Οβελίξ και σία – Μια λεξιλογική παρουσίαση

Εδώ και κανένα χρόνο έχω αρχίσει να παρουσιάζω, κάθε δυο μήνες, από μία περιπέτεια του Αστερίξ, ενός από τα πιο αγαπημένα μου κόμικς.

Όπως έχω πει, με μια δόση υπερβολής βέβαια, οι 24 τόμοι του Αστερίξ (εννοώ την κοινή δημιουργία του Ρενέ Γκοσινί και του Αλμπέρ Ουντερζό) είναι μια από τις σημαντικότερες προσφορές της Γαλλίας στον παγκόσμιο πολιτισμό μεταπολεμικά. Τουλάχιστον η γενιά μου, που γνώρισε τον Αστερίξ στα φοιτητικά της χρόνια, τον αγάπησε σχεδόν ομόθυμα -και η ανταπόκρισή σας σε αυτές τις δημοσιεύσεις ήταν πολύ θετική, οπότε είχα πει ότι θα αρχίσω να παρουσιάζω στο ιστολόγιο, έναν προς έναν, τους 24 τόμους του Αστερίξ, κάτι που, με μια συχνότητα έναν τόμο κάθε δίμηνο (και εφόσον δεν κάνω παρασπονδίες, όπως τον Αύγουστο), θα μας πάρει τέσσερα χρόνια.

Ξεκινήσαμε τον Οκτώβριο του 2014, με μια παρουσίαση της περιπέτειας Αστερίξ στους Βρετανούς και μετά με μια γενική παρουσίαση των πρωταγωνιστών του κόμικς. Τον Δεκέμβριο είχαμε τη δεύτερη περιπέτεια, την Κατοικία των θεών, τον Φλεβάρη 2015 είδαμε τον Μάγο (ή Μάντη) ενώ στα τέλη Απριλίου παρουσίασα τον «Αστερίξ στη χώρα των Ελβετών». Τέλη Ιουνίου παρουσιάστηκε Ο αγώνας των αρχηγών, η πέμπτη περιπέτεια της σειράς, αλλά στα τέλη Αυγούστου δεν είχαμε περιπέτεια για τεχνικούς λόγους. O κύκλος συνεχίστηκε στα μέσα Οκτωβρίου με τον Αστερίξ στην Κορσική και η τελευταία δημοσίευση για το 2015 ήταν την παραμονή των Χριστουγέννων με τον Αστερίξ Λεγεωνάριο.

Θυμίζω ότι οι περιπέτειες του Αστερίξ κυκλοφόρησαν σε αυτοτελείς τόμους στα ελληνικά πρώτη φορά στα τέλη της δεκαετίας του 1970 από τις εκδόσεις Ψαρόπουλου (σε μετάφραση αρχικά του Κώστα Ταχτσή και μετά του Αργύρη Χιόνη) ενώ αργότερα κυκλοφόρησαν σε νέα μετάφραση (της Ειρήνης Μαραντέι) από τις εκδόσεις Μαμούθ, που είναι και η έκδοση που (νομίζω πως) βρίσκεται αυτή τη στιγμή στο εμπόριο.

Εγώ έχω γαλουχηθεί με τις μεταφράσεις του Ψαρόπουλου, και ομολογώ πως τις βρίσκω καλύτερες, αλλά αυτό μπορεί να οφείλεται στο ότι τις έχω συνηθίσει. Από την άλλη, ο δεύτερος μεταφραστής βρίσκεται σε δύσκολη θέση, διότι ίσως αισθάνεται αναγκασμένος να αποφύγει τα λογοπαικτικά ευρήματα του πρώτου. Ένα σταθερό χαρακτηριστικό των παρουσιάσεων που κάνω εδώ είναι η σύγκριση των δύο ελληνικών μεταφράσεων, Ψαρόπουλου και Μαμούθ. Η κυρία Ιρένε Μαραντέι, που έχει κάνει τις μεταφράσεις της σειράς Μαμούθ, μάς έκανε την τιμή να σχολιάσει εδώ και να επισημάνει ότι δεν προσπάθησε να αποφύγει τις μεταφραστικές επιλογές του Αργύρη Χιόνη, όπως είχα υποθέσει.

Την περιπέτεια, όπως εκδόθηκε από τον Ψαρόπουλο, τη σκανάρισε ο φίλος μας ο Cyrus Monk (νομίζω, αν κάνω λάθος ας διαμαρτυρηθεί ο Καίσαρας). Την ανέβασα σε έναν ιστότοπο φιλοξενίας, απ’ όπου μπορείτε να την κατεβάσετε ή να τη διαβάσετε ονλάιν.

Ο Οβελίξ και Σία είναι η 23η από τις 24 περιπέτειες του Αστερίξ από το δίδυμο Γκοσινί-Ουντερζό. Παρουσιάστηκε σε συνέχειες σε περιοδικό το 1976 και τον ίδιο χρόνο κυκλοφόρησε σε αυτοτελή τόμο. Είναι μια από τις «καθιστικές» περιπέτειες -δηλαδή δεν έχουμε κάποιο ταξίδι των ηρώων μας σε μακρινό μέρος. Η δράση εκτυλίσσεται στο χωριό και γύρω από αυτό -καθώς και στη Ρώμη αλλά χωρίς άμεση γαλατική εμπλοκή.

Ο Οβελίξ και Σία είναι μια περιπέτεια που ξεχωρίζει από διάφορες απόψεις. Καταρχάς, είναι η τελευταία περιπέτεια που την έχει γράψει μέχρι τέλους ο Ρενέ Γκοσινί (την τελευταία περιπέτεια της 24άδας δεν πρόφτασε να την τελειώσει, καθώς πέθανε από την καρδιά του -τις τελευταίες 8 σελίδες τις συμπλήρωσε ο Ουντερζό). Έπειτα, είναι η μοναδική περιπέτεια που έχει στον τίτλο της το όνομα του Οβελίξ και όχι του Αστερίξ -όλες οι άλλες ή έχουν τον Αστερίξ στον τίτλο τους ή δεν αναφέρουν κανέναν Γαλάτη. Όχι άδικα, μια και ο Οβελίξ στην περιπέτεια αυτή περνάει σε πρώτο πλάνο (όχι ότι μένει και πολύ κρυμμένος στις άλλες, δηλαδή).

Καλύτερα όμως να διηγηθώ σύντομα την πλοκή.

Στο στρατόπεδο του Μπαμπαόρουμ επικρατεί πλήρης χαλάρωση διότι οι Ρωμαίοι έχουν βαρεθεί να τρώνε ξύλο από τους Γαλάτες. Καταφθάνει καινούργιος εκατόνταρχος με νέα δύναμη λεγεωναρίων, αποφασισμένος να βάλει τάξη, αλλά με το πρώτο ξυλοφόρτωμα (που γίνεται μόνο από τον Οβελίξ, είναι το δώρο των γενεθλίων του!) καταλαβαίνει κι αυτός ότι το συμφέρον του είναι να λουφάξει.

Μαθαίνοντάς το καινούργιο στραπάτσο ο Καίσαρας αγανακτεί και τότε παρουσιάζεται ένας νεαρός, ο Κάιους Τεχνοκράτιους, φρέσκος από τη Νέα Σχολή Απελεύθερων, που έχει ένα επαναστατικό σχέδιο για να αντιμετωπίσει τους Γαλάτες. Παίρνει από τον Καίσαρα απεριόριστη πίστωση, πηγαίνει στο Μπαμπαόρουμ και αναλαμβάνει δράση: προτείνει στον Οβελίξ να αγοράζει τα μενίρ του πληρώνοντας αδρά, και τον πιέζει να του φέρνει όλο και περισσότερα, αυξάνοντας διαρκώς τις τιμές. Ο Οβελίξ μεθάει από το χρήμα και φέρεται αλαζονικά, προσλαμβάνει εργάτες, ενώ επίσης πληρώνει άλλους Γαλάτες να κυνηγάνε αγριογούρουνα για να τρώει. Ο Αστερίξ προτείνει και στους άλλους Γαλάτες του χωριού να αρχίσουν να φτιάχνουν κι εκείνοι μενίρ, και σύντομα οι μισοί φτιάχνουν μενίρ και οι άλλοι μισοί τρέφουν τους μενιροποιούς, ενώ ο Ρωμαίος αγοράζει συνεχώς πληρώνοντας αδρά.

Ωστόσο, από τις συνεχείς αγορές μενίρ αρχίζει να κινδυνεύει με κατάρρευση η οικονομία της αυτοκρατορίας, χώρια που δεν ξέρουν τι να κάνουν με το στοκ που έχουν συγκεντρώσει. Ο Τεχνοκράτιους συλλαμβάνει την ιδέα να διαθέσει τα μενίρ του στη Ρώμη, και το καταφέρνει χάρη σε μια μεγάλη διαφημιστική καμπάνια, αλλά σύντομα αρχίζουν και οι Ρωμαίοι (και στη συνέχεια οι Αιγύπτιοι, οι Έλληνες κτλ.) να φτιάχνουν μενίρ, με αποτέλεσμα να συγκεντρωθεί μια τεράστια φούσκα και να εγκαταλειφθεί το σχέδιο. Την ίδια περίοδο, ο Οβελίξ, βλέποντας ότι το χρήμα δεν φέρνει την ευτυχία ζητάει συγνώμη και ξαναφιλιώνει με τον Αστερίξ και λίγο αργότερα ο Τεχνοκράτιους επιστρέφει στο χωριό και ανακοινώνει ότι παύει να αγοράζει μενίρ, προκαλώντας αρχικά πανικό και μετά καβγά. Ο Αστερίξ τους προτείνει να εκτονωθούν ξυλοφορτώνοντας τους Ρωμαίους, πράγμα που γίνεται, και οι Γαλάτες επιστρέφουν στις συνήθειές τους, έχοντας όμως τις τσέπες γεμάτες σεστέρσια. Όμως, επειδή εξαιτίας της «φούσκας των μενίρ» η ρωμαϊκή οικονομία περνάει κρίση, το σεστέρσιο έχει υποτιμηθεί πολύ κι έτσι όλα γίνονται όπως πριν.

Όπως βλέπετε από την υπόθεση, ο Γκοσινί επέλεξε να θίξει σημερινά προβλήματα μεταφέροντάς τα στη Γαλατία και στη Ρώμη (όπως είχε κάνει και άλλες φορές, π.χ. στην Κατοικία των Θεών). Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι η συγκεκριμένη περιπέτεια διδάσκεται σε πανεπιστήμια, είχε μπει στη διδακτέα ύλη των γαλλικών λυκείων στη δεκαετία του 1980 και έχει αναλυθεί και με όρους της μαρξιστικής πολιτικής οικονομίας (από τον Σφυροδρέπανο και έναν άλλον). Φαντάζομαι πως αν ο Γκοσινί δεν πέθαινε τόσο πρόωρα θα είχε δώσει κι άλλες τέτοιες περιπέτειες.

Ο Ρωμαίος που προσπάθησε να απορυθμίσει τους Γαλάτες με το χρήμα λέγεται στο πρωτότυπο Caïus Saugrenus, από το saugrenu που θα πει παράλογο, γκροτέσκο. Είναι απόφοιτος της Nouvelle Ecole d’Affranchis, NEA, που είναι λογοπαίγνιο για τη σχολή ENA (Ecole Nationale d’Administration), τη μεγάλη σχολή από την οποία έχουν αποφοιτήσει όλα τα μεγάλα στελέχη της γαλλικής πολιτικής και οικονομικής ζωής, μαζί και σχεδόν όλοι οι πρόεδροι και πρωθυπουργοί της χώρας. Οι απόφοιτοι της ENA αποκαλούνται Enarque, και κατ’ αναλογία στο κόμικς ένας συγκλητικός συμβουλεύει τον Καίσαρα να μην ακούει αυτόν τον Nearque, λογοπαίγνιο αμετάφραστο («αυτό το παιδαρέλι» αποδίδει ο Χιόνης, «αυτόν τον εξυπνάκια» η Μαραντέι).

Ο Saugrenus είναι γκόλντεν μπόι, χρυσόπαιδο, γιάπης, αλλά γιάπης avant la lettre, αν μου συγχωρείτε τη γαλλικούρα, αφού το 1976 δεν είχε καν πλαστεί η λέξη yuppie (πλάστηκε το 1982). Ο Ουντερζό τον σχεδίασε να μοιάζει με τον Ζακ Σιράκ, που από το 1974 ως το 1976 ήταν ο νεαρός (σχετικά: γεννημένος το 1932) πρωθυπουργός της Γαλλίας με πρόεδρο τον Ζισκάρ ντ’Εστέν. Ο Σιράκ βέβαια έγινε αργότερα ξανά πρωθυπουργός και μετά πρόεδρος της Γαλλίας από το 1995 έως το 2007 και τον θυμόμαστε ηλικιωμένο, αλλά μια φωτογραφία της εποχής δείχνει, θαρρώ, την ομοιότητα:

Aριστερά, ο Ζισκάρ με τον Σιράκ το 1976, δεξιά ο Καίσαρας με τον… Με ποιον, είπαμε; Ο Χιόνης, στη μετάφραση του Ψαρόπουλου, τον αποδίδει Κάιους Τεχνοκράτιους. Η Μαραντέι, στη μεταγενέστερη μετάφραση της Μαμούθ προτιμάει φυσικά το Κάιους Γιάπιους.

Συνεχίζοντας με την ονοματολογία του τεύχους, ο παλιός διοικητής του Μπαμπαόρουμ, που είναι τελείως χύμα, ονομάζεται Biscornus, που θα πει «ακανόνιστος στο σχήμα». Ο Χιόνης τον αποδίδει εκατόνταρχο Λέτσους και η Μαραντέι εκατόνταρχο Τσαπατσούλιους. Ο αντικαταστάτης του, που έρχεται αποφασισμένος να βάλει τάξη, ονομάζεται Absolumentexclus (αποκλείεται εντελώς). Προτιμώ την απόδοση της Μαραντέι (Τυπολάτριους) από τη σχοινοτενή του Χιόνη (Θασασμαθωεγωτρόπους).

Υπάρχει όμως και κάποιος άλλος γνωστός, πέρα από τον Σιράκ, που εμφανίζεται στο κόμικς -αν και κάνει εμφάνιση καμέο. Στην αρχή, εκεί που αποχωρούν από το Μπαμπαόρουμ οι παλιοί λεγεωνάριοι (εντελώς χυμαδιό, είπαμε), διακρίνουμε στο τέλος της, ας πούμε, φάλαγγας, τον Πιέρ Τσερνιά σε ρόλο μεθύστακα, να τον κουβαλάνε… ο Ουντερζό μπροστά και ο Γκοσινι πίσω!

Τη δεύτερη φορά που παραδίδει ο Οβελίξ μενίρ στον Ρωμαίο, εκείνος τον πληρώνει τα διπλά και τον ενημερώνει ότι οι τιμές ανέβηκαν λόγω της προσφοράς και της ζήτησης. Την τρίτη φορά, του ζητάει να αυξήσει την παραγωγή του διότι «Αν δεν αυξήσεις την παραγωγή, η προσφορά δεν θα ικανοποιεί τη ζήτηση και αυτό θα επιφέρει κατακόρυφη πτώση των τιμών» (μεταφράζει, με ακρίβεια, η Μαραντέι -δεν παραθέτω το γαλλικό για να καταλάβουν και οι μη γαλλομαθείς). Εγώ οικονομολόγος δεν είμαι, αλλά μου φαίνεται πως δεν στέκει αυτό, όταν η προσφορά δεν ικανοποιεί τη ζήτηση οι τιμές ανεβαίνουν.

Τέλος πάντων, ο Οβελίξ δεν καταλαβαίνει γρυ, οπότε:

Ο γιάπης του μιλάει όπως μιλάνε στα μωρά -ή όπως σε έναν μετανάστη που δεν ξέρει καλά τη γλώσσα, με τη διαφορά ότι βάζει συχνά και το «y en a» (υπάρχει), που όπως διαβάζω θεωρείται δείγμα του τρόπου που μιλάγανε τα γκόλντεν-μπόι της εποχής.

Στην ελληνική απόδοση, το y en a δεν μεταφέρεται, αλλά η Μαραντέι αποδίδει καλά το ύφος: Αν εσύ δεν μπορεί φέρει περισσότερα μενίρ, εγω δίνει λιγότερα σεστέρτια. Εσύ καταλάβει;

Ο Οβελίξ εντυπωσιάζεται και εξηγεί στον Αστερίξ: Αν η προσφερόμενη ζήτηση της ικανοποιημένης παραγωγής δεν φτιάχνω αρκετά, τότε θα κάνει τα σεστέρτια να πέσουν μέσα στην τιμή. Εσύ καταλάβει; και στη συνέχεια υιοθετεί αυτό τον τρόπο ομιλίας στις συζητήσεις του με τους άλλους χωρικούς που προσλαμβάνει. «Γιατί εσύ μιλάει έτσι;» τον ρωτάει ένας. «Μμμ, είναι η γλώσσα των επιχειρηματιών» -απαντάει ο Οβελίξ, που ολοένα και περισσότερο παίρνει τα φερσίματα του Ρωμαίου γιάπη.

Βέβαια, σιγά-σιγά η κατάσταση οξύνεται: ο Αστερίξ κυνηγώντας αγριογούρουνα πέφτει πανω στους συγχωριανούς του που κυνηγάνε για λογαριασμό του Οβελίξ, και όταν έρχεται ο πραματευτής στο χωριό ο Οβελίξ αγοράζει όλη την πραμάτεια επειδή ο γιάπης τον έχει συμβουλέψει να ξοδεύει τα σεστέρτιά του και να ντύνεται όπως αρμόζει στη θέση του. (Δηλαδή σαν καρακιτσαριό).

Ο πραματευτής λέγεται Uniprix, που είναι όνομα αλυσίδας καταστημάτων στη Γαλλία. Ο Χιονης μεταφράζει «Μονοπρίξ», η Μαραντέι πιο πετυχημένα «Πριζουνίξ».

Φυσικά, οι άλλοι χωριανοί ζηλεύουν και τότε ο Αστερίξ τους συστήνει να φτιάχνουν κι αυτοί μενίρ, που συσσωρεύονται σε στοίβα στο ρωμαϊκό στρατόπεδο. Τι θα τα κάνουμε; ρωτάει ο εκατόνταρχος τον Γιάπιους. Redde Caesari quae sunt Caesaris (τα του Καίσαρος τω Καίσαρι) του απαντάει εκείνος και φεύγει για τη Ρώμη δίνοντας τη συμβουλή: Si vis pacem, αγόραζε μενίρ.

Το ίδιο επιχειρεί να το πει και στον Καίσαρα, αλλά εκείνος του απαντάει: Άκου νεαρέ μου, τις ιστορικές φράσεις, Alea jacta est και δεν συμμαζεύται, τις φτιάχνω εγώ εδώ μέσα! (η απόδοση της Μαραντέι).

Κι έτσι προσπαθούν να τα πουλήσουν με μια φοβερή καμπάνια, όπως το παρακάτω διαφημιστικό τραγούδι, στο οποίο, όπως θα περιμέναμε, κυριαρχεί η λέξη «μενίρ»:

.

.

 

Τη λύση τη δίνει η καθαρεύουσα με τα άφθονα ουσιαστικά σε -ήρ.

Ο Χιόνης αποδίδει:

Τι να σας κάνει ο ανελκυστήρ,
όταν δεν έχετε μενίρ.
Το μενίρ, το μενίρ,
της ζωής σας ο σωτήρ.

Η Μαραντέι κρατάει μόνο μια ρίμα σε -ίρ

Ξένοιαστος σαν το σπουργίτι
μ’ ένα μενίρ μέσα στο σπίτι
της ζωής μας ο αστήρ
έχει γίνει ένα μενίρ…

‘Ισως επειδή το έχω συνηθίσει (είχε γίνει και σλόγκαν στην παρέα μου το «τι να σας κάνει ο ανελκυστήρ») προτιμώ την εκδοχή του Χιόνη.

Τελικά έρχεται το κραχ και ο Καίσαρας στέλνει τον Γιάπιους πίσω στο γαλατικό χωριό να σταματήσει την αγορά των γαλατικών μενίρ -εκείνος προσπαθεί να στείλει κάποιον άλλον, αλλά ο Ιούλιος είναι ανένδοτος:

Θα πας εσύ ο ίδιος, ηλίθιε, του λέει. Παραλίγο να με οδηγήσεις σε εμφύλιο πόλεμο και εξ αιτίας σου η Ρώμη είναι στο χείλος της οικονομικής καταστροφής. Ακόμη και ο Βρούτος με κοιτάζει με μισό μάτι (απόδοση της Μαραντέι, παρόμοια και ο Χιόνης).

Το γαλλικό είναι regarder d’un sale oeil, εμείς λέμε «με μισό μάτι». Οι αναφορές στον Βρούτο, ως γνωστόν, είναι σταθερή πηγή αστείων στις περιπέτειες του Αστερίξ.

Και καθώς τελειώνει η ιστορία, ο Δρυίδης για μία φορά μιλάει τη γιάπικη διάλεκτο με το y en a, καθώς προβλέπει την υποτίμηση του ρωμαϊκού νομίσματος:

 

Σεστέρτιο αξίζει τίποτα πια, αποδίδει η Μαραντέι (κρατώντας τον πρωτόγονο τρόπο διατύπωσης).

Προτιμώ ωστόσο το λογοπαίγνιο του Χιόνη:

Το σεστέρσιο δεν θ’ αξίζει πια φράγκο!

Να σημειώσω με την ευκαιρία ότι το ρωμαϊκό νόμισμα ο Χιόνης το αποδίδει σεστέρσιο, γαλλοπρεπώς [sesterce] ενώ η Μαραντέι σεστέρτιο, λατινοπρεπώς [sestertium, sestertius]. Ο Πλούταρχος έχει ένα «σηστέρτιοι» κάπου. Η κατά λέξη μετάφραση είναι «δυομισάρι» (semis tertius) αφού ήταν το ένα τέταρτο δέκατο του δηνάριου (δεκάρικου, ας πούμε).

Έχει κι άλλα αξιοσχολίαστα, λογοπαίγνια και άλλα αστεία, η περιπέτεια, αλλά έχω ήδη γράψει πάρα πολλά κι έχει βαρύνει κι η σελίδα από τις πολλές εικόνες. Οποτε, σταματάμε εδώ -και ραντεβού σε δυο μήνες με την επόμενη περιπέτεια!

 

 

Advertisement