν πρόκειται για πρόσωπο, κάλλιστα μπορούμε να το πούμε «μορφή».

Bέβαια, το icon το γνωρίσαμε και με μιαν άλλη σημασία του, στην πληροφορική, όπου έτσι λέγονται οι μικρές εικονίτσες πάνω στην οθόνη του υπολογιστή που συμβολίζουν μια ενέργεια που μπορεί να διαλέξει ο χρήστης. Αυτά, τα είπαμε στα ελληνικά «εικονίδια». Η λέξη βέβαια προϋπήρχε, ήδη από την ελληνιστική εποχή, αλλά τώρα πήρε αυτή την ειδική σημασία.

Το icon δύσκολα θα κάνει κανείς το λάθος να το πει «εικόνα», αλλά το iconic πολλοί το αποδίδουν «εικονικός» και δίνουν τροφή και στα μεζεδάκια μας όπου το συγκεκριμένο λαθάκι το έχουμε σταχυολογήσει πάνω από μια φορά -για παράδειγμα, πρόπερσι που πέθανε ο Τόνι Μπεν, ο επικεφαλής του Εργατικού Κόμματος τον αποκάλεσε an iconic figure of our era, το οποίο (κακώς) αποδόθηκε «μια εικονική μορφή» σε μια εφημερίδα -ενώ ήταν εμβληματική.

Εικονικός βέβαια στα ελληνικά είναι και ο αναφερόμενος στις εικόνες ή στην εικόνα, αλλά η χρήση αυτή είναι σπάνια. Πολύ περισσότερο χρησιμοποιείται η λέξη με τη σημασία «φαινομενικός – πλαστός – μη πραγματικός – υποθετικός», συχνά στις νέες τεχνολογίες ως απόδοση του αγγλ. virtual. Οπωσδήποτε, το να αποδώσουμε «εικονικός» το iconic είναι λάθος, χαρακτηριστική περίπτωση που ο «άσπονδος φίλος» μας κάνει να λαθέψουμε, κάτι που συμβαίνει συχνά με τις ελληνικές λέξεις που έχουν περάσει σε άλλες γλώσσες και μετα επιστρέφουν με τη σημασία τους αλλαγμένη -αυτό το είδος ετερογονίας το έχουμε συζητήσει αρκετά στο ιστολόγιο, αλλά και στη Λεξιλογία υπάρχει ειδικό νήμα για να καταχωρούνται όλοι αυτοί οι ψευτοφίλοι, που φέρονται μπαμπέσικα και παραπλανούν τον απρόσεχτο μεταφραστή (δείτε και το παράπονο του φίλου Δαεμάνου, που έχει κουραστεί να διορθώνει τα ‘εικονικός’ σε ‘εμβληματικός’).

Μορφή λοιπόν της ροκ ήταν ο Μπόουι, αν ήταν, όχι εικόνα. Βέβαια, στο Φέισμπουκ, μια άλλη φίλη, που είναι εκπαιδευτικός κι έτσι έρχεται σε επαφή με εφήβους, έλεγε πως στην τάξη της τρία μόνο παιδιά ήξεραν τον Μπόουι. Βλέπετε, κάποτε λέγαμε πως ο παππούς μας είναι άνθρωπος του παλιού καιρού και δεν ξέρει τα ινδάλματά μας, αλλά ποιος μας λέει ότι θα τα ξέρει ο εγγονός μας;