Το μυστηριώδες Ιφ

Tο άρθρο που θα διαβάσετε δημοσιεύτηκε στα Μικροφιλολογικά Τετράδια 23, τεύχος αφιερωμένο στη μνήμη του Σάββα Παύλου, το οποίο κυκλοφόρησε μαζί με το τεύχος 41 (Άνοιξη 2017) του κυπριακού περιοδικού Μικροφιλολογικά. Με τα Μικροφιλολογικά συνεργάζομαι εδώ και αρκετά χρόνια και τις συνεργασίες μου τις δημοσιεύω συνήθως τις Κυριακές. Σήμερα κάνω μια εξαίρεση επειδή το άρθρο δεν είναι αμιγώς μικροφιλολογικό αλλά επίσης λεξικογραφικό-λαογραφικό.

Ο Σάββας Παύλου (1951-2016) ήταν συνιδρυτής των Μικροφιλολογικών -από την αρχική τριάδα μένει τώρα ο φίλος Λευτέρης Παπαλεοντίου. Πέρυσι που πέθανε, είχα γράψει λίγα λόγια, ανάμεσα στα οποία για ένα χρέος που όφειλα να ξεπληρώσω -και που είναι τούτο το άρθρο.

 

Το μυστηριώδες Ιφ

Στη μνήμη του Σάββα Παύλου

Δεν εννοώ το αγγλικό If, που είναι και τίτλος του πασίγνωστου, πολυμεταφρασμένου και πολυπαραφρασμένου ποιήματος του Κίπλινγκ, ούτε το νησί Ιφ που το μάθαμε από τον Κόμη Μοντεκρίστο του Δουμά, αλλά το επιφώνημα των βλάμηδων και κουτσαβάκηδων, που, αν διεκδικεί μια θέση στη γραμματεία μας, είναι επειδή το απαθανάτισε ο Μιλτιάδης Μαλακάσης, βάζοντάς το στον τίτλο ενός   «κουτσαβάκικου», όπως το λέει, ποιήματός του, που δημοσιεύτηκε στον Νουμά το 1904, αφιερωμένο στον Αλέξ. Πάλλη (τεύχος 106, 25.7.1904):

ΙΦ

Έλα να φύγουμε μαζί
μωρή μαργκόλφω κοπελιά,
και μη με βάλεις σε μπελιά,
να ζει η μανούλα σου, να ζει
έλα να φύγουμε μαζί.

Για οικονομία του χώρου δεν θα παραθέσω ολόκληρο το ποίημα (ολόκληρο υπάρχει εδώ), που αποτελείται από εφτά πεντάστιχες στροφές, παρά μόνο την πέμπτη στροφή, όπου εμφανίζεται η λέξη του τίτλου:

Ιφ, κι α δεν κάμεις ράι, ναρθείς
απόψε βράδυ στο στενό,
μα το Σταβρό, που προσκυνώ,
ταχιά δε θα ξημερωθείς,
και θα χαθώ, μα θα χαθείς.

Το ποίημα του Μαλακάση έκανε αίσθηση· ο Πάλλης, ενθουσιασμένος, απάντησε με δικό του ποίημα αναλόγου ύφους («Μαργκόλφω», Νουμάς τχ. 111, 29.08.1904). Τους επόμενους μήνες δημοσιεύτηκαν στον Νουμά κι άλλα «Τραγούδια του βλάμη». Έναν χρόνο αργότερα, ο Άριστος Καμπάνης, σε άρθρο του στον Ακρίτα του Σκίπη («Η παρακμή», Ακρίτας, τχ. 22-23, Ιούλ-Αύγ. 1905, σελ. 186) εντόπισε διάφορα φαινόμενα παρακμής, ανάμεσα στα οποία και τα «κουτσαβάκικα ποιήματα του κ. Μαλακάση», ενώ σε νέο κείμενό του («Μια φιλολογική επιστολή και μια απάντησις», Ακρίτας, τχ. 24, Σεπτ. 1905, σελ. 230) επέμεινε: «Ο κ. Μαλακάσης, ο οποίος ‘εγκαταλείψας’ τον ‘συμβολισμόν’ εισήλθεν εις νέαν ποιητικήν σχολήν, τον ‘κουτσαβακισμόν’». «Εκίνησα εδώ την αγανάκτηση των ρατέδων, ότι τάχα κοροϊδεύω με την ιερή ποίηση», αναθυμήθηκε αργότερα ο Μαλακάσης[1].

Με το θέμα του «ιφ» ασχολήθηκαν το 1998-9 ο Ν.Δ.Τριανταφυλλόπουλος[2], ο Γιάννης Πατίλης[3] και ο Χρίστος Δάλκος[4] από τις σελίδες του περιοδικού Πλανόδιον, παραθέτοντας δυο-τρία ακόμα παραδείγματα χρησης από τη λογοτεχνία και διατυπώνοντας εικασίες για την ετυμολογία της λέξης. Συνοψίζοντας αργότερα τη συζήτηση αυτή ο Λευτέρης Παπαλεοντίου[5] έκρινε ότι η έννοια δεν είχε ξεκαθαριστεί απόλυτα και ότι θα ήταν καλό να διασταυρωθεί με άλλες χρήσεις σε κείμενα της ίδιας εποχής. Αναρωτιέται αν πρόκειται για επιφώνημα, για προσφώνηση ή για κάτι άλλο.

Το 2011, ο Σάββας Παύλου, που δυστυχώς δεν είχα την τύχη να τον γνωρίσω από κοντά, αλλά είχαμε αλληλογραφία και ανταλλάζαμε βιβλία, μου έστειλε ηλεμήνυμα προ(σ)καλώντας με να του λύσω την απορία που τον απασχολούσε καιρό σχετικά με τη σημασία του Ιφ. Ο Σάββας ήταν ενήμερος της συζήτησης στο Πλανόδιο, και είχε να εισφέρει ένα επιπλέον παράδειγμα χρήσης του «ιφ». Του απάντησα αναφέροντάς του ορισμένα άλλα παραδείγματα που είχα βρει από δικές μου έρευνες, κι εκείνος με επιφόρτισε να γράψω ένα άρθρο για τα Μικροφιλολογικά. Σήμερα ξεπληρώνω αυτό το χρέος.

Θα παραθέσω παρακάτω όλα τα παραδείγματα χρήσης του ιφ που έχω αποδελτιώσει. Κατά τη γνώμη μου, το ιφ ήταν επιφώνημα των κουτσαβάκηδων, που φαίνεται πως είχε δύο βασικές χρήσεις: μεταξύ κουτσαβάκηδων, χρησίμευε ως προσφώνηση, συχνά με τη συμπλήρωση «αδερφάκι»· προς τρίτους, πάλι, δήλωνε απειλή, που κάποτε γινόταν απροκάλυπτη: Ιφ και σ’ έφαγα.

Όταν το επιφώνημα έγινε πιο γνωστό, άρχισε να εμφανίζεται στις στήλες των εφημερίδων και στο θέατρο έχοντας αποκτήσει πια φολκλορικό χαρακτήρα, σε επιθεωρήσεις, χρονογραφήματα και ευθυμογραφήματα όπου εμφανίζονταν κουτσαβάκηδες υπό τύπον καρικατούρας, με ένα από τα διακριτικά τους χαρακτηριστικά τη χρήση του ιφ. Σταδιακά, η λέξη πήρε και τη σημασία του κουτσαβάκικου ύφους («είναι όλο ιφ») ή ακόμα και του ίδιου του κουτσαβάκη (ένα ιφ).

1. Το παλαιότερο παράδειγμα χρήσης που έχω βρει προέρχεται από το λαϊκό μυθιστόρημα Ο κύριος Πρόεδρος του Γεράσιμου Βώκου (1893). Εκεί, σε διάλογο, ένας νεαρός λέει[6]:

— Ωχ, αδελφέ, δεν τους αφήνεις τους κουτσαβάκηδες, ολο ουφ και ιφ είν’ από δαύτους και καμία προκοπή!

Αξίζει να σημειωθεί ότι σε άλλο σημείο του μυθιστορήματος (σελ. 173) περιγράφονται οι μπράβοι ενός κομματάρχη, «υποκείμενα μυστηριώδη … με ρεμπούμπλικες κατεβασμένες ώς τα μάτια, με βλέμματα λοξά, με ιχ! μη μας μιλάτε και ωχ! θυσία θα γινούμε».

2. Σε χρονογράφημα της Εστίας (26.1.1897) με τίτλο «Ματαιότης Ματαιοτήτων» και υπογραφή Μπ., γίνεται αναδρομή στην ιστορία της πλατείας Γερανίου:

Η ενδοξοτέρα εποχή του Γερανιού ήτο η εποχή καθ’ ην μετεβλήθη εις ωδικόν καφενείον και αφ’ εσπέρας μέχρις αυγής σχεδόν κατεκλύζετο από τον κόσμον του αμανέ και του σαντουριού, από τους κουτσαβάκηδες του Ψυρρή και της Πλάκας, τους αντάμηδες του Μεταξουργείου και τους ιφφ της Αγοράς με τα φαρδιά τα μπλε ζωνάρια…

Η πρώτη φορά που το «ιφ» (εδώ «ιφφ») προσωποποιείται. Ευχαριστώ τον Κώστα Βλησίδη που μου υπέδειξε το απόσπασμα.

3. Η τρίτη χρονολογικά ανεύρεση είναι το ποίημα Ιφ του Μαλακάση (1904).
4. Στο διήγημα του Κώστα Καρκαβίτσα «Ο Διαολής», που εκδόθηκε αργότερα αλλά σύμφωνα με ενδείξεις πρέπει να γράφτηκε γύρω στο 1910, περιγράφεται ένας μάγκας:

…ο Σπύρος ο Λέβεντος, ένας μαχαιροβγάλτης, που μόλις τρεις μήνες τώρα είχε τελειώσει το στρατιωτικό του και γύριζε με μπουμπουνισμένα τα μυαλά από την Αθήνα, με ιφικλίκια και καμώματα χασικλή.

Το απόσπασμα το εντόπισε ο Ν.Δ.Τριανταφυλλόπουλος στο Πλανόδιον.

5. Στο βιβλίο του Θωμά Σιταρά Η παλιά Αθήνα ζει, γλεντά, γεύεται, 1834-1938 (Αθήνα: Εκδόσεις Ωκεανίδα, 2011, σ. 177) υπάρχει απόκομμα παλιάς εφημερίδας με την εξής αγγελία:

Φέρομεν εις γνώσιν του κοινού ότι εις την οδόν Κρατίνου 9, έναντι Δημαρχίας, λειτουργεί με όλους τους τύπους εστιατόριον οινοπωλείον ονομαζόμενον Γιαλί-Τζαμί, ή Μέλας Αετός ή Απάτητο Σούλι και είναι το καθημερινόν εσπερινόν εντευκτήριον ανθρώπων πάσης τάξεως, από φίφτυ-του μέχρι λιμοκοντόρων και των γνωστών Ιφ της πρωτευούσης.

Το απόσπασμα είναι αχρονολόγητο αλλά η αναφορά στους αριστοκράτες «φίφτυ-του» το τοποθετεί με μεγάλη πιθανότητα στην περίοδο 1909-1912. Ευχαριστώ τον Μάριο Μπλέτα που μου το υπέδειξε.

6. Στο ελληνοαμερικανικό περιοδικό «Η Νίκη», τχ. 25. 21.9.1913, σε ανυπόγραφο ευθυμογράφημα με τίτλο «Στεφανής ο αχάλαγος», παρουσιάζεται ο κεντρικός ήρωας, φοβερός και τρομερός κουτσαβάκης, να επευφημεί, μαζί με την παρέα του, τον Βενιζέλο και τον βασιλιά Κωνσταντίνο, την εποχή των Βαλκανικών Πολέμων, χρησιμοποιώντας και το επιφώνημα ιφ:

Ιφ! Βλάμης κι ο Διάδοχος! Αυτός θα φάει την Τουρκιά.

Και πιο κάτω, σε γλέντι, ενώ τον αποχαιρετούν πριν καταταγεί εθελοντής:

Ιφ! αερφός, καλό… βόλι.

7. Σκριπ, 11 Ιουνίου 1914, άρθρο εναντίον της κυβέρνησης Βενιζέλου:

Αφού απεκαλύφθησαν τέλειοι τύποι Λεονταρή με τα τελευταία «ιφ!» κατά της Τουρκίας, έμπροσθεν της απαντήσεως της οποίας –επεχούσης θέσιν ραπίσματος– εγονυπέτησαν αναφωνήσαντες περίτρομοι ότι έχουν τας διαλλακτικωτέρας διαθέσεις, εξακολουθούν ακόμη πολιτικήν κουτσαβακίστικην.

8. Επιστολή του Ν. Νικολαΐδη προς τον Πάργα, Ιούλιος 1915[7]:

Έλαβε το λόγο η Mαρίκα, ντυμένη ως Aλεκάκι (μόρτης, λωποδύτης, φανταστικός, με ιφ!):    

Πρόκειται για τη Μαρίκα Κοτοπούλη που επέκρινε τους Πάργα-Νικολαΐδη για τη στάση τους απέναντι στον Παλαμά. Ευχαριστώ τον Λευτέρη Παπαλεοντίου που μου το υπέδειξε.

9. Γελοιογραφία στη (βενιζελική) εφημερίδα Εθνική της 5.4.1916, στην εποχή του Διχασμού, με τίτλο «Τα Ψυρριωτάκια της πολιτικής» παρουσιάζει τους αντιβενιζελικούς αρχηγούς Γούναρη, Δ. Ράλλη και Σκουλούδη ντυμένους κουτσαβάκικα και κραδαίνοντας μαγκούρες και μαχαίρες να φωνάζουν:

Ιφ! Και σας φάγαμε

10. Σε χρονογράφημα στην πειραϊκή εφ. Φως (16 Οκτωβρίου 1916), με τίτλο «Στου Ξαβερίου», γίνεται λόγος για την «πολυκαμαρωμένη Αφροδίτη της γειτονιάς, το μήλον της έριδος των ιφ-αδρεφάκηδων». Ευχαριστώ τον Κώστα Βλησίδη που μου υπέδειξε το απόσπασμα.
11. Εφημερίδα Πατρίς, 5 Μαΐου 1922, στήλη «Ζωή και κίνησις»:

Εις την πλατείαν της Αγίας Ειρήνης ένας μακάριος Έλλην της συγχρόνου εποχής –ιφ, ρεπουμπλικίτσα, λινή φρεσκοσιδερωμένη στολή μεταφρασμένη διά πέμπτην ίσως φοράν, ύφος και αυθάδεια- σταματά εις ένα κατάστημα…

12. Εφημερίδα Πατρίς, 5 Ιουλίου 1922, χρονογραφικό σκίτσο με τίτλο «Φασίστι» (sic). Περιγράφεται σκηνή γυναικοκαβγά στη γειτονιά:

Επενέβη το γειτονικόν καφενείον. Η ρεπούμπλικα, το γαρουφαλάκι στο αυτί, το ιφ, το βάσανο και η γλυκιά Νανά η αθεόφοβη.

13. Εφημερίδα Έθνος, 8 Αυγούστου 1922, χρονογράφημα του Ιερεμία [Δημ. Ταγκόπουλου] στη στήλη «Ιερεμιάδες» με τίτλο «Δημοτικότης». Γίνεται λόγος για μια θεατρική παράσταση όπου φίλος του χρονογράφου έχει:

το ρόλο ενός κουτσαβάκη … που ενθουσιάζουν το ακροατήριο όταν αυτό αποτελείται από «παιδία μέχρι δεκαοχτώ ετών» και από ανθρώπους της αγοράς:

– Ιφ! μωρέ βάσανο, θα τραβήξω την ισόβια γιατί μού προσβλήνεις την οικογένεια!…

Μπις και χειροκροτήματα και «όλο! όλο!» κι «από την αρχή» και τα τέτοια.

14. Εφημερίδα Καθημερινή, 15 Νοεμβρίου 1923, χρονογράφημα του Μπραν [Στάμος Μπράνιας] στη στήλη «Από μέρα σε μέρα» με τίτλο «Τράχηλος, ιφ! κτλ.»

Ένα θρασύτατον και προκλητικότατον ελληνικόν ιφ! εις την είσοδον του τραμ, την οποίαν είχε αποκλείσει.

Ο χρονογράφος προσπαθεί να μπει στο τραμ αλλά

Το ιφ! μας έβλεπε σαν κουνούπι και αδιαφορούσε.

Μετά μπαίνει ένας υποδεκανέας στο τραμ και … το ιφ! κατεστράφη τελείως, δηλαδή πήρε κανονική στάση και σταμάτησε να εμποδίζει.

15. Εφημερίδα Έθνος, 8 Φεβρουαρίου 1926, χρονογράφημα με τίτλο «Η αλανιάρα», περιγράφεται μια λωποδύτρια «τέλειος θηλυκός μόρταρος»:

Λωποδυτεί, κλέπτει, χωρίς καμίαν έξαρσιν αλλά μόνον διά να γλεντήσει. Ιφ! έξω πτωχεία, αδελφούλα μου!

Ευχαριστώ τον Κώστα Βλησίδη που μου υπέδειξε το απόσπασμα.

16. Εφημερίδα Παρατηρητής Λεμεσού, 27 Σεπτεμβρίου 1930. Δεν έχω δει το απόσπασμα αυτό, αλλά από αποσπασματική παράθεση στο Διαδίκτυο συνάγεται ότι στο άρθρο επικρίνεται η «ρεμπέτικη συμπεριφορά» μαθητών του γυμνασίου, με αναφορά στο επιφώνημα «Ιφ και σας φάγαμε».
17. Στο Τάμα της Ανθούλας, τη νουβέλα του Ναπ. Λαπαθιώτη που δημοσιεύτηκε σε συνέχειες στο περιοδικό Μπουκέτο το 1932 υπάρχει στο τέλος ένα «τραγούδι παραπονεμένο –ένα είδος λαϊκού μοιρολογιού» όπου και οι στίχοι:

βρήκανε και τον ντερτιλή το Ντάνα, το θερίο
που ’κανε πέντε στην Παλιά και τρεις στο Παλαμήδι
κι όντας μιλάει τσακίζεται και λέει «ιφ, τ’ αδρεφάκι!…»

Το ίδιο στιχούργημα με κάποιες διαφορές βρίσκεται αχρονολόγητο και στο Αρχείο Λαπαθιώτη (βλ. Λ. Παπαλεοντίου, ό.π., σελ. 27-28 για σχόλια).

18. Στη μετάφραση του μυθιστορήματος του Φ. Ντοστογιέφσκι Ταπεινωμένοι και καταφρονεμένοι (εκδόσεις Γκοβόστη χ.χ., μετάφραση Κοραλία Μακρή) περιγράφονται δυο μεθυσμένοι:

Ο ένας ήταν πολύ νέο παλικάρι, αμούστακο ακόμα, με ύφος ιφ και τρομερά βλακώδικη έκφραση στο πρόσωπο.

Το απόσπασμα το εντόπισε ο Ν.Δ.Τριανταφυλλόπουλος. Το ενδιαφέρον είναι ότι, όπως αναφέρει ο Γιάννης Πατίλης, στο ρωσικό πρωτότυπο δεν υπάρχει καμιά αναφορά σε μάγκικο ή αλήτικο ύφος, δηλαδή η φράση «με ύφος ιφ» είναι προσθήκη της μεταφράστριας. Η έκδοση του Γκοβόστη δεν έχει χρονολογία, πάντως πρέπει να έχει γίνει μετά το 1920.

Όσο για την ετυμολογία της λέξης, δεν νομίζω ότι χρειάζεται να ταξιδέψουμε στην αρχαιότητα ή να σκεφτούμε υποχρεωτικά κάποιο τουρκικό δάνειο. Το επιφώνημα ιφ μπορεί θαυμάσια να αποτελεί μετεξέλιξη των επιφωνημάτων «ουφ» και «ωχ». Δεν είναι τυχαίο ότι στον Κύριο Πρόεδρο του Βώκου αναφέρονται πλάι πλάι το ουφ και το ιφ, ενώ σε άλλο σημείο το ιχ πλάι στο ωχ –λες και καταγράφει ο συγγραφέας όλα τα εξελικτικά στάδια του σχηματισμού του επιφωνήματος.

Περισσότερο ενδιαφέρον έχει η μετέπειτα χρήση του ιφ όχι πια από τους ίδιους τους κουτσαβάκηδες αλλά από τους δημοσιογράφους, μεταξύ άλλων σαν μέσο για να παρουσιαστούν οι πολιτικοί αντίπαλοι και ιδίως οι προσκείμενοι στην κυβέρνηση σαν τραμπούκοι και θιασώτες της βίας (αυτό παρουσιάζεται άμεσα ή έμμεσα στα υπ’ αρ. 7, 9, 11, 12 και 14 παραπάνω).

Οπότε, ελπίζω ότι, πέντε χρόνια μετά την ερώτηση του Σάββα Παύλου και ογδόντα πέντε χρόνια μετά την τελευταία καταγραμμένη χρήση του, σχηματίσαμε μια κάπως καθαρή εικόνα για το μυστηριώδες ιφ!

[1] Όπως διηγείται ο Μαλακάσης («Ξεφυλλίζοντας τα χαρτιά μου, Α’), Νουμάς, τχ. 566, 30.5.1915, σ. 242.

[2] Πλανόδιον 28, Δεκ. 1998, σσ. 716-18.

[3] Πλανόδιον, ό.π., σσ. 719-20.

[4] Πλανόδιον 29, Ιουν. 1999, σσ. 177-78.

[5] Στα Μικροφιλολογικά Τετράδια 7, Λευκωσία 2009.

[6] Γεράσιμος Βώκος, Ο κύριος πρόεδρος, φιλολογική επιμέλεια Παν. Μουλλάς, Σοκόλης 2004, σελ. 101.

[7] Νίκος Νικολαΐδης ο Κύπριος (1884-1956). Μια επανεκτίμηση του έργου του, επιμ. Λευτέρης Παπαλεοντίου, Αθήνα, Βιβλιόραμα, 2007, σσ. 353.

 

Advertisement