Ελληνικούρες και λαθοθηρία

Τις προάλλες, το tvxs.gr δημοσίευσε ένα άρθρο της κ. Ιφιγένειας Κοντού με τίτλο Τι σημαίνουν επιτέλους αυτές οι «ελληνικούρες»;  Το άρθρο παρουσιάζει ορισμένες αρχαίες ή αρχαιοπρεπείς φράσεις που τις χρησιμοποιούμε συχνά στον λόγο μας, και που συχνά, σύμφωνα με την αρθρογράφο, τις μετατρέπουμε σε μαργαριτάρια -δηλαδή κάνουμε λάθος (ή «λάθος») στη μορφή ή τη σημασία τους. Το θέμα φυσικά ενδιαφέρει το ιστολόγιό μας, άλλωστε το συζητήσαμε επιτροχάδην σε κάποια σχόλια (άλλου άρθρου, βέβαια), οπότε δεν είναι περιττό να πω τη γνώμη μου ή να θυμίσω άρθρα που έχουμε ήδη δημοσιεύσει για ορισμένες από αυτές τις φράσεις. Καναδυό φίλοι μάλιστα μού το ζήτησαν ρητά.

Θα αναδημοσιεύσω το ψαχνό από το άρθρο της κ. Κοντού, με τα δικά μου σχόλια κάτω από κάθε παράγραφο, με πλάγιους χαρακτήρες. Να πω πάντως ότι είναι γραμμένο σε ανάλαφρο στιλ, χωρίς να εκτοξεύει χαρακτηρισμούς για αγραμματοσύνη όσων δεν συμφωνούν με τις επιλογές της συντάκτριας, αλλά και χωρίς, κατά τη γνώμη μου, να αποφεύγει κάποια υπερβολική εμμονή στην αρχική μορφή των φράσεων αγνοώντας ότι μέσα στους αιώνες μπορεί κι αυτές να αλλάζουν κάπως μορφή, όσο κι αν παραμένουν απολιθώματα. Απολιθώματα που να αλλάζουν; Οξύμωρο, θα πείτε. Όχι και τόσο. Εάν η αρχαια φράση στέκει αυτοτελώς (π.χ. «άμμες δε γ’ εσσόμεθα πολλώ κάρρονες» ή «μολών λαβέ»), ασφαλώς θα μείνει αμετάβλητη. Αν όμως εντάσσεται σε νεοελληνική φράση, τότε δεν αποκλείεται να υποστεί κάποια (συνήθως μικρή) τροποποίηση, με τον ίδιο τρόπο που όταν οι παλιοί μαστόροι έπαιρναν αγκωνάρια από ένα παλιότερο σπίτι για να τα χρησιμοποιήσουν σε ένα καινούργιο, τα λείαιναν στις γωνιές για να ταιριάξουν πιο αρμονικά με το νέο κτίσμα.

Μερικές φορές μάλιστα, η λείανση αυτή έχει συντελεστεί εδώ και αιώνες, και την αρχαία φράση την έχουν χρησιμοποιήσει, τροποποιημένη, άλλοι επίσης αρχαίοι συγγραφείς -τότε είναι κάπως κωμικό να επανερχόμαστε στην αρχική μορφή, τάχα ότι είναι πιο αυθεντική. Θα δούμε μερικά τέτοια παραδείγματα στο άρθρο της κ. Κοντού.

Ξεκινάμε.

Εξ απαλών ονύχων. Οι περισσότεροι χρησιμοποιούν τη φράση για να δηλώσουν κάποια ελαφρότητα, επιπολαιότητα ή αμέλεια. Καμία σχέση. [Έχετε δει ποτέ η προχειρότητα να μαλακώνει τα νύχια;] Η  φράση σημαίνει: ‘από τότε που τα νύχια ήταν απαλά’ δηλαδή από τη βρεφική ηλικία. Απλό και προφανές.

Πράγματι, πάρα πολλοί χρησιμοποιούν τη φράση σαν να σημαίνει «επιδερμικά», «επιπόλαια», «με το μαλακό». Προχτές μόλις, ένας καθηγητής πανεπιστημίου είπε ότι το τάδε ζήτημα «στην Ελλάδα το περνάμε εξ απαλών ονύχων». Δεν είναι τόσο παράλογο, αφού η φράση δεν έχει και πολύ μεγάλη διαύγεια. Κι εγώ το θεωρώ λάθος και το διορθώνω, πάντως. Έχουμε γράψει δύο άρθρα για το θέμα, εδώ είναι το νεότερο. Η προέλευση της φράσης έχει ενδιαφέρον.

Εκ των ων ουκ άνευ [sine qua non]. Τα απολύτως απαραίτητα δηλαδή, αυτά που δεν παραλείπονται με τίποτα. Με το νόημα συμφωνούμε όλοι, αυτό όμως που κάνουν λάθος οι περισσότεροι είναι ότι τρώνε το «ων» λέγοντας: «εν των ουκ άνευ» κι έτσι, από τη φράση λείπει τελικά κάτι απολύτως απαραίτητο…

Δεν θα έλεγα ότι λείπει κάτι «απολύτως απαραίτητο» αν παραλείψουμε το «ων», αφού η φράση έτσι κι αλλιώς είναι ελλειπτική. Δηλαδή, η φράση «εκ των ων ουκ άνευ», δεν ξέρω αν το προσέξατε, δεν έχει ρήμα. Κανονικά θα ήταν «όρος εκ των ων [=από τους οποίους] ουκ άνευ εστί [δεν γίνεται να κάνεις χωρίς, σε λέξη προς λέξη ερμηνεία]»

Οπότε, προσωπικά δεν θεωρώ λάθος να προχωρήσουμε πιο πέρα την ελλειπτικότητα και να πούμε «είναι εκ των ουκ άνευ», αν και ομολογώ πως θα το αποφύγω να το γράψω, ενεργώντας όπως ο Πασκάλ. Θα αποφύγω βέβαια και την (ημι)πλήρη, «σωστή» μορφή και θα πω «είναι απολύτως απαραίτητο».

Να σημειώσουμε ότι εδώ ο ΜέΦΡι κάνει την πρώτη του, προειδοποιητική, βολή, στο λαθάκι πληκτρολόγησης «εν των ουκ άνευ». Και να θυμηθώ κάποιον που έλεγε «εσύ ρε παιδάκι μου είσαι ουκ άνευ», εννοώντας «είσαι ανεκδιήγητος».

Μέτρον άριστον. Εδώ πάλι, δεν αφαιρούμε αλλά  προσθέτουμε… Κοτσάρουμε ένα «παν» στο ξεκίνημα, το οποίο είναι περιττό. Αν χρειαζόταν, θα το έβαζε από την αρχή, ο Κλεόβουλος ο Ρόδιος, ο πατέρας της φράσης. Με άλλα  λόγια [ή μάλλον με extra  λόγια], απλώς υπερβαίνουμε το μέτρο που διαφημίζουμε…

Α, εδώ διαφωνούμε ριζικά. Πράγματι, η αρχική μορφή είναι «μέτρον άριστον», αλλά η προσθήκη, που γίνεται για λόγους ρυθμικούς, είχε επικρατήσει στη χρήση ήδη από τα αρχαία χρόνια, είχε γίνει παροιμιώδης και έτσι τη χρησιμοποιούσαν γίγαντες του πνεύματος όπως ο Μέγας Βασίλειος. Προσοχή, δεν λέω ότι επειδή την είπε έτσι ο Βασίλειος πρέπει κι εμείς να την πούμε έτσι -αλλά αν το «παν μέτρον άριστον» ήταν σολοικισμός, δεν θα γινόταν παροιμιώδες και δεν θα το υιοθετούσαν όλοι οι μεγάλοι που το υιοθέτησαν. Αλλά τα έχουμε πει και ξαναπεί, ιδού το σχετικό άρθρο.

Πάταξον μεν, άκουσον δε. Άλλη περίπτωση αυτή… Στον αριθμό των λέξεων είμαστε ακριβείς. Το λάθος είναι ότι πολλοί  το λένε ανάποδα: ‘άκουσον μεν, πάταξον δε’… [Κάτι σαν να παίζουν τον παπά με τα ρήματα…] Αυτό που ήθελε να πει ο Θεμιστοκλής σε απλά [σύγχρονα] ελληνικά ήταν: «χτύπα με αλλά…άκουσέ με.»

Εδώ δεν διαφωνώ, και για οικονομία χώρου μερικά με τα οποία συμφωνώ θα τα παραλείπω αν δεν έχω κάτι να προσθέσω.

Και φτάνουμε σε δυο πονεμένες καταλήξεις… Δυο φράσεις που προέρχονται από τα Ευαγγέλια: Πού την κεφαλήν κλίνη  [και όχι ‘πού την κεφαλήν κλίναι’] που σημαίνει: πού να γείρει το κεφάλι, πού να ξαπλώσει να κοιμηθεί.

Εδώ διαφωνώ κατηγορηματικά. Ναι μεν στα ευαγγέλια υπάρχει η φράση «ο υιός του ανθρώπου ουκ έχει πού την κεφαλήν κλίνη» [με υπογεγραμμένη στο ήτα, υποτακτική] αλλά ήδη από τον 4ο αιώνα ο Ιωάννης Χρυσόστομος τη χρησιμοποίησε με απαρέμφατο («πού την κεφαλήν κλίναι»). Οπότε, κατά τη γνώμη μου, εάν παραθέσουμε τον ευαγγελικό στίχο θα τον παραθέσουμε όπως έχει στο ευαγγέλιο («ουκ έχει πού την κεφαλήν κλίνη») αλλά σε κάθε άλλη περίπτωση το «κλίναι» είναι πιο σωστό.

Και αυτό διότι στα αρχαία το ρήμα «κλίνη» κλίνεται: στο τρίτο πρόσωπο λέμε «ουκ έχει πού την κεφαλήν κλίνη» αλλά στο πρώτο θα πούμε «πού την κεφαλήν κλίνω», στο πρώτο πληθυντικό «πού την κεφαλήν κλίνωμεν» κτλ. Οπότε, σήμερα το να πούμε «δεν έχω πού την κεφαλήν κλίνη» είναι βαρβαρισμός καραμπινάτος. Αλλά αυτά τα έχουμε πει σε ειδικό άρθρο και μάλιστα σχετικά πρόσφατα.

Περί πολλά ή περί άλλα τυρβάζη [και όχι περί άλλων τυρβάζει], μια φράση που σημαίνει: μεριμνάς και ανησυχείς για πολλά ή ασχολείσαι με άλλα [άσχετα] πράγματα.

Ως προς την αιτιατική δεν έχω αντίρρηση αλλά ως προς το «τυρβάζη» διαφωνώ ριζικά. Αξίζει ίσως άρθρο για τη φράση, αλλά έχουμε και πάλι μια περίπτωση προσκόλλησης στην αρχική μορφή, αγνοώντας αιώνες εξέλιξης της γλώσσας. Η ευαγγελική φράση είναι «Μάρθα, Μάρθα, μεριμνάς και τυρβάζηι περί πολλά», όπου αυτό το «τυρβάζηι» είναι δεύτερο πρόσωπο της οριστικής της μέσης φωνής (τυρβάζομαι). Στους αιώνες που μεσολάβησαν, το μέσο «τυρβάζομαι» σταμάτησε να λέγεται και οι σημασίες του πέρασαν στο ενεργητικό. Σήμερα λέμε «τυρβάζω περί πολλά», «μην τυρβάζεις περί άλλα» και το «τυρβάζει περί άλλα / περί πολλά» είναι τρίτο πρόσωπο, φυσικά. Η λογική της λαθολόγου κ. Κοντού θα είχε σαν συνέπεια να χρησιμοποιείται η φράση μόνο στο δεύτερο πρόσωπο!

Να σημειωθεί ότι και τα τρία μεγάλα λεξικά μας καταγράφουν τη φράση ως ενεργητική –παράδειγμα, το ΛΚΝ.

Ουφ! Ξεφυσώντας, θυμήθηκα κι άλλα δύο που χρειάζονται προσοχή. Διότι άλλο πεις για κάποιον ότι  Πνέει τα μένεα [είναι φοβερά θυμωμένος, εξοργισμένος] κι άλλο ότι Πνέει τα λοίσθια [είναι στα τελευταία του…].

Συμφωνώ με τα περισσότερα, αλλά θέλω να επισημάνω ότι η συνήθης μορφή της πρώτης φράσης είναι «πνέει μένεα», και έτσι, χωρίς άρθρο, παραδίδεται στον Όμηρο (ακριβέστερα, στον Όμηρο το ρήμα έρχεται δεύτερο: μένεα πνείοντες).

Εδώ βλέπουμε ότι η κ. Κοντού είναι ασυνεπής: δέχεται την εξέλιξη της φράσης που σε άλλες περιπτώσεις την καταδικάζει.

Αν δεν μπορείς να ξεχωρίσεις τη διαφορά, καλύτερα να κάνεις την πάπια… Προσοχή όμως στο ρήμα! Ποιούμαι  την  νήσσαν  είναι το σωστό και όχι ποιώ  την νήσσαν.

Δεν είμαι καθόλου βέβαιος ότι το «ποιούμαι» την νήσσαν είναι «σωστό» και όχι το «ποιώ» την νήσσαν. Καταρχάς, η φράση δεν πρέπει να είναι αυθεντική αρχαία ή καθαρευουσιάνικη -κανείς δεν έχει εντοπίσει την αρχή της, διότι βέβαια αν είναι αρχαία ή έστω λόγια σε κάποιο κείμενο πρέπει να πρωτοπαραδίδεται. Η πεποίθησή μου είναι πως εδώ έχουμε χαριτόλογη «μετάφραση» της λαϊκής έκφρ. «κάνει την πάπια» στην καθαρεύουσα, όπως άλλοι λένε «στα παλαιότερα των υποδημάτων του», οπότε δεν βλέπω γιατί είναι σωστό μόνο το ποιούμαι και όχι το ποιώ. Για την ιστορία, από τα τρία μεγάλα λεξικά μας, το ΛΚΝ καταγράφει μόνο τον τύπο «ποιώ», ο Μπαμπινιώτης θεωρεί ορθότερο το «ποιούμαι», ενώ το Χρηστικό έχει και τους δύο τύπους αλλά πρώτον τον «ποιώ».

Και αφού έχω παραλείψει κάμποσα με τα οποία συμφωνώ, η κατακλείδα του άρθρου:

Έχουμε επίσης και λέμε: πόσω μάλλον [όχι πόσο μάλλον],

Διαφωνώ. Κατά τη γνώμη μου, αν θα πεις «πόσω μάλλον», θα πεις και «τόσω περισσότερο». Στην αρχαία ελληνική, η έκφραση ήταν «πόσῳ μᾶλλον». Πρόκειται για τη λεγόμενη «δοτική του μέτρου», αφού το «μάλλον» εδώ είναι συγκριτικός βαθμός και σημαίνει περισσότερο.

Ωστόσο, τα αρχαία ελληνικά δέχονταν και την αιτιατική του μέτρου, η οποία στη συνέχεια αντικατέστησε τη δοτική σε όλες τις ανάλογες περιπτώσεις, κι έτσι σήμερα δεν γράφουμε «τόσω περισσότερον», «ολίγω περισσότερα» κτλ. αλλά «τόσο περισσότερο», «λίγο περισσότερα». Γιατί να κάνουμε εξαίρεση για το «πόσο μάλλον»;

Αν πάλι θεωρήσουμε ότι πρόκειται για στερεότυπη φράση, τότε πρέπει να επισημάνουμε ότι ήδη από τον 4ο αιώνα η φράση χρησιμοποιείται και στην αιτιατική. Κατά συνέπεια, δεν υπάρχει κανένας λόγος να διατηρήσουμε σήμερα τη δοτική, πολύ περισσότερο που δεν μπορούμε να τη γράψουμε και σωστά. Αλλά κι αυτο το θέμα το έχουμε συζητήσει.

παρά πόδα [όχι παρά πόδας], εν κρύπτω και παραβύστω [όχι α-παραβύστω],

Εδώ ο Μέφρι ξεροβήχει: εν κρυπτώ λέμε, όχι «εν κρύπτω»!

επί ξυρού ακμής [όχι επί ξηρού εκτός πια αν έβγαλε σπυράκια ο Σάββας Ξηρός], εκ του σύνεγγυς [από πολύ κοντά], αυθωρεί και παραχρήμα [ευθύς αμέσως], ειρήσθω εν πάροδω [όπως λέμε στη νεοελληνική: by the way]….

Και εδώ ο Μέφρι λέει «τρίτη και φαρμακερή» και βγάζει κόκκινη κάρτα: εν παρόδω λέμε στα ελληνικά, μπερδεγουέι.

Αλλά πέρα από τα λαθάκια (ουδείς άσφαλτος, άλλωστε) το κακό με άρθρα σαν της κ. Κοντού είναι ότι δεν ξεχωρίζουν τις περιπτώσεις όπου έχουμε μια χρήση που θεωρείται λάθος κατά κοινή ομολογία από τις περιπτώσεις όπου οι γνώμες των ειδικών διίστανται ή, ακόμα χειρότερο, τις περιπτώσεις όπου όλες οι πηγές θεωρούν σωστή τη χρήση! Το τσουβάλιασμα αυτό αφαιρεί πολύ από τη χρησιμότητα τέτοιων άρθρων, να μην πω κιόλας ότι τα κάνει και επιβλαβή.