Ο θεϊκός καρπός

Το σημερινό άρθρο εκπληρώνει μια περυσινήν υπόσχεση. Πέρυσι τον Αύγουστο, παρουσιάζοντας το χρονογράφημα του Βάρναλη «Το σαββατιανό σταφύλι«, έγραφα: Στο ιστολόγιο έχουμε ανεβάσει πολλά άρθρα για διάφορα οπωρικά, λείπει όμως ένα άρθρο για το σταφύλι γενικώς. Έχουμε όμως δημοσιεύσει άρθρο για τη σταφίδα, καθώς και για τα φρασεολογικά του αμπελιού. Οπότε, ας συμπληρωθεί η τριάδα με το σαββατιανό και με μιαν άλλη ευκαιρία θα δημοσιεύσουμε και το γενικό άρθρο.

 Η άλλη ευκαιρία ήρθε τώρα, οπότε το σημερινό άρθρο, που αποτελεί αναδημοσίευση του αντίστοιχου κεφαλαίου από το βιβλίο μου «Οπωροφόρες λέξεις«, είναι αφιερωμένο σε αυτόν τον θεϊκό καρπό.

Καρπός πανάρχαιος και πολύτιμος το σταφύλι, βρίσκεται μαζί μας από τη Νεολιθική εποχή. Ολόκληρο βιβλίο θα μπορούσαμε να γράψουμε· για να μην πάρει μεγάλη έκταση το άρθρο δεν θα επεκταθούμε καθόλου στο κρασί (για το οποίο μπορεί να γραφτεί άλλο βιβλίο!) και θα κάνουμε την σχεδόν ιερόσυλη επιλογή να αντιμετωπίσουμε τα σταφύλια σαν ένα φρούτο όπως όλα τα άλλα, ενώ δεν είναι.

Οι αρχαιολόγοι μάς λένε ότι οι άνθρωποι για πολλούς αιώνες κατανάλωναν σταφύλια, αρχικώς άγρια και μετά καλλιεργημένα, χωρίς να έχουν μάθει να φτιάχνουν κρασί. Οι αρχαίοι συνήθως θεωρούσαν ότι ο Διόνυσος εισήγαγε την άμπελο στην Ελλάδα και τούς έμαθε την τέχνη της οινοποιίας και προς τιμή του τελούσαν τα Διονύσια σε πολλές περιοχές. Στον Όμηρο η αμπελουργία ακμάζει, όπως μαρτυρούν επίθετα σαν το «πολυστάφυλος» και το «αμπελόεσσα» για μέρη κατάφυτα από αμπέλια. Αν και όχι από την αρχή, κάποια διαφοροποίηση των ποικιλιών σε επιτραπέζια σταφύλια και σταφύλια προς οινοποίηση υπήρχε ήδη από την αρχαιότητα. Τα νωπά σταφύλια οι αρχαίοι τα διατηρούσαν περισσότερο χρόνο μέσα σε κρασί. Φυσικά, τα ξέραιναν κιόλας –αλλά στη σταφίδα έχουμε αφιερώσει ειδικό άρθρο.

Οι αρχαίοι έλεγαν άμπελο το φυτό, ενώ για τον καρπό είχαν δυο λέξεις, βότρυς και σταφυλή. Η λέξη βότρυς, που θεωρείται προελληνικό δάνειο, σπάνια χρησιμοποιείται πια, και όταν χρησιμοποιείται σημαίνει το τσαμπί· αλλά η σταφυλή, μέσω του ελληνιστικού υποκοριστικού σταφύλιον έδωσε το δικό μας σταφύλι. Παρομοίως η άμπελος έδωσε το αμπέλι, αλλά αμπέλι σε μας είναι τόσο το μεμονωμένο φυτό, το κλήμα, όσο και, συχνότερα, η έκταση η φυτεμένη με τέτοια φυτά. Η λέξη κλήμα, πάλι, είναι επίσης αρχαία, αλλά στην αρχαιότητα σήμαινε τα κλαδιά του φυτού, που σήμερα τα λέμε κληματσίδες ή κληματόβεργες. Τη διάκριση τη βλέπουμε παραστατικά στο γνωστό ευαγγελικό χωρίο «εγώ ειμι η άμπελος, υμείς τα κλήματα» (Ιωάν. 15:5) δηλαδή ο Χριστός είναι το δέντρο και οι μαθητές τα κλαδιά. Το κλήμα προέρχεται από το ρ. κλω, σπάζω, απ’ όπου και το κλάσμα και η άλλη δύσοσμη λέξη.

Τα κουκούτσια του σταφυλιού τα λέγανε οι αρχαίοι γίγαρτα, λέξη χωρίς γνωστή ετυμολογία, που διατηρήθηκε στην καθαρεύουσα αλλά δεν την έχουν τα καινούργια λεξικά μας. Ποικιλίες χωρίς κουκούτσια, που τις λέμε απύρηνες μάλλον παρά αγίγαρτες, υπήρχαν ήδη από την αρχαιότητα, αλλά έχουν πολλαπλασιαστεί στη σύγχρονη εποχή.

Η σπουδαιότητα του σταφυλιού και της αμπελουργίας φαίνεται και από το γεγονός ότι τρύγος ή τρυγητός λέγεται ειδικά η συγκομιδή των σταφυλιών· για κανέναν άλλον καρπό δεν υπάρχει ειδικό ουσιαστικό, μόνο το θέρισμα για το σιτάρι. (Θυμηθείτε και την παροιμία θέρος, τρύγος, πόλεμος για εργασίες που δεν επιδέχονται αναβολή). Στο λαϊκό ημερολόγιο, Τρυγητής είναι ο Σεπτέμβριος, αφού τότε γίνεται ο τρύγος (αν και πιο κάτω θα δούμε μερικές παροιμίες που μιλάνε για Αύγουστο). Και το ρήμα τρυγώ αγνώστου ετύμου είναι, αλλά μπορεί να συνδέεται με το τρυξ, λέξη που σήμαινε στα αρχαία το κατακάθι του κρασιού και τον μούστο. Βέβαια, το ρήμα τρυγώ χρησιμοποιήθηκε στη συνέχεια και για το μέλι από τις κυψέλες, αλλά και για τα φιλιά.

Όταν λέμε «σταφύλι» εννοούμε το φρούτο γενικώς, αλλά βέβαια πρόκειται για μη μετρήσιμο μέγεθος· «ένα σταφύλι» δεν νοείται με την ίδια έννοια όπως «ένα μήλο». Στην πραγματικότητα αγοράζουμε ή κόβουμε τσαμπιά, που το καθένα μπορεί να έχει έως και 300 ρώγες. Το τσαμπί είναι δάνειο από τα ενετικά (zampin), αλλά η ρώγα είναι αρχαία (ραξ και ρωξ), και πρέπει να είναι προελληνικό δάνειο. Στα αρχαία σήμαινε τον καρπό κυρίως του σταφυλιού αλλά και άλλων φυτών· η σημασία της θηλής του μαστού είναι μεταγενέστερη, αφού ο Ευστάθιος Θεσσαλονίκης που έζησε τον 12ο αιώνα σχολιάζει ότι η θηλή λεγόταν ραξ στην εποχή του στην καθομιλουμένη («παρά τοις ιδιώταις»). Μάζευε κι ας είν’ και ρώγες, λέει η παροιμία, που διδάσκει να μην περιφρονούμε το μικρό κέρδος, να αποταμιεύουμε και τη μικρή ποσότητα.

Μια και μπήκαμε στις παροιμίες, πρέπει να πούμε ότι για το σταφύλι και το αμπέλι υπάρχουν πάρα πολλές, ενδεικτικό της κομβικής τους θέσης στην παλιότερη αγροτική ζωή. Ο μύθος του Αισώπου για την αλεπού που, μη φτάνοντας το τσαμπί το σταφύλι που βρισκόταν σε ψηλή κληματαριά, προσποιήθηκε ότι περιφρονεί επειδή είναι άγουρο, μας έδωσε δυο παροιμίες, την αρχαία «Όμφακες εισί», δηλαδή είναι αγουρίδες, που τη λέμε ακόμα, και τη νεότερη «Όσα δεν φτάνει η αλεπού τα κάνει κρεμαστάρια».

Οι αγουρίδες, δηλαδή τα άγουρα τσαμπιά, έχουν τη δική τους παροιμία: «αγάλι αγάλι γίνεται η αγουρίδα μέλι». Στη συλλογή του ο Πολίτης καταγράφει κάμποσες ισοδύναμες παροιμίες σε ξένες γλώσσες αλλά και πολλούς πλατειασμούς της αρχικής παροιμίας, ανάμεσα στους οποίους και μια παριανή παραλλαγή που τη βρίσκω γουστόζικη: αγάλι αγάλι γίνεται η αγουρίδα μέλι, κι εκείνη που σου τσούνευε μεθαύριο σε θέλει (τσουνεύω, σαν το τσινάω: αποκρούω ερωτικές κρούσεις).

Για πράγματα που δεν μας ενδιαφέρουν πια, περασμένα, που τα επαναφέρει κανείς άκαιρα στη συζήτηση, λέμε τη φράση «περσινά ξινά σταφύλια». Τη γνωστή (και κακοπαθημένη) παροιμία «Ζήσε μαύρε μου να φας το Μάη τριφύλλι», μερικοί τη συμπληρώνουν: «και τον Αύγουστο σταφύλι». Για ρούχα και άλλα πράγματα που δεν αντέχουν πολύ, οι παλιοί λέγανε «βαστάει από τα σύκα ως τα σταφύλια», επειδή τα φρούτα αυτά ακμάζουν αμέσως το ένα μετά το άλλο. Ο Πολίτης δίνει και την παροιμία «Της Αγια-Μαρίνας σύκο και του Άι Λιος σταφύλι»· να σημειωθεί ότι αυτές οι γιορτές απέχουν τρεις μόνο μέρες (17 και 20 Ιουλίου αντίστοιχα). Άλλοι συμπληρώνουν «και της Παναγιάς με το κοφίνι», δηλαδή ότι μόνο τον δεκαπενταύγουστο υπάρχουν άφθονα γινωμένα σταφύλια προς συγκομιδή. (Πάντως, στις ημερολογιακές παροιμίες δεν μπορεί να βασιστεί κανείς· εκτός των άλλων, πλάστηκαν όταν ίσχυε το παλιό, το Ιουλιανό ημερολόγιο).

Για κόσμο που είναι συνωστισμένος, ιδίως σε λεωφορείο ή πλοίο, λέμε «κρέμονται σαν τα σταφύλια», ενώ ο Σκαρίμπας έλεγε, για όσους χορεύουν αδέξια, ότι κάνουν «σαν να πατάνε σταφύλια». Για το κλήμα, υπάρχει η πασίγνωστη παροιμία «Ήτανε στραβό το κλήμα, το ’φαγε κι ο γάιδαρος», που λέγεται όταν σε μια ήδη προβληματική κατάσταση επέλθει το τελειωτικό χτύπημα.

Με το αμπέλι έχουμε ακόμα περισσότερες παροιμίες, που επειδή τους έχω αφιερώσει ειδικό άρθρο, εδώ τις αναφέρω επιγραμματικά μόνο και για την προέλευση κτλ. σας παραπέμπω στο προηγούμενο άρθρο:

• Για έναν χώρο όπου δεν τηρούνται νόμοι και ο καθένας κάνει ό,τι θέλει ανεμπόδιστα και ατιμώρητα, λέμε ότι «είναι ξέφραγο αμπέλι».
• Όταν κάποιος πεθάνει ή δολοφονηθεί άδικα ή μάταια και χωρίς να αναζητηθούν οι ένοχοι, λέμε «πήγε σαν το σκυλί στ’ αμπέλι»
• Όποιος αποφασίζει να κάνει ένα όχι εντελώς απαραίτητο έξοδο προκειμένου να εξυπηρετήσει έναν σκοπό, ή απλώς θυσιάζει τα πάντα για την καλοπέρασή του, λέει «ας πάει και το παλιάμπελο».
• Για υπερβολικές υποσχέσεις λέγαν παλιότερα «τάζει αμπέλια ατρύγητα, καράβια αρματωμένα» (τώρα λέμε για λαγούς και πετραχήλια)
• Για τους επιπόλαιους και φαφλατάδες λένε «είναι φρου φρου τ’ αμπέλια» ή «φρου φρου και τ’ αμπέλια ξέφραγα».
• Η Παρασκευούλα του δημοτικού τραγουδιού είχε «αμπέλια στη Βλαχιά, σπίτια στο Βουκουρέστι», φράση που λέγεται καμιά φορά ειρωνικά για ψωροπερήφανους
• Όταν κάποιος προσπαθεί να μας συμβουλέψει για πράγματα που τα ξέρουμε πολύ καλύτερα, λέμε ειρωνικά «Έλα παππούλη μου να σου δείξω τ’ αμπελοχώραφά σου».
• Έχουμε και μερικές διδακτικές παροιμίες: Αμπέλι όσο το μπορείς και σπίτι όσο το χωρείς · αμπέλι του χεριού σου, συκιά του κυρού σου, ελιά του παππού σου· τέλος, τ’ αμπέλι θέλει αμπελουργό και το καράβι ναύτες

Κι επειδή την ώρα της κρασοκατάνυξης οι περισσότεροι νοιώθουν φιλοσοφική διάθεση και αρχίζουν να αναπτύσσουν δήθεν βαθυστόχαστες θεωρίες, οι φλύαρες, ανούσιες και κοινότοπες κουβέντες λέγονται αμπελοφιλοσοφίες.

Ποικιλίες σταφυλιών υπάρχουν αμέτρητες· αντί να επεκταθώ, παραθέτω το ποίημα ενός ανώνυμου Ζακυθινού καλόγερου, που κάθισε κι απαρίθμησε τις ποικιλίες του νησιού του, το 1601:

Σταφύλια μες στη Ζάκυθο είναι ο κοζανίτης
μυγδάλι, φλέρι, ραζακιά, χλώρα και μορονίτης,
λαρδέρα και σκυλόκλημα, βόηθαμος, φτερουγάτης,
τραγάνα, πετροκόριθο, παύλος και χουχουλιάτης.
Αλλ’ είν’ τα ομορφότερα ρομπόλα κι αϊτονύχι,
μοσκάτο, αμπελοκόριθο, φτάκοιλο και ξηρίχι,
κατσακούλιας, κουτοκλάδι, κακοτρύγι, βοϊδομάτης,
γλυκερήθρα, λιανορόιδι, γουστουλίδι κι αγουστιάτης,
γλυκοπάτι, σιδερίτης, βόσος και το κουτζουμπέλι
και το νύχι του κοκόρου που στολίζει το αμπέλι.
Ύστερα απ’ όλα τούτα έρχεται ο σκυλοπνίχτης
μα κειος που όλα τα φουμίζει είν’ ο κόκκινος ροϊδίτης.
1601 Οκτωβρίου 5 έγραψα το παρό.

Ο Μίμης Πομόνης που παρουσιάζει το κείμενο στη Νέα Εστία λέει ότι όλα αυτά τα ονόματα ίσχυαν και το 1950 και στη συνέχεια δίνει πάνω από εκατό άλλα ονόματα ποικιλιών απ’ όλη την Ελλάδα.

Στο παιδικό τραγούδι, που είναι μελοποίηση παιδικού ποιήματος του Ζαχαρία Παπαντωνίου, «σε μια ρώγα από σταφύλι πέσανε οχτώ σπουργίτες». Στην αρχή της Οδύσειας του Καζαντζάκη, υπάρχει ο ωραίος στίχος «Καλή ’ναι τούτη η γης, αρέσει μας, σαν το σγουρό σταφύλι στον μπλάβο αγέρα, Θε μου, κρέμεται». Ο Γιάννης Ρίτσος, απευθύνεται στην Κυρά των αμπελιών: «Κι εσύ, Κυρά των Αμπελιών, φορώντας τις σημαίες γιομίζεις τα σταφύλια σου μ’ αίμα και δυναμίτη στον άνεμο τινάζοντας τα θέμελα του Χάρου», ενώ ο Κύπριος ποιητής Παύλος Κριναίος επιμένει ότι «Σε κάθε ρώγα σταφύλι κολυμπάει γυμνός ο αυγουστιάτικος ήλιος». Τέλος, ο Κωστής Παλαμάς έχει το δίστιχο «Στα τραχιά κλήματα βαριά τα ζουμερά σταφύλια / στης φτώχειας είναι ο θησαυρός, της ομορφιάς η ζήλια», ενώ ο Εμπειρίκος έγραψε ποίημα «Τα χειμωνιάτικα σταφύλια». Και βέβαια, διεθνώς διάσημα είναι τα Σταφύλια της οργής του Τζον Στάινμπεκ, που περιγράφουν τις συνθήκες ζωής και τον αγώνα των εργατών γης στην Καλιφόρνια της μεγάλης κρίσης.

Στον Πωρικολόγο, τη βυζαντινή σάτιρα όπου προσωποποιούνται τα οπωρικά, η Στάφυλος δεν έχει κανένα αξίωμα, κι όμως πρωταγωνιστεί. Καταδίδει στον βασιλέα Κυδώνιο ότι άλλοι άρχοντες συνωμοτούν για να τον ανατρέψουν, και όταν αυτό αποδεικνύεται ψέμα, ο βασιλιάς την καταριέται: «Εάν ψεύδος ελάλησας προς την βασιλείαν μου, ταύτα σου καταρώμαι, Στάφυλος ψεύτρια, και καταρώ σε να πάθης και δίδω απόφασιν να το ’χης πάντοτε· υπό στραβού ξύλου κρεμασθής, υπό μαχαιρών κοπής, υπό ανδρών πατηθής, και το αίμα σου να πίνουν οι άνδρες να μεθούσιν, να μηδέν ηξεύρουν το τι ποιούσιν, και να λέγουν λόγια κλωθογύριστα, σάταλα πάταλα…»

Αιώνες έχουν περάσει από τότε, αλλά η βασιλική κατάρα εξακολουθεί να πιάνει…