Η μπούρκα και το μπουρκίνι

Τη λέξη την ακούσαμε τώρα τελευταία, με τις ειδήσεις  που έρχονται από τη Γαλλία, όπου μια σειρά δημοτικές αρχές της Κυανής Ακτής (ανάμεσά τους και μεγάλοι δήμοι όπως οι Κάννες και η Νίκαια) πήραν αποφάσεις με τις οποίες απαγορεύουν στις πλαζ της δικαιοδοσίας τους το μπουρκίνι, δηλαδή ένα είδος γυναικείου μαγιό που φορούν ορισμένες μουσουλμάνες, το οποίο καλύπτει ολόκληρο το σώμα αλλά και τα άκρα, αφήνοντας ακάλυπτο μόνο το πρόσωπο και τα άκρα των χεριών και των ποδιών.

Η φωτογραφία που συνοδεύει το άρθρο είναι από πλαζ της Τυνησίας, και έχει ενδιαφέρον γιατί παρουσιάζει τέσσερις γυναίκες (υποθέτω Τυνήσιες και υποθέτω μουσουλμάνες) με διαφορετικά ποσοστά κάλυψης του σώματός τους -το μπουρκίνι είναι το ένδυμα που φοράει η κυρία με τα μαύρα γυαλιά που βρίσκεται λίγο πιο πίσω από τις άλλες, η δεύτερη από τα δεξιά.

Κατά σύμπτωση, στους Ολυμπιακούς αγώνες που μόλις τελείωσαν είδαμε αθλήτριες από μουσουλμανικές χώρες να αγωνίζονται φορώντας μια στολή που έμοιαζε αρκετά με το μπουρκίνι και κάλυπτε επίσης τα μαλλιά και ολόκληρο το σώμα. Ιότροπη έγινε μια φωτογραφία από τον αγώνα Αιγύπτου-Γερμανίας στο μπιτς βόλεϊ (τη βλέπετε εδώ). Στα κοινωνικά μέσα η φωτογραφία συζητήθηκε πολύ, ενώ κάποιοι υποστήριξαν ότι κακώς οι διοργανωτές επέτρεψαν την ενδυματολογική παρέκκλιση διότι αυτό αποτελεί υποχώρηση απέναντι στον ισλαμικό φανατισμό -ή κάτι τέτοιο.

Αλλά εμείς εδώ λεξιλογούμε, κι έτσι θα ξεκινήσουμε λεξιλογώντας γι’ αυτή την καινούργια λέξη, το μπουρκίνι. Καταρχάς να πούμε ότι δεν είναι απλώς μια λέξη, είναι και εμπορική ονομασία, αφού τέτοια μαγιό έχει πατεντάρει η αυστραλολιβανέζα σχεδιάστρια μόδας Aheda Zanetti ήδη από τις αρχές της προηγούμενης δεκαετίας.

Όπως ο καθένας καταλαβαίνει, η λέξη burkini (στα αγγλικά) φτιάχτηκε με τη σύμφυρση δύο άλλων λέξεων, που επίσης είναι διεθνείς: μπουρκίνι = μπούρκα και μπικίνι, κατά τον τρόπο που συνθέτουν συχνά λέξεις οι Αγγλοσάξονες κόβοντας την ουρά μιας λέξης και το κεφάλι της επόμενης και ενώνοντας ό,τι απομένει, και φτιάχνουν έτσι για παράδειγμα το brunch (breakfast+lunch), κάτι που επεκτείνεται και σε ζευγάρια ανθρώπων -θυμάστε το «Μερκοζί». Στα ελληνικά δεν έχουμε τη συνήθεια αυτή, αν και δοκιμάσαμε να φτιάξουμε την ευελφάλεια πάνω στο πατρόν της flexicurity.

Καθώς φτιάχτηκε με σύμφυρση, η λέξη μπουρκίνι συνέπεσε σχεδόν με το όνομα της αφρικανικής χώρας Μπουρκίνα Φάσο, που οι παλιοί θα τη θυμούνται και με το αποικιακό της όνομα, Άνω Βόλτα. Πρόκειται βέβαια για καθαρή σύμπτωση, ετυμολογική σχέση δεν υπάρχει -«μπουρκίνα» είναι η τιμή, η ακεραιότητα σε μια από τις δύο βασικές γλώσσες της χώρας, «φάσο» είναι η χώρα, η πατρίδα στην άλλη από τις δύο αυτές γλώσσες, όλο μαζί «η χώρα των ακέραιων ανθρώπων». Ο κάτοικος της Μπουρκίνα Φάσο λέγεται bourkinabè στα γαλλικά, αλλά και bourkinais, οπότε εμείς θα τους πούμε Μπουρκινέζους, αν χρειαστεί. Η γεωγραφική παρένθεση κλείνει εδώ.

Κατά περίεργη σύμπτωση, όπως και το μπουρκίνι, έτσι και ο ένας του γονιός, το μπικίνι δηλαδή, ξεκίνησε από εμπορική ονομασία και μετά πέρασε στη γλώσσα σαν κοινή λέξη. Το μαγιό μπικίνι παρουσιάστηκε το 1946 και ο σχεδιαστής του, ο Γάλλος μηχανικός Λουί Ρεάρ, φρόντισε αμέσως να κατοχυρώσει το όνομα της εφεύρεσής του. Το ονόμασε έτσι επειδή δέκα μέρες νωρίτερα είχε γίνει η πρώτη αμερικανική δοκιμή ατομικής βόμβας στην ατόλλη του Μπικίνι, στον Ειρηνικό, και το διαφήμιζε με ένα σλόγκαν που μπορεί να μεταφραστεί καθότι ελληνογενές: «Μπικίνι, η πρώτη ανατομική βόμβα».

Επειδή όμως στις λατινογενείς γλώσσες το bi- είναι το πρόθημα που αντιστοιχεί με το δικό μας δι- και δηλώνει το «δύο», όταν αργότερα εμφανίστηκε το τόπλες, ονομάστηκε monokini, κατ΄αναλογία, αν και η ονομασία αυτή δεν είχε τη γενική αποδοχή του μπικίνι. Στα ελληνικά ελάχιστα χρησιμοποιήθηκε, πολύ περισσότερο ειπώθηκε το «τόπλες» αν και παρατηρώ ότι τα τελευταία χρόνια και η χρήση του τόπλες έχει υποχωρήσει πολύ, κάτι που χρειάζεται συζήτηση για να δούμε αν εκφράζει συντηρητικοποίηση.

Το μπουρκίνι δεν είναι βεβαίως μπικίνι, αλλά δεν είναι και μπούρκα, με την έννοια ότι αφήνει το πρόσωπο ακάλυπτο. Παρά τις έντονες αντιδράσεις που έχει προκαλέσει στην Ευρώπη, πρέπει να επισημανθεί ότι οι σαλαφιστές και οι ισλαμιστές είναι αντίθετοι με το μπουρκίνι, διότι θέλουν τη γυναίκα μέσα στους τέσσερις τοίχους.

Έτσι, ακούγεται εντελώς αντίθετη με την πραγματικότητα το αιτιολογικό της απόφασης του (δεξιού) δημάρχου των Καννών που απαγορεύει το μπουρκίνι, όπου το μαγιό αυτό χαρακτηρίζεται «στολή που αποτελεί το σύμβολο του ισλαμικού εξτρεμισμού» -και όχι, όπως θα μου φαινόταν λογικότερο, σαν μια προσπάθεια εκσυγχρονισμού και ενσωμάτωσης στις ευρωπαϊκές κοινωνίες.

Οπότε, όλα καλά με το μπουρκίνι; Κανένα πρόβλημα; Δυστυχώς όχι. Η μουσουλμάνα της Γαλλίας, κακά τα ψέματα, δεν επιλέγει ελεύθερα να φορέσει το μπουρκίνι (ή τη μαντίλα). Δεν επιλέγει ελεύθερα, στη μεγάλη πλειοψηφία των περιπτώσεων, επειδή έχει έναν συντηρητικό σύζυγο που της το επιβάλλει, επειδή ζει σε μια κλειστή μικροκοινωνία που θα την απορρίψει αν φορέσει συνηθισμένο μαγιό, επειδή κι αν ακόμα ο σύζυγος είναι ανοιχτόμυαλος υπάρχει πάντα ο φόβος να δεχτεί επίθεση από ομοθρήσκους (έχουν γίνει κάμποσα φονικά με θύματα ανυπόταχτες γυναίκες). Θα λέγαμε ακόμα ότι δεν επιλέγει ελεύθερα επειδή έχει διαπαιδαγωγηθεί ότι είναι αμαρτία να δείξει το σώμα της, αλλά εδώ το μαχαίρι κόβει κι απ’ τις δυο μεριές, διότι και η Ευρωπαία κοπέλα έχει γαλουχηθεί με την πεποίθηση ότι είναι καθυστέρηση να μην το δείξει, άρα ούτε κι αυτή επιλέγει ελεύθερα -αλλά δεν εξυπηρετεί την ανάλυσή μας να φτάσουμε στο επίπεδο αυτό.

Έτσι, θα μπορούσε κάποιος να πει ότι η απαγόρευση του μπουρκινιού, όπως είχε υποστηριχτεί παλιότερα και με τη μαντίλα, λειτουργεί απελευθερωτικά για τις γυναίκες αφού η κανονιστική ρύθμιση έρχεται να λειτουργήσει ως στήριγμα απέναντι στις πιέσεις του περίγυρου. Ωστόσο, αν απαγορευτεί το μπουρκίνι όσες θα το φορούσαν δεν θα πάνε στην πλαζ με ολόσωμο μαγιό: απλώς, δεν θα πάνε καθόλου. Οπότε, η απαγόρευση, αν θεωρήσουμε ότι γενικεύεται, στερεί τη χαρά της θάλασσας από τον πληθυσμό αυτό.

Βέβαια, οι ακροδεξιοί δήμαρχοι που πήραν την απόφαση δεν δίνουν δεκάρα για τις μουσουλμάνες -ακολουθούν το κύμα του εθνικισμού και της πλειοδοσίας στη μισαλλοδοξία, που έχει πάρει τα πάνω του μετά τις φονικές επιθέσεις των ισλαμιστών δολοφόνων. Δεν θέλουν να βλέπουν μουσουλμάνους. Γράφτηκε μάλιστα ότι στις Κάννες και στη Νίκαια δόθηκε κλήση σε Γαλλίδες μουσουλμάνες που φορούσαν κεφαλομάντιλο (δεν απαγορεύεται) αλλά όχι μπουρκίνι, ενώ παράλληλα οι λουόμενοι τους φώναζαν να ‘γυρίσουν στην πατρίδα τους’.

Κι έτσι, ενώ βλέπω ότι το θέμα δεν είναι καθόλου απλό και ότι υπάρχουν αρνητικά και θετικά και στις δύο λύσεις, αν ήταν να αποφασίσω θα διάλεγα να επιτραπεί το μπουρκίνι, όπως και η μαντίλα -όχι όμως η μπούρκα, που θεωρώ ότι σαφώς υποβιβάζει τη γυναίκα και άλλωστε δημιουργεί και ένα σωρό πρακτικά προβλήματα.

Βλέπω άλλωστε ότι οι πιο φανατικοί αντίπαλοι του μπουρκινιού είναι η Μαρίν Λεπέν, οι δεξιότατοι δήμαρχοι των πάμπλουτων τουριστικών θερέτρων της Κυανής Ακτής -και βέβαια οι τζιχαντιστές. Αυτό αρκεί για να γείρει την πλάστιγγα.

Από την άλλη, θεωρώ άστοχη την κριτική που ασκείται από αριστερές και αντιρατσιστικές δυνάμεις, όπως στο αφισάκι αριστερά, μια κριτική που παραβλέπει την καθυπόταξη της γυναίκας και ενδόμυχα ανάγει τους φανατικούς του Ισλάμ σε αγωνιστές κατά του ιμπεριαλισμού, όπως φάνηκε και από τη στάση των ίδιων δυνάμεων στο φονικό του Μπατακλάν ή του Σαρλί Εμπντό.

Ενώ η σύγκριση των δύο ενδυμάτων, του μπουρκινιού και της στολής του καταδύτη έχει μια βάση, οι συνθήκες δεν είναι ίδιες: αν ο καταδύτης επιλέξει να φορέσει απλό μαγιό μπορεί βέβαια να παγώσει αλλά δεν θα του ρίξουν βιτριόλι ούτε θα τον πούνε πουτάνα.

Κι έπειτα, βρίσκω γενικευτικό τον ισχυρισμό «η Γαλλία έχει απαγορεύσει» το μπουρκίνι. Το απαγόρευσαν πολλοί δεξιοί δήμαρχοι, όχι η Γαλλία. Με την ίδια λογική, αν αύριο πει ο Κασιδιάρης «έξω οι λαθροπρόσφυγες» θα πρέπει να ερμηνευτεί ως «οι Έλληνες διώχνουν τους πρόσφυγες»; (Αλλά για να προσθέσω ενα αντεπιχείρημα σε αυτό που μόλις είπα, όλοι οι υποψήφιοι πρόεδροι που προέρχονται από την κεντροδεξιά έχουν υποστηρίξει τις απαγορεύσεις -είπαμε, δεν είναι απλό).

Έγραψα ήδη πολλά κι όμως αισθάνομαι ότι έχω αφήσει πολλά κενά -αλλά μπορεί να τα συμπληρώσει η συζήτηση που θα ακολουθήσει. Περιμένω τα σχόλιά σας.