Η αξία της αξιολόγησης

Το άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα δημοσιεύτηκε χτες, πρώτη Κυριακή του Μαρτίου, στην τακτική μηνιαία στήλη μου «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία» στις Υποτυπώσεις, το ένθετο της κυριακάτικης Αυγής. Εδώ το δημοσιεύω χωρίς αλλαγές, αλλά επισημαίνω ότι, επειδή ο χώρος της εφημερίδας είναι περιορισμένος, δεν αναφέρθηκα καθόλου στην έννοια της αξιολόγησης των δημοσίων υπαλλήλων, και ιδιαίτερα των εκπαιδευτικών, η οποία προβάλλεται από τους ακραιοκεντρώους ως πανάκεια για τα δεινά της εκπαίδευσης ενώ κατά τη γνώμη μου πρόκειται για θεσμό περιορισμένης χρησιμότητας που μάλιστα μπορεί να αποδειχτεί και επιβλαβής υπό προϋποθέσεις.

Ακόμη, να επισημάνω ότι η αναζήτηση που έχω κάνει στα σώματα κειμένων κάθε άλλο παρά ενδελεχής ή διεξοδική είναι -οπότε, αν έχετε βρει τη λέξη «αξιολόγηση» (ή, βέβαια, «αξιολόγησις») σε προπολεμικό κείμενο θα με ενδιέφερε πολύ.

Ξεκίνησαν μετά την Καθαρά Δευτέρα οι συναντήσεις κυβέρνησης και εκπροσώπων των θεσμών με στόχο να επιτευχθεί «συμφωνία σε τεχνικό επίπεδο» ώστε να κλείσει επιτέλους η δεύτερη αξιολόγηση –δεν είναι λοιπόν περίεργο που διάλεξα να παρουσιάσω για λέξη του μήνα την αξιολόγηση.

Η αξιολόγηση φαίνεται λέξη αρχαία αλλά δεν είναι. Απ’ όλη την οικογένεια των λέξεων στην οποία ανήκει, μονάχα το επίθετο αξιόλογος έχει αρχαίες περγαμηνές, μια και προήλθε με συναρπαγή από τη φράση άξιος λόγου και είχε και στην αρχαιότητα σημασία παρόμοια με τη σημερινή –αξιολογώτατον χαρακτηρίζει ο Θουκυδίδης τον Πελοποννησιακό πόλεμο στο προοίμιο του έργου του.

Η αξιολόγηση όμως όχι μόνο δεν είναι λέξη αρχαία, αλλά επιπλέον όπως φαίνεται δεν πλάσθηκε ούτε από τους μεταγενέστερους ούτε καν από τους λόγιους του 19ου αιώνα, καθώς απουσιάζει από τη Συναγωγή νέων λέξεων του Κουμανούδη, και με βάση μιαν αναζήτηση στα σώματα κειμένων φαίνεται πως πρόκειται για λέξη του 20ού αιώνα, που φτιάχτηκε ως μεταφραστικό δάνειο πάνω στο πρότυπο του αγγλ. evaluation, ίσως και τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια. Για μας τους αιωνοφάγους Έλληνες λοιπόν, η αξιολόγηση είναι καινούργια λέξη. Για την έννοια αυτή λέγαμε παλιότερα αποτίμηση.

Αρχαία είναι όμως η λέξη άξιος, ο προπάτορας της αξιολόγησης. Ανάγεται στο ρήμα άγω, μέσω ενός αμάρτυρου τύπου *άγ-τιος, *άκ-τιος, και η αρχική του σημασία ήταν «αυτός που έχει ίδιο βάρος με κάτι άλλο» ή «ισότιμο με κάτι άλλο»: στην προτελευταία ραψωδία της Ιλιάδας, στους αθλητικούς αγώνες στη μνήμη του Πατρόκλου, ο Αχιλλέας αθλοθέτησε ένα λεβέτι «βοός άξιον» -που θ’ άξιζε όσο ένα βόδι. Στη συνέχεια, η λέξη πήρε τη σημασία «που έχει αξία», «που του πρέπει να…», ενώ χρησίμεψε ως πρώτο συνθετικό για δεκάδες σύνθετα επίθετα, από τον αξιαγάπητο ως τον αξιόχρεο, περνώντας από τον αξιοδάκρυτο, τον αξιέπαινο, τον αξιοθρήνητο ή τον αξιοκατάκριτο –δεν συνδέεται δηλαδή μόνο με θετικές σημασίες.

Η έκφραση άξιον εστίν, με τη σημασία «αξίζει, ταιριάζει», αποτέλεσε την αρχή ενός μεγαλυναρίου της Παναγίας («άξιον εστίν ως αληθώς μακαρίζειν σε την Θεοτόκον») και δόθηκε ως τίτλος σε μιαν αγιονορείτικη εικόνα της Θεοτόκου, που με θαυματουργό τρόπο υποτίθεται πως συνδέθηκε με τη γέννηση του ύμνου –και κατ’ επέκταση σε ολόκληρη οικογένεια εικόνων· από εκεί, βέβαια, και ο τίτλος του ποιήματος του Οδυσσέα Ελύτη, που το μελοποίησε ο Μίκης Θεοδωράκης σε μια από τις μεγαλύτερες στιγμές της έντεχνης λαϊκής μουσικής του 20ού αιώνα.

Να σημειώσουμε και τον μεσαιωνικό τύπο άξος, που τον βρίσκουμε όχι μόνο σε δημοτικά τραγούδια αλλά και στην ποίηση του Βάρναλη (Κρεβάτι εσύ, όπου γνώρισα το μέγα σκίρτημα, άξο / της Άγιας Τράπεζας μικρή αδερφή να σε φωνάξω), ενώ μεσαιωνικό είναι και το ρήμα αξίζω, που μερικοί κακώς το συντάσσουν με γενική, επηρεασμένοι από τη σύνταξη του επιθέτου όπου η γενική έχει τη θέση της. Έτσι, λέμε απορίας άξιο, άξιος της τύχης του, άξιος λόγου, άξιος του ονόματός του, αλλά αξίζει τον κόπο, αξίζει τα λεφτά του, δεν αξίζει φράγκο.

Στην ίδια οικογένεια έχουμε και την αξία, το ρήμα αξιώ (αξιώνω σήμερα), την αξίωση, το αξίωμα και τον αξιωματικό. Ο Μαρξ μάς δίδαξε για τον νόμο της αξίας, τον αυθόρμητο ρυθμιστή της οικονομίας στον καπιταλισμό, για το χρήμα ως μέτρο της αξίας και για την υπεραξία που παράγουν οι εργαζόμενοι και που την ιδιοποιείται ο κεφαλαιοκράτης, ο κάτοχος των μέσων παραγωγής. Ο Μαρξ διέκρινε σε κάθε εμπόρευμα δύο διαστάσεις της αξίας, την αξία χρήσης και την ανταλλαχτική αξία. Στο Ψαράκι της γυάλας, ο Μάριος Χάκκας διακρίνει και μια τρίτη διάσταση, την παραλλαχτική· έτσι, ο διστακτικός αριστερός συμμετέχει στις διαδηλώσεις των ιουλιανών κρατώντας ένα καρπούζι παραμάσχαλα, για να φαντάζει νοικοκύρης άνθρωπος.

Η τιμή του εμπορεύματος διακυμαίνεται γύρω από την αξία του. Πολλές παροιμιακές και στερεότυπες εκφράσεις έχουμε για να δηλώσουμε ότι κάτι πουλιέται κάτω από την αξία του: κοψοχρονιά, στο σφυρί, για ένα κομμάτι ψωμί (για ένα τραγούδι, λένε οι Άγγλοι: for a song), για έναν παρά, μπιρ παρά, που είναι το προηγούμενο στα τουρκικά (κάποιοι το λένε μπιτ παρά). Από την άλλη, όταν κάτι αγοραστεί πάνω από την αξία του, λέμε ότι «μας στοίχισε ο κούκος αηδόνι», ότι πληρώσαμε τα μαλλιά της κεφαλής μας.

Για να κλείσει η αξιολόγηση, φαίνεται πως θα χρειαστεί η κυβέρνηση να δεχτεί νέα μέτρα, αν και υπάρχει συμφωνία για κάθε νέο μέτρο επιβάρυνσης να λαμβάνεται ισόποσο αντισταθμιστικό μέτρο ελάφρυνσης ώστε το τελικό αποτέλεσμα να είναι ουδέτερο –κάτι που θα λεγόταν στην πιάτσα μία η άλλη ή, παροιμιακά, ίσα βάρκα ίσα νερά. Ουδέτερο για ποιον; αυτή είναι η δύσκολη εξίσωση.