Σύρμα!

Το σημερινό άρθρο είναι απόρροια μιας συζήτησης που έγινε τις προάλλες, στα σχόλια του άρθρου που είχαμε βάλει για τα λεξιλογικά της περιπέτειας Ο Αστερίξ και το χρυσό δρεπάνι. Όπως θα δείτε, ουσιαστικά συνοψίζω όσα ειπώθηκαν στη συζήτηση εκείνη, προσθέτοντας ελάχιστα δικά μου. Νομίζω όμως πως το άρθρο δεν είναι περιττό, επειδή έτσι δίνεται η ευκαιρία να ενημερωθούν για τη συζήτηση και να σχολιάσουν και όσοι δεν την είχαν πάρει είδηση -διότι δεν διαβάζουν όλοι ως το τέλος τα σχόλια, ιδίως αν το άρθρο δεν τους ενδιαφέρει.

Λοιπόν, στα σχόλια της περιπέτειας του Αστερίξ, ο φίλος μας ο Corto είδε στη μετάφραση (του Αργ. Χιόνη) τη φράση «Σύρμα! Οι Ρωμαίοι!» και έφερε τη συζήτηση για τη φράση αυτή. Πριν προχωρήσω, να θυμίσω ότι γίνεται ένας καβγάς σε νυχτερινό κέντρο, όπου ο Αστερίξ και ο Οβελίξ ξυλοφορτώνουν τους μπράβους μιας συμμορίας λαθρεμπόρων και ξαφνικά ένας από τους δαρμένους μπράβους φωνάζει «XXII! Les Romains!!» και όλοι οι λαθρέμποροι το σκάνε.

Η φράση του Αστερίξ είναι αναχρονισμένη παραλλαγή μιας γνωστής γαλλικής φράσης της αργκό, της φράσης «Vingt-deux, voilà les flics», κατά λέξη «Εικοσιδύο, οι μπάτσοι!», που ολοφάνερα αντιστοιχεί ακριβώς στη δική μας «Σύρμα!» -για τις ανάγκες της ιστορίας ο αριθμός 22 γράφτηκε στο ρωμαϊκό σύστημα και οι μπάτσοι έγιναν Ρωμαίοι. Ο Χιόνης πολύ σωστά το μεταφράζει «Σύρμα, οι Ρωμαίοι!» ενώ η Μαραντέι (των εκδόσεων Μαμούθ που είναι αυτές που κυκλοφορούν τώρα) αστοχεί, αφού το αποδίδει «ΧΧΙΙ, οι Ρωμαίοι!» που δεν λέει τίποτα στον Έλληνα αναγνώστη.

Η αργκοτική φράση σε μας είναι συνήθως ένα σκέτο «Σύρμα!» και χρησιμοποιείται ως επιφώνημα προειδοποίησης, «για να ειδοποιήσουμε κάποιον ότι πρέπει να εγκαταλείψει κάποια παράνομη δραστηριότητά του, γιατί πλησιάζει ένα όργανο τάξεως ή ελέγχου» (ορισμός από το ΛΚΝ).

Ο φίλος μας ο Κόρτο αναρωτήθηκε αν το επιφώνημα «Σύρμα!» υπήρχε προπολεμικά ή αν γεννήθηκε μέσα στην Κατοχή ή στον πόλεμο, όπως δείχνουν κάποιες ενδείξεις. Αυτή η ερώτηση προκάλεσε τη συζήτηση που θα συνοψίσω στο σημερινό άρθρο. Εννοείται ότι  η προσπάθεια για χρονολόγηση της έκφρασης πηγαίνει χέρι-χέρι με την προσπάθεια για «ετυμολόγησή» της -να βρούμε δηλαδή από πού προήλθε, για ποιο λόγο κάποιοι πρόγονοί μας είπαν «Σύρμα!» θέλοντας να προειδοποιήσουν ότι πλησιάζει κάποιο όργανο της τάξης.

Ο Κόρτο είχε βρει την έκφραση σε ρεμπέτικο τραγούδι του Ροβερτάκη, σε στίχους Κώστα Μάνεση, που υπάρχει στα Ρεμπέτικα του Πετρόπουλου με χρονολογική ένδειξη 1947, αλλά που μάλλον δεν δισκογραφήθηκε ποτέ. Οι στίχοι είναι οι εξής:

«Σύρμα»!

Για ένα μεροκάματο γυρίζω μες τους δρόμους,
καθημερινώς τραβήγματα έχω με αστυνόμους.

Ρεφραίν:
«Σύρμα» εδώ, «σύρμα» εκεί, μου σπάει τη χολή μου,
ζημιά μου κάνει στη δουλειά, μου κόβει το ψωμί μου.

Κι εκεί που κάνω το σεφτέ το σκάω μάνι – μάνι,
σύρμα! φωνάζουν τα παιδιά, έρχονται πολισμάνοι.

Αν με γραπώσ’ ο πόλισμαν, αλίμονο σε μένα,
με πάει στο αυτόφωρο, πληρώνω τα σπασμένα.

Ο φίλος μας το Spatholouro ανέφερε πως το τραγούδι εμφανίζεται -σε παρτιτούρα- και σε άλλες πηγές, με χρονολογία 1946, αλλά, το σημαντικότερο, παρουσίασε το χρονογράφημα του Δημ. Γιαννουκάκη που βλέπετε αριστερά, δημοσιευμένο στην εφημερίδα Εμπρός στις 20.8.1946 (σελ. 2), το οποίο μάς δίνει μια ισχυρή ένδειξη για τη χρονολόγηση της έκφρασης.

Γράφει, μεταξύ άλλων, ο Γιαννουκάκης:

Νέα λέξις εισήλθε πρότινος εις το ελληνικόν λεξιλόγιον της πλανοδίου εμπορικής κινήσεως. Το «σύρμα».

Βέβαια, η λέξις δεν είναι νέα ως λέξις, αλλά ως νέα έννοια…  Είναι νεοτάτη. Απ του ντέιτ! Τι σημαίνει;

Το κυνηγητό των πλανοδίων την εδημιούργησε.

Μόλις αστυφύλαξ πλησιάσει σε τόπον όπου οι πλανόδιοι σιγαρετοπώλαι, καραμελοπώλαι, σαντουιτσοπώλαι, κονσερβοπώλαι και ποικίλοι διαφοροπώλαι και ανευαδειοπώλαι συγκεντρώνονται και ξεκουφαίνουν τους διαβάτας, μία φωνή θ’ ακουστεί:

– Σύρμα! Σύρμα!

Λαγοί γίνονται τότε οι διάφοροι ποικιλοπώλαι. Λούηδες γινονται, Κυριακίδηδες και τρέχουν ν’ απομακρυνθούν από την επικίνδυνη προσέγγιση, ενώ ταυτοχρόνως η φωνή του σκοπού επαναλαμβάνεται από τους άλλους, διά να μεταδοθεί εις τα πέρατα του δρόμου, όπως μεταδίδονται οι ειδήσεις με το ταμ ταμ στη ζούγκλα!

– Σύρμα!… Σύρμα!…
– Σύρμαααααα!….

Δεν συμπαθώ ιδιαίτερα αυτό το είδος ευθυμογραφίας, που, πέρα από το αφ’υψηλού ύφος, δίνει και μια σχεδόν ειδυλλιακή εικόνα της ζωής ενώ γύρω γινονταν σημεία και τέρατα -λίγες μέρες νωρίτερα, ας πούμε, από το χρονογράφημα του Γιαννουκάκη τα αποσπάσματα του Σούρλα κατέβαζαν από το τρένο τον κορυφαίο δημοσιογράφο Κώστα Βιδάλη, τον βασάνιζαν και τον δολοφονούσαν. Ωστόσο, θεωρώ ότι αποτελεί αξιόπιστη μαρτυρία για τη χρονολόγηση της έκφρασης, που φαίνεται πως το 1946 ήταν πρόσφατη στην αθηναϊκή πιάτσα. Άλλωστε, προπολεμική ανεύρεσή της σε κειμενο δεν έχει εντοπισθεί.

Πώς όμως φτάσαμε να λέμε «Σύρμα!» ως επιφώνημα προειδοποίησης;

Η εξήγηση που είχα ακουστά και που τη δίνει ο Τσιφόρος σε κάποιο διήγημά του (ίσως και όχι μόνο μία φορά) είναι πως την έκφραση την καθιέρωσαν οι αβανταδόροι των παπατζήδων. Όταν ο παπατζής στριμωχνόταν, ο αβανταδόρος φώναζε «Σύρμα», δείχνοντας κιόλας ψηλά, κοίταζε ο κόσμος ψηλά να δει αν πέφτει το καλώδιο και ο παπατζής έβρισκε ευκαιρία να την κοπανήσει.

Θα μπορούσε να είναι αυτή η αρχή και να επεκτάθηκε στους μικροπωλητές αργότερα. Τα ηλεκτρικά καλώδια ήταν κάτι σχετικά καινούργιο και επίφοβο πριν από 70 χρόνια, και κάποια ατυχήματα θα είχαν γίνει. Η εκδοχή είναι εύλογη αλλά όχι σίγουρη.

Μια δεύτερη εκδοχή, παραπέμπει στο σύρμα του τηλεγράφου και στην έκφραση «έπεσε σύρμα», που λέμε όταν κυκλοφορεί μια είδηση, συνήθως μια ειδοποίηση (π.χ. έπεσε σύρμα στην πιάτσα ότι φέρανε καινούργιο πράμα / ότι οι μπάτσοι κάνουν προσαγωγές / ότι….) Θα μπορούσε λοιπόν η λέξη «σύρμα» να έχει πάρει τη σημασία «μήνυμα» (και βέβαια, μήνυμα για επερχόμενο κίνδυνο). Ωστόσο, αίσθησή μου είναι ότι η φράση «έπεσε σύρμα» έχει γεννηθεί από την έκφραση «Σύρμα!» και όχι το αντίστροφο.

Μια τρίτη εκδοχή την ανέφερε ο φίλος μας ο Nikiplos. Μεταφέρω εδώ την αφήγησή του:
Ο πατέρας μου πριν κατορθώσει να στήσει ένα μαγαζάκι με τ’ αδέρφια του στα μέσα της δεκαετίας του 1950, ήταν υπάλληλοι εμπόρων που έστηναν στα πανηγύρια της ελληνικής επικράτειας τέντες και πωλούσαν εμπορεύματα σε πάγκους. Γύριζαν (με έδρα την Αιόλου) όλη την (νότια) Ελλάδα σχεδόν τότε… Τα μισθωμένα φορτηγά προστάτευαν τα εμπορεύματα και οι υπάλληλοι κάθονταν πάνω στους μουσαμάδες ψηλά… Τα φορτηγά τότε πήγαιναν εξαιρετικά σιγά… Έναν έβαζαν μπροστά να κοιτάζει αν υπάρχει κάποιο καλώδιο που να διασχίζει το δρόμο (συνήθως τηλεγραφικό γιατί ρεύμα δεν είχε η επαρχία)… Όταν φαινόταν το καλώδιο ο πρώτος που επιτηρούσε (κι αυτός ήταν ο σκοπός του) φώναζε «Σύρμα!» και όλοι έσκυβαν κάτω στην καρότσα, έπεφταν μπρούμητα δηλαδή… Αυτό ήταν πολύ συχνό… Το είχα ακούσει κι από άλλους συναδέλφους του, το είχα δει και σε κάποια διήγηση του Κοτζιούλα όπου περιγράφει μεταξύ άλλων ως εμβόλιμο και κάτι σχετικά με τα μπουλούκια του θεάτρου όπου αναφέρεται και η Σπεράντζα Βρανά… Δεν ξέρω αν βγήκε από εκεί η έκφραση ή προϋπήρχε. Το λέω πληροφοριακά και μόνο…

Την προέλευση της έκφρασης από την προειδοποίηση προς τους επιβάτες της καρότσας φορτηγού την αναφέρει και ο Patsis στο slang.gr.

Oμολογώ πως δεν ξέρω ποια διήγηση του Κοτζιούλα έχει υπόψη του ο Nikiplos, αλλά κάτι μού θύμισε η αναφορά του, και πράγματι θυμήθηκα ότι ο Κοτζιούλας, σε μια ημερολογιακή του σημείωση, γραμμένη το 1944, αναφέρει τα εξής:

Βρέχει. Το αυτοκίνητο, περνώντας από λάκκους, μας πιτσιλίζει νερό. Κι από μπροστά έρχεται ανεμόβροχο. Καλύτερα είναι όσοι βρίσκονται απάνω.
Μα εκείνοι έχουν άλλο χάλι. Κάθε τόσο ο βοηθός τούς φωνάζει:
— Σύρμα! Σύρμα!
Όταν δεν προσέχουν την τηλεφωνική γραμμή, μπορεί να την πάθουν.
— Προχτές ένας αντάρτης κόντεψε να βγάλει το μάτι. Χτύπησε απάνω σ’ ένα σύρμα αγκαθερό και του πήρε τη βλεφαρίδα, του έγδαρε το πρόσωπο.

Ο Κοτζιούλας διασχίζει την Αιτωλοακαρνανία, ταξιδεύοντας όρθιος πάνω στην καρότσα φορτηγού αυτοκινήτου του ΕΛΑΣ, πηγαίνοντας σε αποστολή στην Κεφαλονιά, φθινόπωρο του 1944 (Παρεμπιπτόντως, τα ημερολόγιά του πρόκειται επιτέλους, εκτός σοβαρού απροόπτου, να εκδοθούν μέσα στο 2017, πιθανότατα στο πρώτο εξάμηνο). Μας λέει λοιπόν ότι υπήρχε ήδη το επιφώνημα προειδοποίησης «Σύρμα!» έστω και «κυριολεκτικά», δηλαδή σαν προειδοποίηση για έναν κίνδυνο που είχε άμεση σχέση με το σύρμα. Το θεωρώ πολύ πιθανό η έκφραση αυτή στη συνέχεια να αυτονομήθηκε και να χρησιμοποιήθηκε ως γενικό επιφώνημα προειδοποίησης για επερχόμενο κίνδυνο. Παρόλο που και οι τρεις εκδοχές που ανέφερα είναι εύλογες, η προσωπική μου προτίμηση πηγαίνει στην τρίτη, στην προειδοποιηση προς τον επιβάτη της καρότσας. Στον πολεμο και στην κατοχή αυτός ο τρόπος μετακίνησης ήταν πολύ συνηθισμένος.

Επειδή εδώ λεξιλογούμε, να πούμε ότι το σύρμα προέρχεται από το ρήμα «σύρω», είναι δηλαδή αυτό που σέρνεται. Στα ελληνιστικά χρόνια, σύρμα ήταν μια θεατρική εσθήτα με μακριά ουρά. Ίσως από τα κεντήματα που είχε αυτή, προήλθε η μεσαιωνική σημασία σύρμα = χρυσή ή ασημένια κλωστή. Η λέξη πέρασε και στα τούρκικα, ως sιrma και sιrmakeş ήταν ο τεχνίτης ο ειδικευμένος να κεντάει υφάσματα ή ρούχα με χρυσό (ή ασημένιο) νήμα, ο χρυσοκεντητής, λέξη που ξαναμπήκε στα ελληνικά ως αντιδάνειο, συρμακέζης, ή σερμακέζης ή σιρμακέζης (ή συρμακέσης κτλ.). Ονομαστούς σερμακέζηδες είχαν τα Γιάννενα -σήμερα η λέξη επιβιώνει ως επώνυμο.

Ακόμα, σύρμα λέγεται ο τόπος απ’ όπου περνούν τα θηράματα («εδώ είναι το σύρμα των λαγών») αλλά σύρματα και τα σπιτάκια όπου κλείνουν οι θαλασσινοί τις βάρκες τους στις κακοκαιρίες του χειμώνα. Θα ήταν μάταιο βέβαια να προσπαθήσουμε να συνδέσουμε τη γέννηση της έκφρασης με τις σημασίες αυτές.

Να προσθέσω επίσης ότι στη σημερινή αργκό, πέρα από την προειδοποίηση «Σύρμα!» που είναι ακόμα ζωντανή, η λέξη χρησιμοποιείται επίσης για να δηλώσει το χασίς άριστης ποιότητας αλλά και οτιδήποτε πολύ καλό, εκλεκτό (παλιότερα θα λέγαμε ‘τζάμι!’) Αλλά κι αυτές οι σημασίες, που είναι άλλωστε πολύ πιο πρόσφατες, δεν έχουν σχέση με την προειδοποίηση.

Οπότε, ύστερα από ένα ολόκληρο κατεβατό δεν έχω να σας δώσω οριστική απάντηση για την προέλευση της έκφρασης «Σύρμα!» αν και η προσωπική μου προτίμηση βρίσκεται στην τρίτη από τις εκδοχές που σας ανέφερα πιο πάνω.

Αν αυτό σας παρηγορεί, πάντως, ούτε για την αντίστοιχη γαλλική έκφραση, την «22, les flics» υπάρχει μία γενικώς αποδεκτή εξήγηση -αντίθετα, στο σχετικό άρθρο της γαλλικής Βικιπαίδειας απαριθμούνται, ούτε λίγο ούτε πολύ, δεκαπέντε θεωρίες για τη γέννηση της γαλλικής έκφρασης, μερικές από τις οποίες δείχνουν ότι ο νατσουλισμός (εκεί θα λέγεται nachoulisme) θάλλει και εις Παρισίους!

 

 

Advertisement