Ο στέφανος του Στέφανου

Το ιστολόγιο δημοσιεύει κατά καιρούς άρθρα αφιερωμένα σε βαφτιστικά ονόματα, κι αυτό θα κάνουμε και σήμερα, που γιορτάζουν ο Στέφανος και η Στεφανία. Είναι μια γιορτή κάπως παραμελημένη, έτσι όπως βρίσκεται στη σκιά των Χριστουγέννων, αλλά βέβαια όσοι έχουν δικούς τους ανθρώπους την ξέρουν καλά. Θα αφιερώσω το σημερινό άρθρο σε δυο καλούς φίλους που περιμένουν τον μονογενή τους από τα ξένα.

Ο Στέφανος είναι από τα λιγοστά κύρια ονόματα που συμπίπτουν απόλυτα με ένα ουσιαστικό, τον στέφανο. (Άλλο τέτοιο αντρικό όνομα είναι ο Άγγελος. Στα γυναικεία έχουμε περισσότερα: Σοφία, Πίστη, Αγάπη και Ελπίδα, ας πούμε, που γιορτάζουν και την ίδια μέρα).

Ο στέφανος είναι αρχαία λέξη, που προέρχεται από το ρήμα στέφω, ήδη ομηρικό. Επίσης αρχαία είναι η στεφάνη.

Στους τέσσερις μεγάλους αγώνες της αρχαιότητας οι νικητές έπαιρναν για έπαθλο έναν στέφανο, γι’ αυτό οι αγώνες αυτοί λέγονταν «στεφανίται αγώνες». Στα Ολύμπια το στεφάνι ήταν από αγριελιά, ο κότινος. Στα Πύθια ήταν δάφνινο, στα Νέμεα από αγριοσέλινο, ενώ στα Ίσθμια από πεύκο.

Στα νέα ελληνικά έχουμε και το στεφάνι (από το υποκοριστικό στεφάνιον) με πάρα πολλές χρήσεις, από τη γαμήλια τελετή ίσαμε το μπάσκετ, ενώ στην Ήπειρο «στεφάνια» λένε τις απόκρημνες βουνοπλαγιές. Έχουμε και το στέφανο, συνήθως στον πληθυντικό, τα στέφανα του γάμου -εξού και η ευχή: καλά στέφανα!

Από τη γαμήλια τελετή έχουμε και το ρήμα «στεφανώνομαι» με τη σημασία «παντρεύομαι», κι επειδή τα γαμήλια στέφανα είναι στρογγυλά υπάρχει και η λαϊκότερη φράση «έβαλε την κουλούρα» (απ’ όπου και το σχετικό τραγούδι του Χιώτη). Στεφάνι λέγεται λοιπόν και ο γάμος (όπως στο «Τρίτο στεφάνι» του Ταχτσή) αλλά και ο/η σύζυγος («ό,τι πει το στεφάνι μου»). Να θυμηθούμε και την «αστεφάνωτη» όπως έλεγαν τη γυναίκα με την οποία συμβίωνε κάποιος χωρίς να έχουν παντρευτεί με νόμιμο γάμο -ενώ «αστεφάνωτον» δεν είπαν ποτέ κανέναν θαρρώ, τουλάχιστον με τη γαμήλια σημασία.

Το επίθετο «στεφανιαίος» είναι αρχαίο, αλλά η χρήση του στην ιατρική ορολογία, με τη στεφανιαία αρτηρία, τη στεφανιαία νόσο και το στεφανιογράφημα είναι σημασιολογικά και μεταφραστικά δάνεια από το αγγλ. coronary.

Το όνομα Στέφανος υπήρχε από την προχριστιανική αρχαιότητα -βρίσκω, ας πούμε, έναν Στέφανο κωμικό συγγραφέα του 2ου αιώνα π.Χ. Ο Στέφανος που άγιασε ήταν ένας ελληνόφωνος Εβραίος που εξελέγη διάκονος από την κοινότητα των πρώτων χριστιανών. Κατηγορήθηκε από τους Φαρισαίους ότι βλαστήμησε τον Μωυσή, δικάστηκε και καταδικάστηκε με λιθοβολισμό -είναι λοιπόν ο πρωτομάρτυρας της χριστιανικής εκκλησίας.

Ονόματα αντίστοιχα με του Στέφανου υπάρχουν σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες, από το αγγλικό Stephen/Steven/Steve και το γαλλικό Etienne ίσαμε το ισπανικό Esteban και το ουγγρικό István. Στη Μεγάλη Βρετανία και στις ΗΠΑ το όνομα Stephen/Steve ήταν πολύ δημοφιλές στη δεκαετία του 1950, όταν έφτασε μέχρι και τρίτο συχνότερο αντρικό όνομα, αλλά σήμερα έχει υποχωρήσει πολύ σε συχνότητα, δεν βρίσκεται καν στα πρώτα 200, λέει η αγγλική Βικιπαίδεια. Ο István ήταν και πρέπει ακόμα να είναι από τα δημοφιλέστερα ουγγρικά ονόματα, επειδή έτσι λεγόταν ο πρώτος βασιλιάς των Ούγγρων στην αρχή της δεύτερης χιλιετηρίδας.

Σύμφωνα με την έρευνα του Χάρη Φουνταλή για τη συχνότητα των ελληνικών ονομάτων, ο Στέφανος βρίσκεται στην 27η θέση των αντρικών ονομάτων, ανάμεσα στον Θωμά και στον Λευτέρη. Η Στεφανία, από την πλευρά της, βρίσκεται πολύ πιο χαμηλά στην κατάταξη, μόλις 98η.

Το όνομα δεν έχει και πολλά χαϊδευτικά -ή, μάλλον, έχει μόνο προφανείς χαϊδευτικές μορφές, που σήμερα επιβιώνουν κυρίως σαν επώνυμα: Στέφος, Στέφας, Στεφανής, και Στέφη για τη Στεφανία.

Επειδή, όπως είπα και πριν, μαζί με τον Άγγελο είναι ονόματα που συμπίπτουν απόλυτα με ουσιαστικά, χρησιμοποιήθηκε στον μεσοπόλεμο και για λογοτεχνικό ψευδώνυμο: Στέφανος Δάφνης ήταν το ψευδώνυμο του ποιητή Θρασύβουλου Ζωιόπουλου, ωραίο λογοπαίγνιο με το δάφνινο στεφάνι. (Παρόμοιο ωραίο λογοπαίγνιο ήταν και το Άγγελος Δόξας, ψευδώνυμο του Νικ. Δρακουλίδη -άλλα ψευδώνυμα δεν ήταν εξίσου πετυχημένα).

Την ταύτιση του Στέφανου με τον στέφανο την αξιοποιεί και ο Γιάννης Μακριδάκης στη νουβέλα του Αντί στεφάνου (την είχα παρουσιάσει εδώ παλιότερα)

Από τοπωνύμια έχουμε τον Άγιο Στέφανο, κάποτε μακρινή εξοχή και τώρα πια στις πόρτες της πόλης. Σε περσινό άρθρο είχαμε αναρωτηθεί αν το παλιό Μπογιάτι, τοπωνύμιο που έχει πλέον απαγορευτεί να χρησιμοποιείται επί ποινή απελάσεως, αντιστοιχεί στην Άνοιξη ή στον Άγιο Στέφανο. Από τους ξένους Άγιους Στέφανους ο διασημότερος είναι η γαλλική βιομηχανική πόλη Σεντ Ετιέν, με την πολυνίκισσα ποδοσφαιρική της ομάδα, που ακόμα και σήμερα διατηρεί κάποια ψήγματα της παλιάς της αίγλης.

Να κλείσουμε μ’ ένα τραγούδι, κι ας είναι πένθιμο, για τον Στέφανο τον καλό τον άνθρωπο με το φωτοστέφανο, του Δήμου Μούτση σε στίχους Γιάννη Μιχαηλίδη με τον Αντώνη Καλογιάννη:

ΥΓ: Να θυμίσω ότι συνεχίζεται, μέχρι το απόγευμα της Παρασκευής, η ψηφοφορία για τη Λέξη της χρονιάς. Αν δεν έχετε ψηφίσει, σπεύσατε!

Advertisement