Η λιόστρα και η γιόστρα

Ήμασταν τότε δεκαπέντε χρονών, μπορεί δεκάξι, το καλοκαίρι του 75, και τις δύσκολες ώρες με το λιοπύρι μαζευόμασταν στο σπίτι του Νίκου που είχε δροσιά, έβαζε ο Νίκος δίσκους στο πικάπ, ακούγαμε, παίζαμε τάβλι, συζητούσαμε.

Κι ένας από τους δίσκους που ακούγαμε συχνότερα ήταν και το Νυν και αεί του Ξαρχάκου, που είχε βγει πριν από μερικούς μήνες -το είχαμε λιώσει εκείνο το βινύλιο. Στίχοι του Γκάτσου, τραγουδούσε η Βίκυ Μοσχολιού και ο Νίκος Δημητράτος, που δεν είχε τη συνέχεια που του άξιζε. Τον πέτυχα πολλά χρόνια αργότερα, να τραγουδάει σε ένα παιδικό θέατρο που είχα πάει τις μικρές (όταν ήταν μικρές), ύστερα πάει κι αυτός.

Μια μέρα, καθώς ακούγαμε για εικοστή φορά τον δίσκο, ρωτάει ο Αντρέας:
– Ρε σείς, τι είναι η λιόστρα;

Κανείς δεν ήξερε, κι όμως ήταν στον τίτλο ενός από τα τραγούδια:

Να βάλουμε και τα λόγια, αν δεν τα ξέρετε:

Η πέτρα πίνει το νερό
και το νερό την πέτρα
μα εσύ στο δύσκολο καιρό
το ριζικό σου μέτρα.

Κι αν δεις σε γη και σ’ ουρανό
να πνίγεται το δίκιο
κάμε κριτή παντοτινό
το χέρι σου τ’ αντρίκιο.

Τότε θα βγουν στον Άδη σου
λουλούδια του Παράδεισου.

Ο ήλιος πίνει τη φωτιά
και η φωτιά τον ήλιο
μα εσύ με αετίσια τη ματιά
κάμε τη γη βασίλειο.

Κι αν δεις στου κόσμου την βουή
να τραγουδάει το αίμα
πάρε για λιόστρα τη ζωή
και σαν θεριό πολέμα.

Τότε θα βγουν στον Άδη σου
λουλούδια του Παράδεισου.

– Μήπως είναι κάτι που λιώνει; Πώς λέμε «σκοτώστρα» όποιον σκοτώνει; είπε ένας

– Μήπως έχει κάποια σχέση με τον ήλιο; Πώς λέμε «λιοπύρι»; Θυμάστε τη λιόχαρη; (Ένας άλλος από τους δίσκους που βάζαμε συχνά ήταν τα Λιανοτράγουδα του Ρίτσου), είπε ένας άλλος.

Αλλά η απορία μας δεν λύθηκε, τι να’ναι αυτή η περίεργη λιόστρα. Δεν νοιαστήκαμε όμως και πολύ.

Τα χρόνια πέρασαν και η λιόστρα έμεινε μυστήριο -όταν ήρθε στη ζωή μας το Διαδίκτυο, αντιλήφθηκα ότι την απορία που είχαμε τότε δεκαπεντάχρονοι, τι να είναι η λιόστρα και τι να σημαίνει ο στίχος «πάρε για λιόστρα τη ζωή και σαν θεριό πολέμα», την είχαν κι άλλοι πολλοί. Δεν θυμάμαι όμως να είδα να δίνεται πουθενά πειστική απάντηση.

Στο μεταξύ, από τα διαβάσματά μου είχα καταλήξει σε μια εύλογη εξήγηση για το τι σημαίνει λιόστρα, αλλά δεν μου είχε δοθεί ευκαιρία να αναφερθώ στο θέμα.

Μέχρι που τις προαλλες ο φίλος μας ο Δύτης των Νιπτήρων μου έδειξε έναν ιταλικό ιστότοπο αφιερωμένο στα αντιπολεμικά τραγούδια, όπου υπάρχει και το τραγούδι των Ξαρχάκου-Γκάτσου για τη Λιόστρα, παρόλο που δεν μου φαίνεται απερίφραστα αντιπολεμικό.

Και ενώ μπορείς θαυμάσια να τραγουδάς και να χαίρεσαι τη Λιόστρα χωρίς να ξέρεις τι είναι η λιόστρα, ή ίσως έχοντας μια συγκεχυμένη ιδέα για το τι είναι, δεν μπορείς να μεταφράσεις τον στίχο αν δεν ξέρεις τι ακριβώς είναι η λιόστρα! Γι’ αυτό λένε πως μόνο όταν καταπιαστείς να μεταφράσεις ενα κείμενο, μόνο τότε το καταλαβαίνεις σε βάθος.

Ο Ιταλός συνάδελφος που είχε να μεταφράσει τη λέξη «λιόστρα» βρέθηκε σε τοίχο, διότι η λέξη δεν υπάρχει σε κανένα λεξικό. Στα σχόλια που βρίσκονται στη σελίδα μπορούμε (αν ξέρουμε ιταλικά) να παρακολουθήσουμε την αγωνιώδη αναζήτηση που κράτησε πολλά χρόνια.

Αρχικά, το είχε αποδώσει crogiolo (χωνευτήρι), αλλά μετά το άλλαξε, και συσχετίζοντας τη λιόστρα με τον ήλιο νόμισε πως το «πάρε για λιόστρα τη ζωή» σημαίνει «κάνε τη ζωή να λάμπει / να δημιουργεί λαμπρότητα» και έτσι το απέδωσε «fá che la vita crei splendore». Ίσως ωθήθηκε σ’ αυτό επειδή στα μαλγασικά (!) η λέξη liostra σημαίνει «λάμψη» ή κάτι τέτοιο. Aυτά, από το 2009 ως το 2012.

Πριν από μερικές μέρες η αναζήτηση για τη λιόστρα ξανάρχισε -γκουγκλίζοντας, ο Ιταλός συνάδελφος βρήκε ένα παλιό άρθρο στο ιστολόγιο του Δύτη, όπου στα σχόλια η φίλη μας η Αθανασία αναρωτιέται τι επί τέλους σημαίνει η λιόστρα, και της απαντάει ο Δύτης το προφανές, ότι είναι η αρένα για τις κονταρομαχίες, και παραθέτει ένα απόσπασμα από παλιό μου άρθρο για τη λέξη τουρνουά, στο οποίο λέω:

Διότι οι βυζαντινοί δεν είχαν ούτε κονταρομαχίες, που τις είπαν τζουστρίες (από το ιταλ. giostra ή το γαλλ. joûte) ούτε τουρνουά, που μόλις τα έμαθαν από τους Φράγκους τα είπαν τερνεμέντα. Στους γάμους του Ανδρόνικου Παλαιολόγου με την Άννα της Σαβοΐας το 1326, όπως αφηγείται ο Ιωάννης Καντακουζηνός στην ιστορία του, ήρθαν πολλοί φράγκοι ευγενείς που δίδαξαν στους ρωμιούς τα τερνεμέντα:

ἐκ μέντοι Σαβωΐας οὐκ ὀλίγοι τῶν εὐπατριδῶν εἰς τὴν Ρωμαίων ἀφικνούμενοι͵ ἐφ΄ ὅσον ἐβούλοντο συνῆσαν τῷ βασιλεῖ͵ πολλῆς ἀξιούμενοι φιλοφροσύνης. ἦσαν γὰρ δὴ οὐκ ἀνδρεῖοι μόνον καὶ τολμητίαι κατὰ τὰς μάχας͵ ἀλλὰ καὶ ἄλλως ἐν ταῖς παιδιαῖς εὐφυεῖς συνεῖναι. κυνηγεσίων καὶ γὰρ συμμετεῖχον τῷ βασιλεῖ͵ καὶ τὴν λεγομένην τζουστρίαν καὶ τὰ τερνεμέντα αὐτοὶ πρῶτοι ἐδίδαξαν Ρωμαίους οὔπω πρότερον περὶ τῶν τοιούτων εἰδότας οὐδέν.

Ωστόσο, δεν είναι ο τύπος τζουστρία που μπορεί να έδωσε τη λιόστρα, αλλά ο επτανησιακός τύπος γιόστρα ή γκιόστρα. Όπως λέει πιο κάτω στη σχετική συζήτηση ο Μπουκανιέρος, στην κορφιάτικη προφορά (όπου η δουλιά προφέρεται δουγιά) η λιόστρα και η γιόστρα θα προφέρονταν το ίδιο.

Είναι δε γιόστρα ή γκιόστρα η κονταρομαχία, η μονομαχία εφίππων, το κονταροχτύπημα.

Ο Κριαράς στο μεσαιωνικό λεξικό καταγράφει πολλούς τύπους: γκιόστρα, γιόστρα, τζόστρα (από το ιταλικό giostra), ζούστρα, τζούστα, τζούστρα, τζούστρια, τζουστρία (από παλαιότ. γαλλικό τύπο jostre, σήμερα joûte).

Η λέξη υπάρχει π.χ. στον Ερωτόκριτο:

τοτες η σάλπιγγα ζιμιό πολλή βαβούρα δίδει,
σημάδι πως εσκόλασε τση γκιόστρας το παιγνίδι.
[Το ζιμιό είναι πολυσήμαντο κρητικό επίρρημα που σημαίνει ‘αμέσως, λοιπόν’ κτλ. Προσέξτε και τη βαβούρα!]

αλλά και στην Ερωφίλη του Χορτάτση:

δεν είν’ πρεπό μού φαίνεται και τώρα να θελήσω
να’ μπω στη γιόστρα, θέλημα δίχως να σου ζητήσω.

Βρίσκω κι ένα φραγκοπρεπές ποίημα του Πέτρου Βλαστού:

Οι καστελάνοι οι αψόθυμοι τι γίνηκαν και πού είναι
οι φράγκες ρηγοπούλες σου κι οι γιόστρες της κουγκέστας;
[κουγκέστα η κατάκτηση -conquesta]

Το νόημα λοιπόν του στίχου του Γκάτσου γίνεται σαφές: «πάρε για λιόστρα τη ζωή» σημαίνει «πάρε τη ζωή για κονταρομαχία» (ή για στίβο κονταρομαχίας) -και πολέμα σα θεριό.

Όλα μπαίνουν στη θέση τους -αλλά μένει ένα τελευταίο και όχι ασήμαντο ερώτημα. Πώς και γιατί η «γκιόστρα/γιόστρα» έγινε «λιόστρα»; Διότι ο τύπος «λιόστρα» δεν καταγράφεται σε κανένα λεξικό απ’ όσα που καταγράφουν τη γιόστρα/γκιόστρα, δηλαδή στον Δημητράκο, στην Πρωία, στο Ιστορικό Λεξικό της Ακαδημίας ή στο μεσαιωνικό του Κριαρά.

Δεν έχω την απάντηση, αλλά μπορώ να κάνω εικασίες.

α. Ο τύπος «λιόστρα» υπάρχει αλλά δεν έχει καταγραφεί.

β. Ο τύπος «λιόστρα» είναι υπερδιόρθωση του «γιόστρα» από κάποιον Επτανήσιο.

γ. Ο τύπος «λιόστρα» πλάστηκε από τον Νίκο Γκάτσο ως παραλλαγή του τ. «γιόστρα».

Δεν μπορώ να είμαι βέβαιος, αλλά δεν αποκλείω το γ. Σκέφτομαι ότι ο «σωστός» τύπος, γιόστρα, θα ηχούσε κάπως άσχημα στη φράση «πάρε για γιόστρα», οπότε δεν αποκλείεται ο Γκάτσος να έπλασε επί τούτου τον τύπο «λιόστρα» που είναι πιο εύηχος.

Αλλά αυτό δεν είναι παρά μια εικασία -το βέβαιο πάντως, κατά τη γνώμη μου, είναι πως «λιόστρα» είναι η γιόστρα, η κονταρομαχία.