Κορδέλες και κορδελάκια

Εγκαινιάστηκε τις προάλλες ένα τμήμα της Ολυμπίας οδού στο Κιάτο, ενός έργου που παραμένει ημιτελές εδώ και χρόνια, με αποτέλεσμα να πληρώνουμε όχι ευκαταφρόνητα διόδια για μια διαδρομή που εύστοχα έχει χαρακτηριστεί «σκοτώστρα».

Η σχετική τελετή έγινε με παρουσία του πρωθυπουργού Αλέξη Τσίπρα και στην ανακοίνωσή της, η Νέα Δημοκρατία επισήμανε ότι o πρωθυπουργός «έκοψε μία ακόμη κορδέλα ενός έργου που ξεκίνησε επί Κυβέρνησης Κ. Καραμανλή«.

Είναι βέβαια προνόμιο των υπουργών και των πρωθυπουργών να κόβουν κορδέλες όταν εγκαινιάζουν έργα ή τμήματα έργων, και ανάλογες κορδέλες είχε κόψει και η κυβέρνηση Σαμαρά, όταν ήταν τρικομματική, αλλά επειδή εμείς εδώ λεξιλογούμε θα σταθούμε, ακριβώς, σε αυτή τη λέξη, την κορδέλα.

Λέμε «ο υπουργός έκοψε την κορδέλα» και εννοούμε την ταινία που υπάρχει στην είσοδο του έργου που εγκαινιάζεται. Κόβοντας την κορδέλα, παραδίδει το έργο σε χρήση, ας πούμε. Δεν ξέρω αν ο Αλέξης Τσίπρας όντως πήρε ψαλιδάκι και έκοψε την ταινία, αλλά έχω δει σε άλλα εγκαίνια να εκτελείται αυτό το τελετουργικό.

Πειράζαμε, θυμάμαι, έναν φίλο μας που σπούδαζε πολιτικός μηχανικός, ρωτώντας τάχα «Πότε θα πέσει η πρώτη πολυκατοικία που θα χτίσει ο τάδε;» και απαντώντας «Όταν θα κόψει την κορδέλα στα εγκαίνια». Δεν έγινε έτσι, διότι έμαθε καλά το επάγγελμα, αλλά την ίδια ατάκα τη χρησιμοποίησε λίγο αργότερα ο καταπληκτικός Γιάννης Ιωάννου, βάζοντας τον γέρο Καραμανλή, Πρόεδρο τότε, να κάνει μιαν ανάλογη ερώτηση ενώ ετοιμαζόταν να κόψει την κορδέλα στα εγκαίνια του ΟΑΚΑ το 1982: Είστε σίγουροι πως δεν θα πέσει αν κόψω την κορδέλα;

Είναι λοιπόν η κορδέλα μια μακρόστενη ταινία, μια λωρίδα, από ύφασμα ή από χαρτί ή άλλο υλικό. Κορδέλες βάζουν οι κοπέλες στα μαλλιά τους, με ωραίες λαμπερές κορδέλες τυλίγουμε τα δώρα, κορδέλες έχουν -μακριά από μας- τα στεφάνια στις κηδείες -εδώ οι ταινίες είναι πιο πλατιές και γράφουν τα ονόματα των τεθλιμμένων και τον αποχαιρετισμό, αλλά και πάλι κορδέλες λέγονται.

Θυμάμαι όταν ήμουν έφηβος, που παίζαμε μπάλα, κι ένα παιδί απ’ την αντίπαλη ομάδα, με μακριά μαλλιά, φορούσε στο μέτωπο μια κορδέλα για να τα συγκρατεί -αμέσως βγήκε το σύνθημα «Εσύ με την κορδέλα είσαι Εμμανουέλα», οπότε καταλαβαίνετε και πότε διαδραματίστηκε το επεισόδιο αυτό, αν και η Σίλβια Κριστέλ δεν μας είχε τόσο συγκινήσει στις εφηβικές παρέες μου, δεν έπιανε μπάζα μπροστά στη Λάουρα Αντονέλι. Αλλά πλατειάζω.

Λέμε ακόμα κορδέλα τη μετροταινία, ενώ υπάρχει και η πριονοκορδέλα. Κορδέλα λέγεται ένα όργανο της ρυθμικής γυμναστικής -μπαγκέτα με ταινία στην άκρη- και περιέργως μόνο το Χρηστικό Λεξικό καταγράφει τη σημασία αυτή.

Υπάρχουν και μεταφορικές σημασίες της κορδέλας, όπως είναι ο ελικοειδής δρόμος, συνήθως στην πλαγιά βουνού, διότι βέβαια δεν μπορούμε παντού να φτιάχνουμε τούνελ. Νομίζω ότι λέμε και για τις κορδέλες του ποταμού, τα μαιανδρικά σχήματα που φτιάχνει η κοίτη του -εδώ στη Λοθαριγγία έχουμε πολλές από τις δεύτερες, πιο λίγες από τις πρώτες διότι υστερούμε στα βουνά.

Κορδέλα λέγεται θαρρώ στην τρέχουσα χρήση και η ταινία του χρηματιστηρίου που καταγράφει τις αγοραπωλησίες (ticker tape στα αγγλικά).

Η κορδέλα είναι αντιδάνειο. Η νεοελληνική λέξη είναι δάνειο από το βενετικό cordela, που είναι υποκοριστικό του corda, το οποίο ανάγεται στο λατινικό chorda, χορδή μουσικού οργάνου, που είναι δάνειο από το ελληνικό «χορδή», που σήμαινε αρχικά τα έντερα των ζώων, από τα οποία άλλωστε κατασκευάζονταν οι χορδές των μουσικών οργάνων αλλά και των τόξων.

Το θέμα αξίζει ξεχωριστό άρθρο, οπότε δεν το καίω και σταματώ εδώ, αναφέροντας απλώς ότι υπάρχουν αρκετά αντιδάνεια στη γλώσσα μας από την ίδια ρίζα (κορδόνι, κορδιλιέρα, κορδώνομαι αλλά και κουρδίζω) και ότι στη μεσαιωνική γραμματεία η λέξη κορδέλα καταγράφεται στην κρητική κωμωδία «Στάθης» (Εν το το βρακολούρι σου εδεπά, και την κορδέλα).

Κορδελάς δεν λέγεται μόνο αυτός που φτιάχνει ή πουλάει κορδέλες, αλλά κυρίως ο χειριστής της πριονοκορδέλας, ενώ στα παπουτσίδικα το ρήμα «κορδελιάζω» σήμαινε «γαζώνω με τη μηχανή τα διάφορα κομμάτια του δέρματος, τα οποία αποτελούν τμήματα του παπουτσιού». Κορδελιάστρα ήταν η εργάτρια που έκανε το κορδέλιασμα. Κορδελιάστρα δούλευε η έφηβη Βίκη Μοσχολιού.

Στα φρασεολογικά, είναι πολύ γνωστή η έκφραση «πουλάει φύκια για μεταξωτές κορδέλες», που τη λέμε για κάποιον που παρουσιάζει κάτι ευτελές για πολύτιμο ή γενικότερα προσπαθεί να μας εξαπατήσει ή να κάνει πιστευτό κάποιο πολύ χονδροειδές ψέμα -όπως θα έκανε κάποιος που θα επιχειρούσε να πουλήσει φύκια παρουσιάζοντάς τα για μεταξωτές κορδέλες.

Το παρακάτω απόσπασμα (του 2006 από το Αντί) είναι, θαρρώ, εύγλωττο: Την ίδια στιγμή που ανακοινώνονται όλα αυτά τα σχέδια, οι ξένες πολυεθνικές κερδίζουν κάθε μέρα τεράστια κέρδη από το Χρηματιστήριο, πουλώντας στους ανίδεους μικροεπενδυτές «φύκια για μεταξωτές κορδέλες».

Μια άλλη έκφραση είναι η «και τράβα κορδέλα» που τη χρησιμοποιούμε σαν συνώνυμη του «και τα λοιπά» ή «και ούτω καθεξής», και που συνήθως (αν και όχι πάντοτε) λέγεται ύστερα από απαρίθμηση δυσάρεστων γεγονότων, δηλαδή με επικριτική διάθεση ή για να δηλωθεί ότι κάτι έχει διαρκέσει περισσότερο από όσο θα έπρεπε. Διεκτραγωδώντας, ας πούμε, κάποιος τα δεινά της νεοελληνικής πραγματικότητας θα μπορούσε να πει «φοροδιαφυγή, κακοδιοίκηση, νεποτισμός και τράβα κορδέλα». Κάπως έτσι χρησιμοποιείται, με ακόμα σαφέστερη απαξία όμως, το «και δεν συμμαζεύεται».

Λέγεται ότι η φράση «και τράβα κορδέλα» γεννήθηκε από ένα περιστατικό που συνέβη το 1888 στα έργα για την ανέγερση του Δρομοκαΐτειου. Όταν μετρούσαν το οικόπεδο οι μηχανικοί, ένας περαστικός, λέει, τους ρώτησε τι πρόκειται να χτίσουν. – Άσυλο για τους τρελούς, του απάντησαν. – Εμ τότε, τράβα κορδέλα, για να χωρέσουν όλοι οι Αθηναίοι, σχολίασε εκείνος.

Αν με ρωτάτε, έχω επιφυλάξεις -σχεδόν ποτέ δεν φτιάχνονται οι εκφράσεις από ένα σημαδιακό γεγονός που ξέρουμε πού και πότε συνέβη (και όταν γίνεται αυτό, δηλώνεται ρητά, π.χ. έγινε Λούης, έγινε της Κορέας). Νατσουλισμός μου μυρίζει -πρέπει πάντως να πω πως την εκδοχή περί Δρομοκαϊτείου την αναφέρει (αλλά χωρίς να την υιοθετεί) και ο Άνθιμος Παπαδόπουλος στα «Φρασεολογικά» του.

Εκτός από τις κορδέλες υπάρχουν και τα κορδελάκια. Το κορδελάκι στον ενικό είναι η μικρή κορδέλα, όπως στο τραγούδι του Θ. Παπαδόπουλου με την Ελευθερία Αρβανιτάκη:

Στον πληθυντικό όμως τα κορδελάκια δεν είναι μόνο οι πολλές μικρές κορδέλες, αλλά και τα νάζια, τα καμώματα, τα τσαλιμάκια, συνήθως στην έκφραση «κάνω κορδελάκια», που πρέπει να προήλθε από τους ελιγμούς και τις περίτεχνες κινήσεις που κάνει κάποιος που ξεγλιστράει (όπως άλλωστε και τα τσαλίμια).

Κάνει κορδελάκια θα πει κάνει νάζια, αλλά επειδή η λέξη στέκεται και αυτόνομα, έξω από την έκφραση, πρέπει να καταγραφεί σε χωριστό λήμμα (όπως στον Μπαμπινιώτη και στο Χρηστικό) και όχι ως υπολήμμα στην κορδέλα (όπως στο ΛΚΝ).

Πολλά ρεμπέτικα και λαϊκά υπάρχουν με τα κορδελάκια, όπως το «Πίνω και μεθώ» και άλλα, και θα προσθέσετε κι εσείς τραγούδια και ποιήματα με κορδέλες και κορδελάκια.

Να κλείσουμε όμως με ποίημα -από τον Στυλίτη του Βάρναλη, σε αριστοτεχνικές τερτσίνες, μια μπλάβη κορδέλα που δεν φοριέται στα μαλλιά:

παιδούλες, που το φως ντυθήκανε, με κόμη
κοντή με μια κορδέλα μεταξένια μπλάβη
γύρω στην ήβη, που δεν ίσκιωσεν ακόμη