Ο σουλτάνος και οι αρένες

Πριν από ένα μήνα διαβάσαμε την είδηση για την εκστρατεία του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν εναντίον της λέξης «Arena» (αρένα), που χρησιμοποιείται σε όλη την Ευρώπη για να ονομαστούν νεόχτιστες αθλητικές εγκαταστάσεις, συνήθως σε συνδυασμό με το όνομα του σπόνσορα, που έχει πληρώσει αδρά για το προνόμιο αυτό.

Μιλώντας λοιπόν στην τελετή παράδοσης πτυχίων σε σπουδαστές θρησκευτικών σχολών (ή κάτι τέτοιο) ο Τούρκος Πρόεδρος εξέφρασε τη διαφωνία του με τη χρήση του όρου «Αρένα» στις ονομασίες σταδίων, διότι, όπως είπε, η λέξη αυτή δεν ανήκει στην τουρκική γλώσσα και επιπλέον παραπέμπει σε βάρβαρα έθιμα, αφού στις αρένες της ρωμαϊκής εποχής  διαμελίζονταν άνθρωποι μπροστά σε θεατές.

Δεν είχα προλάβει να το σχολιάσω τότε, αλλά αφού το θέμα παραμένει στην επικαιρότητα, ας το συζητήσουμε σήμερα. Θα ελεγα ότι επί του γλωσσικού ο σουλτάνος έχει κάποιο δίκιο, με την έννοια ότι, παρόλο που στο μυαλό το δικό μου η λέξη «αρένα» παραπέμπει κυρίως στις ισπανικές ταυρομαχίες, είναι αλήθεια πως η λέξη είναι συνδεδεμένη με τους Ρωμαίους μονομάχους. Όπως είχα γράψει σε ανύποπτο χρόνο: Στα λατινικά υπήρχαν δυο λέξεις για την άμμο, sabulum για τη χοντρή άμμο και (h)arena για τη λεπτή. Από την πρώτη λέξη προέκυψε η σημερινή γαλλική sable, ενώ από τη δεύτερη η σημερινή ισπανική arena. Θα καταλάβατε βέβαια ότι και η δική μας αρένα, ο στίβος της ταυρομαχίας δηλαδή, αλλά και ο τόπος όπου μάτωναν και πέθαιναν οι Ρωμαίοι μονομάχοι, από αυτή την arena προέρχεται, επειδή ο στίβος ήταν στρωμένος με λεπτήν άμμο. Τώρα τελευταία έχει γίνει της μόδας να ονοματίζονται αρένες τα νεόδμητα υπερσύγχρονα γήπεδα ποδοσφαίρου, ιδίως στη Γερμανία: όχι παράλογο· εκεί αναμετριούνται οι σύγχρονοι μονομάχοι και το πλήθος πάλι για άρτον και θεάματα κραυγάζει, τότε στο Κολοσσαίο, σήμερα στο Φέλτινς Αρένα του Γκελζενκίρχεν ή την Αλιάντς Αρένα του Μονάχου· έχουμε κι εμείς στη Λάρισα την ΑΕΛ Αρένα.

Ο Ερντογάν λοιπόν έχει δίκιο ότι η arena συνδέεται με τους Ρωμαίους μονομάχους και έχει κάθε δικαίωμα να μην του αρέσει η λέξη και να διαφωνεί με τη χρήση της στις ονομασίες σταδίων.

Όμως, έχει δίκιο ίσαμε εκεί. Από εκεί και πέρα, δεν έχει δίκιο. Και θα διαβάσατε ίσως τα «παραπέρα». Συνέχισε την ομιλία του λέγοντας ότι έδωσε οδηγίες στον υπουργό Αθλητισμού να αφαιρεθεί η λέξη Arena από τις ονομασίες των αθλητικών εγκαταστάσεων. Βλέπουμε εδώ ολοκάθαρη τη διαφορά που έχει ενα αυταρχικό καθεστώς -η καθε επιθυμία του ισχυρού ηγέτη, το κάθε καπρίτσιο του, είναι ή γίνεται νόμος, χωρίς μάλιστα να χάνεται άδικα χρόνος σε νομοθετικές και κοινοβουλευτικές φιοριτούρες. Η όλη αντίδραση θυμίζει τις φαιδρές πρωτοβουλίες του Παττακού επί χούντας.

Είτε επειδή υποχρεώθηκαν είτε επειδή ξέρουν καλά ότι στη σημερινή Τουρκία είναι ανθυγιεινό να διαφωνείς με τον ηγέτη, οι ιθύνοντες της Γαλατά Σαράι έσπευσαν να αλλάξουν την ονομασία του σταδίου τους από Turk Telekom Arena σε Turk Telekom Stadium και το ίδιο έπραξε και η Μπεσικτάς, που μετονόμασε το ολοκαίνουργιο στάδιό της από Vodafone Arena σε Vodafone Park. Αν δεν κάνω λάθος, η Ulker Sports Arena, που ανήκει στην μπασκετική Φενέρμπαχτσε,  εξακολουθεί προς το παρόν να αντιστέκεται.

Θα μου πείτε, και με το δίκιο σας, ότι οι εναλλακτικές λύσεις (Stadium, Park) δεν είναι λιγότερο ξενόφερτες από την Arena, δεν επιχειρήθηκε δηλαδή η επιβολή κάποιας αυθεντικά τουρκικής λέξης. Ωστόσο, φαίνεται ότι η Αρένα ήταν η κορφή του παγόβουνου, δηλαδή φαίνεται πως υπάρχει πράγματι γενικευμένο σχέδιο του Τούρκου ηγέτη να καταπολεμήσει τις ξένες γλωσσικές επιρροές, σε κατεύθυνση αντίθετη από την ιστορική και αναπάντεχα επιτυχημένη γλωσσική μεταρρύθμιση του Κεμάλ Ατατούρκ στη δεκαετία του 1920 -ένα θέμα για το οποίο δεν θα πω περισσότερα, αν και θα άξιζε χωριστό άρθρο .

Δημοσιεύω στα επόμενα ένα άρθρο του περιοδικού Εκόνομιστ -δικό του είναι και το σκίτσο- χωρίς αυτό να σημαίνει ότι αποδέχομαι το περιεχόμενο. Βρήκα τη μετάφραση σε κυπριακόν ιστότοπο, αλλά είδα ότι θέλει μερεμέτια (π.χ. το «εναντίον πολιτισμών και πολιτισμών») κι έτσι διόρθωσα κάμποσα πράγματα. Προσθέτω και ένα-δυο πράγματα σε αγκύλες. Στο αγγλικό άρθρο υπάρχει και ο όρος Turkic languages, γνωστό μεταφραστικό αγκάθι, που προτίμησα να το αποδώσω «τουρκικές γλώσσες» και όχι «τουρκογενείς» ή «τουρανικές». Το συζητάμε αν θέλετε στα σχόλια.

Το άρθρο του Εκόνομιστ:

Ο πρόεδρος της Τουρκίας Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν απάντησε στην απόπειρα πραξικοπήματος το περασμένο καλοκαίρι με την απομάκρυνση ή τη διαθεσιμότητα 160.000 δημόσιων υπαλλήλων και τη σύλληψη 60.000 άλλων. Αλλά η πιο πρόσφατη εκκαθάρισή του έχει έναν πιο αφηρημένο στόχο: θέλει να απαλλάξει τους Τούρκους από απεχθείς δάνειες δυτικές λέξεις.

Η Τουρκία αντιμετωπίζει θανάσιμη απειλή από ξένες «επιτηδευμένες συμπεριφορές», δήλωσε ο κ. Ερντογάν στις 23 Μαΐου. «Από πού αρχίζουν οι επιθέσεις ενάντια σε κουλτούρες και πολιτισμούς; Από τη γλώσσα».

Ο κ. Ερντογάν ξεκίνησε διατάσσοντας να απομακρυνθεί η λέξη «αρένα» από αθλητικές εγκαταστάσεις σε ολόκληρη τη χώρα επειδή του θύμιζε, λέει, την ακολασία των αρχαίων Ρωμαίων. Οι μεγαλύτερες ομάδες της Τουρκίας συμμορφώθηκαν εν μιά νυκτί. Το «Vodafone Arena», έδρα της Μπεσίκτας, ξύπνησε ως «Vodafone Stadyumu». [Αυτό φαίνεται ανακριβές] Και οι επικριτές αναρωτήθηκαν τι είχε κερδίσει η τουρκική γλώσσα αντικαθιστώντας λέξη ξένης προέλευσης με μιαν άλλη.

Όπως και άλλες γλώσσες, η τουρκική προσπάθησε να ελέγξει την επέλαση δυτικών λέξεων. Μερικές, όπως οι «sovmen» (σόουμεν) και το «atasman» (συνημμένο), κάνουν τους θιασώτες της καθαρότητας να βγάζουν σπυράκια. Άλλες όμως είναι απαραίτητες. Το πρώτο μεγάλο κύμα δυτικών ουσιαστικών έφτασε τον 19ο αιώνα, συνοδευόμενο από ευρωπαϊκά εμπορεύματα, μόδες και στρατιωτικούς συμβούλους. Οι δανεισμένες από τα γαλλικά λέξεις αντιπροσωπεύουν περίπου το 5% του τουρκικού λεξιλογίου. Ένας ταξιδιώτης για δουλειές στην Κωνσταντινούπολη μπορεί να επισκεφθεί το «kuafor» για ένα κούρεμα πριν από ένα «randevu» με έναν πελάτη, να επιβιβαστεί σε ένα «vapur» (ατμόπλοιο) για να γλιτώσει το απογευματινό «trafik» και να τελειώσει την ημέρα χαλαρώνοντας σε μια «sezlong» στην «teras» του ξενοδοχείου.

Η μητέρα όλων των εκκαθαρίσεων του τουρκικού λεξιλογίου ήταν η γλωσσική επανάσταση της δεκαετίας του 1930, που θεσπίστηκε από τον ιδρυτή της Τουρκικής Δημοκρατίας, τον Κεμάλ Ατατούρκ. Στο πλαίσιο της προσπάθειάς του να αναπροσανατολίσει την Τουρκία μακριά από τη Μέση Ανατολή, ο Ατατούρκ παράτησε το περσο-αραβικό αλφάβητο για το λατινικό και  εξοβέλισε χιλιάδες λέξεις με αραβικές ή περσικές ρίζες. Τα στελέχη του νεοσυσταθέντος Ινστιτούτου Τουρκικής Γλώσσας (TDK) αναζήτησαν αντικαταστάτες όρους στις τουρκικές γλώσσες . Και όταν δεν έβρισκαν τίποτα, εφεύρισκαν νέους όρους ή επινοούσαν ευφάνταστες ετυμολογίες που ανακάλυπταν υποτιθέμενες τουρκικές καταβολές σε δάνειες λέξεις. [Παράδειγμα νέας λέξης είναι το okul, σχολείο, που αντικατέστησε το οθωμανικό mektep. Η νέα λέξη βασίστηκε σε κάποια παλαιοτουρκική ρίζα, είχε όμως και το πλεονέκτημα ότι θύμιζε το γαλλ. école, εκόλ].

Δεδομένου ότι μεγάλο μέρος του αφηρημένου λεξιλογίου προερχόταν από τα αραβικά και τα περσικά, έτσι δημιουργήθηκε ουσιαστικά μια νέα γλώσσα.  Από τη μια γενιά στην άλλη, η πολιτιστική ιστορία της χώρας διακόπηκε. Ο κ. Ερντογάν φαίνεται να θέλει να γυρίσει το ρολόι πίσω, σε συνδυασμό με αυτοκρατορική νοσταλγία και δυσαρέσκεια προς τη Δύση. Το 2014 πρότεινε να εισαχθούν στα γυμνάσια υποχρεωτικά μαθήματα στα οθωμανικά, τα οποία σήμερα είναι οικεία μόνο σε γλωσσολόγους, ιστορικούς και κληρικούς. Το σχέδιο μπήκε στο ράφι εξαιτίας της λαϊκής αντίδρασης.

Η επίθεση εναντίον των δάνειων δυτικών λέξεων πιθανότατα θα έχει παρόμοια μοίρα. Σε μια συνέντευξη, ο επικεφαλής του TDK, Μουσταφά Κατζαλίν, διευκρίνισε ότι το μέτρο αφορά μόνο «αλλόκοτες» ξένες λέξεις, ακατανόητες στους περισσότερους Τούρκους. Τα όρια έγιναν σαφή στην ομιλία του Ερντογάν στις 23 Μαΐου, στην οποία ο Τούρκος πρόεδρος κατάγγειλε τις δάνειες λέξεις χρησιμοποιώντας μια… δάνεια λέξη. Δεν ήταν, είπε, «şik» (από γαλλ. chic). Πολλοί Τούρκοι, χωρίς αμφιβολία, θεωρούν την όλη ιστορία «μπος» -από το τουρκικό «boş», σαχλαμάρα.