Γιατί κάνουμε την πάπια;

Ξέρετε βέβαια τι σημαίνει η έκφραση «κάνω την πάπια». Σημαίνει, σύμφωνα με το λεξικό, προσποιούμαι ότι δεν γνωρίζω, δεν καταλαβαίνω κάτι, αποφεύγω να πάρω θέση. Συνώνυμη έκφραση είναι «κάνω το κορόιδο».

Το ερώτημα του τίτλου είναι παραπλανητικό -δεν θα διερευνήσουμε για ποιο λόγο προσποιούμαστε ότι δεν καταλαβαίνουμε τι μας λένε, άλλωστε υπάρχουν πολλοί λόγοι ανάλογα με την περίσταση. Στο άρθρο μας θα εξετάσουμε, απλούστατα, την προέλευση της φράσης «κάνει την πάπια». Θα απαντήσουμε στο… φλέγον ερώτημα «Γιατί το λέμε έτσι;»

Δεν θυμάμαι αν το έχουμε αναφέρει ξανά στο ιστολόγιο, αλλά για την έκφραση «κάνει την πάπια» υπάρχει μια αρκετά διαδεδομένη αλλά εντελώς αστήρικτη εξήγηση που οφείλεται, όπως και οι περισσότερες ευφάνταστες αλλ’ εντελώς αστήρικτες ανάλογες εξηγήσεις, στον Τάκη Νατσούλη. Ο μακαρίτης ο Τάκης Νατσούλης είχε εκδώσει το ογκώδες βιβλίο «Λέξεις και φράσεις παροιμιώδεις», στο οποίο έχει συγκεντρώσει άφθονο υλικό αλλά έχει το κακό ελάττωμα να προτείνει διάφορες αστήρικτες θεωρίες για να εξηγήσει πώς γεννήθηκαν διάφορες γνωστές φράσεις, θεωρίες που τις έβγαλε από τη γόνιμη φαντασία του. Κι όπως είναι πιο εντυπωσιακό να ισχυρίζεσαι ότι η οικογένειά σου έχει τις ρίζες της σε βυζαντινούς άρχοντες, παρόμοια κάνει περισσότερο εφέ να λες ότι η τάδε φράση έχει τις ρίζες της στην αρχαιότητα ή στη φραγκοκρατία, αντί να πεις ότι πρόκειται π.χ. για κοινή παρατήρηση ή (θου κύριε!) ότι δεν είναι σαφές το πώς γεννήθηκε η φράση.

Αυτή την αναζήτηση εντυπωσιακών αλλ’ αστήρικτων ιστοριών για να εξηγηθεί η προέλευση μιας έκφρασης, τη λέμε «νατσουλισμό» στο ιστολόγιο. Και για την έκφραση «κάνει την πάπια» υπάρχει μια νατσουλική εξήγηση.

Τη θυμήθηκα πριν από κάμποσες μέρες, όταν διάβασα ένα άρθρο του thetoc.gr, με τίτλο «Δεν κάνει την πάπια, είναι αθώα», το οποίο, με πλούσια εικονογράφηση και ανάλαφρο στιλ, προσπαθεί να εξηγήσει την προέλευση εννιά γνωστών εκφράσεων -και νατσουλίζει ασύστολα στις περισσότερες. Δεν θα ασχοληθώ όμως με τις άλλες εκφράσεις, διότι η κάθε μία θέλει χωριστό άρθρο. Αρκεί να επισημάνω ότι για την τρελοκαμπέρω έχουμε αποδείξει πέρα από κάθε αμφιβολία ότι δεν έχει καμιά σχέση με τον αεροπόρο Νότη Καμπέρο.

Για την έκφραση «κάνει την πάπια», το άρθρο αυτό δίνει συντομευμένη την εξήγηση του Νατσούλη,  ο οποίος βρίσκει την αρχή της έκφρ. στο βυζαντινό αξίωμα του παπία. Καλύτερα, για να είμαστε δίκαιοι, να δούμε ολόκληρη την άποψη του Νατσούλη, όπως τη μεταφέρει, αυτολεξεί από το βιβλίο του, η Μηχανή του χρόνου, ένας ιστότοπος που, από την αγωνία να προσφέρει όλο και περισσότερη ύλη, έχει πέσει στην ανυποληψία, μια και αναπαράγει κάθε λογής σαβούρα. Στο συγκεκριμένο άρθρο, αντιγράφει τον Νατσούλη (χωρίς βέβαια να αναφέρει πηγή, αστεία πράγματα!) και λέει:
Ο Παπίας ήταν ευνούχος υπάλληλος στη βυζαντινή αυλή, υπεύθυνος για την ασφάλεια και τη συντήρηση των κτιρίων των αυτοκρατορικών ανακτόρων στην Κωνσταντινούπολη. Ήταν υπεύθυνος για το περισσότερο προσωπικό του παλατιού και εκτελούσε με σημαντικό ρόλο στις τελετές του. Στην ουσία λοιπόν ο Παπίας ήταν ο κλειδοκράτορας. «Ο Παπίας με τα του Εταιριάρχου αυτοπροσώπως ήνοιγον και έκλειον απάσας τάς εις το παλάτιον εισόδους»….

Είχε το δικαίωμα να παρακάθεται στο ίδιο τραπέζι με τον αυτοκράτορα, να κουβεντιάζει μαζί του και να διασκεδάζει στα συμπόσιά του. Ο τιμητικός τίτλος του «Μέγα Παπία» δημιουργήθηκε κατά την περίοδο των Παλαιολόγων και δινόταν σε ανώτερους αριστοκράτες. Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του αυτοκράτορα Βασιλείου του Β’, το αξίωμα του Παπία του Μεγάλου Παλατίου τον κατείχε ο Ιωάννης Χανδρινός, ένας άνθρωπος σκληρός, ύπουλος και ψεύτης. Άπαξ και ανέλαβε τα καθήκοντά του διέβαλε πάρα πολλούς υπαλλήλους του παλατιού στον αυτοκράτορα. Όλοι τον φοβούνταν αφού έφτασε να διαβάλει στον αυτοκράτορα τον ίδιο του τον αδελφό Συμεών. Φυσικά αυτή του η συμπεριφορά προκαλούσε τις αντιδράσεις διάφορων θυμάτων του τα οποία συχνά ήθελαν να λογαριαστούν μαζί του. Στις περιπτώσεις αυτές, όπως λένε μαρτυρίες, τα μάτια του Χανδρινού βούρκωναν υποκριτικά, ενώ ο ίδιος προσποιούνταν τον έκπληκτο και απαντούσε στον εκάστοτε κατήγορό του: «Είσαι ο καλύτερός μου φίλος», «Πώς μπορούσα να πω εναντίον σου στον αυτοκράτορα;». Η υποκρισία και η διπροσωπία του ήταν μυθική στο Βυζάντιο και όταν κάποιος έλεγε ψέματα στους κύκλους του ή έκανε τον ανήξερο σίγουρα θα ακουγόταν η φράση: «Ποιείς τον Παπίαν»… Φράση που έμεινε ως τα χρόνια μας με μια μικρή παραλλαγή! Είναι η γνωστή φράση: «Αυτό κάνει την πάπια ή Μην κάνεις την πάπια»…

Να πούμε ότι τέτοιο αξίωμα πράγματι υπήρχε στα βυζαντινά χρόνια, όπως σωστά μας πληροφορεί και η τελευταία παράγραφος του άρθρου της Μηχανής του χρόνου (που δεν είναι παρμένη από το βιβλίο του Νατσούλη). Ο παπίας (ετυμολογικά συνδέεται με το αρχαίο πάππας = πατέρας και τον πάππο ) και ήταν ένας αυλικός, ανώτερος αξιωματούχος (υπάρχει και κύριο όνομα Παπίας, έτσι λεγόταν ένας εκκλησιαστικός συγγραφέας των πρώτων αιώνων του Βυζαντίου).

Ωστόσο, το γεγονός ότι υπάρχει τέτοιος τίτλος δεν σημαίνει ότι υπήρχε και η έκφραση «ποιείς τον παπία» -αυτή από πουθενά δεν προκύπτει, δεν φαίνεται να απαντά στη γραμματεία. Θα έλεγα «δεν απαντά» αλλά κρατάω μια επιφύλαξη διότι, όπως είδαμε τις προάλλες, το TLG έχει ακόμα κενά στα βυζαντινά χρόνια.

Πάντως, δεν βρήκα στο TLG καμιά αναφορά στη φράση αυτή. Βρήκα όμως στις Χιλιάδες του Τζέτζη ένα σημείο όπου ο Τζέτζης, αφηγούμενος το γνωστό περιστατικό της Ρωμαϊκής ιστορίας με τις χήνες του Καπιτωλίου, που φώναξαν και ξεσήκωσαν τους Ρωμαίους ειδοποιώντας τους ότι πλησιάζουν οι εχθροί -οι Γαλάτες-, γράφει: «Και χήνας δε τιμήσαντες, ποιούσι τους παπίας» δηλαδή «και για να τιμήσουν τις χήνες [που είχαν σώσει την πόλη] τις έκαναν παπίες δηλ. τις ονόμασαν φύλακες της πόλης». Πιθανότατα ο Τζέτζης κάνει και ένα λογοπαίγνιο με τις χήνες και το πα-πα-πα της πάπιας.

Όσο για τον ύπουλο Ιωάννη Χανδρινό, αυτόν δεν τον βρήκα πουθενά. Μπορεί να είναι ιστορικό πρόσωπο αλλά δυστυχώς δεν βρίσκω τίποτε -όποιος βρει, μας ενημερώνει. Πάντως ο Φαίδων Κουκουλές, στο εξάτομο Βυζαντινών βίος και πολιτισμός, δεν έχει καμία αναφορά, ούτε σε Χανδρινό ούτε σε κάποια έκφραση με τον παπία. Και αναφέρω τον Κουκουλέ επειδή προσπαθούσε πολύ να βρίσκει αντιστοιχίες ανάμεσα σε νεότερες εκφράσεις και σε βυζαντινές.

Συνοψίζοντας, ο ισχυρισμός του Νατσούλη ότι υπήρχε στα βυζαντινά χρόνια έκφραση «ποιείς τον παπία» που γεννήθηκε από τον ύπουλο παπία Ιωάννη Χανδρινό δεν φαίνεται να στηρίζεται πουθενά και θα έλεγα ότι φαίνεται να είναι γέννημα της πλούσιας φαντασίας του Νατσούλη, ίσως με έναυσμα τον στίχο του Τζέτζη που είδαμε πιο πάνω. Αν ξέρετε ή βρείτε κάτι άλλο, το αναφέρετε στα σχόλια.

Δεν τελειώσαμε όμως. Η έκφραση «κάνει την πάπια» μερικές φορές βλέπουμε να χρησιμοποιείται μεταγλωττισμένη στην καθαρεύουσα, δηλαδή «ποιεί την νήσσαν» ή «ποιείται την νήσσαν». Μάλιστα, πριν από ένα μήνα περίπου, συζητώντας για ένα «λαθολογικό» άρθρο, είχαμε αναφερθεί και στην έκφραση αυτή. Είχα τότε υποστηρίξει ότι η φράση «ποιώ/ποιούμαι την νήσσαν» δεν πρέπει να είναι αυθεντική αρχαία ή καθαρευουσιάνικη -κανείς δεν έχει εντοπίσει την αρχή της, διότι βέβαια αν είναι αρχαία ή έστω λόγια σε κάποιο κείμενο πρέπει να πρωτοπαραδίδεται. Η πεποίθησή μου είναι πως εδώ έχουμε χαριτόλογη «μετάφραση» της λαϊκής έκφρ. «κάνει την πάπια» στην καθαρεύουσα, όπως άλλοι λένε «στα παλαιότερα των υποδημάτων του», οπότε δεν βλέπω γιατί είναι σωστό μόνο το ποιούμαι και όχι το ποιώ.

Δεν είμαι απόλυτα βέβαιος, όπως βλέπετε. Δεν μπορώ να αποκλείσω ότι η αρχική μορφή ήταν «ποιούμαι την νήσσαν» και ότι μετά έγινε το «κάνω την πάπια», ως μετάφραση στην καθομιλουμένη -αλλά το θεωρώ μάλλον απίθανο. Στα κιτάπια μου, όπου αποδελτιώνω παροιμιώδεις φράσεις, η παλιότερη ανεύρεση της έκφρ. «κάνει την πάπια» που έχω βρει  είναι στα Χαμένα κορμιά του Πικρού, δηλαδή στη δεκαετία του 1920, στα 1922 για την ακρίβεια. Το «ποιεί/ται την νήσσαν» το έχω αποδελτιώσει μόνο σε δημοσιογραφικά κείμενα, όχι σε λογοτεχνία -με παλιότερη αναφορά στο ΑΝΤΙ το 1982. Φυσικά οι καταγραφές αυτές δεν αξίζουν και πολλά, τις αναφέρω μήπως έχει κανείς υπόψη του παλαιότερες ανευρέσεις είτε της μίας είτε της άλλης έκφρασης. Συνοψίζοντας και πάλι, υποστηρίζω ότι κατά πάσα πιθανότητα η έκφρ. «ποιεί/ται την νήσσαν» είναι χαριτόλογη «αναπαλαίωση» της έκφρ. «κάνει την πάπια» και όχι αρχική μορφή της.

Αλλά, θα μου πείτε, αν δεν οφείλεται στον βυζαντινό παπία η έκφραση «κάνει την πάπια», πώς γεννήθηκε; Είναι απλό, θαρρώ. Όλα τα πουλερικά θεωρούνται πως έχουν λίγο μυαλό -λέμε άλλωστε «κοκορόμυαλος», ενώ οι αρχαίοι έλεγαν «χηνώδης», ή ακόμα λέμε «α ρε όρνιο». Μόνο τα αρπακτικά πουλιά θεωρούνται έξυπνα (ατσίδα ξεφτερι, αϊτός, σαΐνι κτλ.), τα ήμερα τα έχουμε για χαζά. Οπότε, όταν λέμε «κάνει την πάπια» είναι σαν να λέμε «κάνει τον χαζό». Γιατί διαλέξαμε την πάπια και όχι τη χήνα ή την κότα; Ίσως επειδή η πάπια, έτσι όπως κουνάει το κεφάλι της και μάς κοιτάζει, μας φαινεται ότι παίρνει ύφος αθώο, ότι έχει ύφος σαν να μην καταλαβαίνει.

Έχουμε πολλές εκφράσεις για εκείνον που κάνει ότι δεν καταλαβαίνει, που προσποιείται τον ανήξερο ή τον αμέτοχο. Κάνει την πάπια, κάνει το κορόιδο, κάνει τον χαζό. Κάνει τον Κινέζο, λέμε επίσης, επειδή οι Κινέζοι μάς φαίνονται ανέκφραστοι. Ο Χρόνης Μίσσιος έχει την ισοδύναμη έκφραση «κάνει τον Γερμανό» -από τους ανέκφραστους Γερμανούς της Κατοχής. Μια παλιότερη έκφραση που κοντεύει να ξεχαστεί είναι η «κάνει τον Μοσκιό».

Ο Μοσκιός ήταν ο φυσικός αυτουργός της πολύκροτης δολοφονίας του Αθανασόπουλου, με ηθικές αυτουργούς τη γυναίκα του σκοτωμένου, τη Φούλα, και τη μητέρα της, τη διαβόητη Κάστρου. Ήταν ολιγοφρενής ο καημένος και οι δυο γυναίκες, ξαδέρφη του και θεία του, τον έκαναν ό,τι ήθελαν, τον έβαλαν λοιπόν να σκοτώσει. Στη δίκη, ο πρόεδρος τον ρωτούσε δυο και τρεις φορές κι εκείνος αδυνατούσε να απαντήσει -εξού και η έκφραση. Αλλά για το έγκλημα του Χαροκόπου θα γράψουμε αλλη φορά.

Advertisement