Το ορόσημο και το πρόσημο

Με κίνδυνο να γίνω φορτικός, θα θυμίσω ότι συνεχίζεται -και τελειώνει αύριο στις 18.00- η ψηφοφορία για την ανάδειξη της Λέξης της Χρονιάς (ψηφίζετε εδώ).

Αλλά αυτό δεν το έγραψα μόνο για να διαφημίσω την ψηφοφορία, έχει και πιο στενή σχέση με το σημερινό μας θέμα. Εννοώ ότι, καθώς διάβαζα δήλωση της υπουργού Όλγας Γεροβασίλη ότι το 2017 θα είναι έτος με θετικό πρόσημο ανάπτυξης, σκέφτηκα ότι μια λέξη που ίσως θα έπρεπε να έχει συμπεριληφθεί στον κατάλογο της ψηφοφορίας για τις Λέξεις της χρονιάς, μια και ακούγεται ολοένα και περισσότερο με μεταφορική σημασία στην καθημερινή πολιτική συζήτηση.

Βέβαια, στην περίπτωση της δήλωσης της Γεροβασίλη η λέξη εξακολουθεί να χρησιμοποιείται με την κυριολεκτική της σημασία, διότι, σύμφωνα με το λεξικό, πρόσημο είναι ένα σύμβολο της άλγεβρας που «τοποθετείται μπροστά από τους αριθμούς και τους χαρακτηρίζει ως θετικούς ή αρνητικούς». Θετικό πρόσημο είναι το + και αρνητικό το -. Για να λεξιλογήσουμε ελάχιστα να πούμε ότι η λέξη είναι μεταφραστικό δάνειο από το γερμανικό Vorzeichen.

Στα μαθηματικά, βεβαίως, συνήθως προσημαίνονται μόνο οι αρνητικοί αριθμοί, οι μικρότεροι από το μηδέν: -4 ας πούμε. Το θετικό πρόσημο εξυπακούεται. Αντίθετα, στην οικονομική ειδησεογραφία, όταν ας πούμε αναφέρουμε τις μεταβολές του δείκτη του χρηματιστηρίου ή κάποιου άλλου μεγέθους, συνήθως σημειώνουμε και το θετικό πρόσημο -ο δείκτης έκλεισε με +0,37%.

Οπότε, στη δήλωση «το 2017 θα έχουμε θετικό πρόσημο ανάπτυξης» η λέξη χρησιμοποιείται με την κυριολεκτική της σημασία, και το ίδιο συμβαίνει στην τυποποιημένη έκφραση ότι το χρηματιστήριο έκλεισε χτες με θετικό ή με αρνητικό πρόσημο.

Σαν ένα πρώτο βήμα απομάκρυνσης από την κυριολεξία, υπάρχουν περιπτώσεις που χρησιμοποιούμε τις εκφράσεις «με θετικό πρόσημο» και «με αρνητικό πρόσημο» με τη σημασία της θετικής ή αρνητικής έκβασης -π.χ. «με θετικό πρόσημο η συζήτηση στο Eurogroup». Εδώ προφανώς δεν έχουμε θετική μεταβολή κάποιου μετρήσιμου μεγέθους, όπως πριν στον δείκτη του χρηματιστηρίου. Απλώς, κατά τον ομιλητή, η συζήτηση εξελίχθηκε θετικά. Αυτή η σημασία έχει λεξικογραφηθεί από το ΛΚΝ.

Η ενδιαφέρουσα εξέλιξη των λίγων τελευταίων χρόνων είναι ότι έχουν εμφανιστεί μεταφορικές χρήσεις και με άλλα επίθετα, όχι μόνο με θετικό ή με αρνητικό πρόσημο.

Διαβάζουμε, ας πούμε, για «πολιτική με κοινωνικό πρόσημο», «δημοτικά τέλη με κοινωνικό πρόσημο στον δήμο Ιωαννίνων», «συνασπισμό με αριστερό πρόσημο στο Βερολίνο», «μεταρρυθμίσεις με προοδευτικό πρόσημο», «σκληρή αντιπολίτευση με φιλελεύθερο πρόσημο» (αυτή ήταν η εξαγγελία του Κούλη Μητσοτάκη μόλις ανέλαβε αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης), ενώ πριν από μερικούς μήνες ο Ευάγγ. Βενιζέλος είχε τονίσει ότι μαθηματικά δεν υπάρχουν οι προϋποθέσεις για «κυβέρνηση με κεντροαριστερό πρόσημο».

Προφανώς έχουμε φύγει από τη δυαδικότητα και τα δύο πρόσημα -σαν τον διακόπτη ή το ένα ή το άλλο. Εδώ, όπως προκύπτει από τα παραδείγματα που παρέθεσα, η λέξη «πρόσημο» χρησιμοποιείται με τη σημασία «χαρακτήρας» ή «προσανατολισμός». Νομίζω ότι παντού μπορούμε να βάλουμε αντί για το πρόσημο μία από αυτές τις λέξεις και η φράση θα διατηρήσει τη σημασία της, να μην πω ότι θα γίνει και σαφέστερη: «μεταρρυθμίσεις με προοδευτικό προσανατολισμό» κτλ. Αλλά έτσι γίνεται με τα κλισέ.

Τη μετατροπή της λέξης ‘πρόσημο’ σε κλισέ την είχε προσέξει ήδη από πρόπερσι ο Στάθης Σταυρόπουλος, και είχε εύστοχα γράψει:

Πρόσημο, κυρίες και κύριοι. Η λέξη της εποχής. Συχνά στη δημοσιογραφία και την πολιτική σκάει κάποιος μια λέξη (διακύβευμα, αφήγηση, φαντασιακό) και ξεσπά επιδημία στη χρήση της. Τώρα μας έλαχε το πρόσημο. Δεν υπάρχει πολιτικός, δημοσιογράφος ή πανελίστας που να μην επαναλαμβάνει εδώ και λίγες βδομάδες αυτήν τη λέξη κάθε τρία λεπτά – γενικώς γίνεται του προσήμου. Αλλοτε με αριστερό πρόσημο, άλλοτε με προοδευτικό πρόσημο (το δεξιό πρόσημο αποφεύγεται κάπως), γενικώς όλοι ομιλούν για πρόσημο λες και θα φάνε πρόστιμο αν το παραλείψουν.

Οπότε, ίσως κακώς κάναμε που δεν βάλαμε και το «πρόσημο» στην ψηφοφορία για τη Λέξη της χρονιάς -δεν θα διεκδικούσε βέβαια μια από τις πρώτες θέσεις, αλλά θα είχε νόημα -ενώ τώρα μπορεί κάποιος να πει ότι έχουμε μια ψηφοφορία… χωρίς πρόσημο (βέβαια, όπως είπαμε παραπάνω, στην άλγεβρα οι μη προσημασμένοι αριθμοί είναι θετικοί).

Κανονικά, το άρθρο θα τελείωνε εδώ. Αλλά έχουμε και το ορόσημο. Και τι δουλειά έχει εδώ το ορόσημο; Θα μπορούσα βέβαια να λεξιλογήσω επί μισή σελίδα για το ορόσημο (για να ξέρετε, είναι λέξη που την έπλασαν οι λόγιοι του 19ου αιώνα, μεταφραστικό δάνειο από το γερμ. Markzeichen λέει ο Μπαμπινιώτης), αλλά δεν έχω τέτοιον σκοπό χρονιάρα μέρα.

Ωστόσο, προσέξτε το ορόσημο πλάι στο πρόσημο. Οι δυο λέξεις έχουν όλα τους τα γράμματα ίδια εξόν από το αρχικό, ίδιο σώμα με διαφορετικό κεφάλι. Αλλά και τα κεφάλια τους είναι σε συνεχόμενα γράμματα του αλφαβήτου: Ο – Π.

Οπότε, λέω να το γυρίσουμε σε παιχνίδι. Σας καλώ να βρείτε λέξεις που να αλλάζουν τα κεφάλια τους, όπως τ’ αγάλματα εκείνων των Ρωμαίων αυτοκρατόρων την εποχή της παρακμής, όταν κάθε τρεις μήνες άλλαζε αυτοκράτορας και για να μην παιδεύονται οι γλύπτες είχαν το ακέφαλο σώμα πάντα ίδιο με ένα κοίλωμα στη θέση του λαιμού για να μπαίνει κάθε φορά το κεφάλι του καινούργιου τρισένδοξου και πολυχρονεμένου μας αυτοκράτορα, μέχρι που να του το κόψουνε κι αυτουνού.

Επαναλαμβάνω τους περιορισμούς:

α. Τα γράμματα/κεφάλια πρέπει να είναι γειτονικά στο αλφάβητο
β. Το σώμα πρέπει να έχει τα ίδια γράμματα ακριβώς και όχι απλώς ομοηχία αλλά και να τονίζεται στην ίδια συλλαβή.

Επομένως, το Κύμα-Λύμα εγκρίνεται, ενώ το Κύμα-Λήμμα δεν θα εγκρινόταν, ούτε το Πόλη-Ρόλοι. Μπορείτε να χρησιμοποιήσετε λέξεις σε οποιαδήποτε πτώση, γένος και αριθμό. Δεκτά και τα κύρια ονόματα, αλλά με κάποια ρέγουλα παρακαλώ.

Βλέπω δυο ειδών ρεκόρ.

Αφενός στο πλήθος, δηλαδή αν μπορείτε να βρείτε όχι απλώς ζευγάρια, αλλά τριάδες ή τετράδες λέξεων με γειτονικά «κεφάλια». Έχω βρει ένα παράδειγμα με τετράδα, αλλά θα το μαρτυρήσω αργότερα.

Αφετερου, στο μήκος δηλαδή στον αριθμό των γραμμάτων των λέξεων. Εδώ δεν έχω βρει καλύτερο παράδειγμα από το Ορόσημο-Πρόσημο, με εφτά γράμματα.

Περιμένω να θαυμάσω τις επιδόσεις σας!