Και πάλι για τον άμπακο, τον αγλέουρα, τον περίδρομο και το καταπέτασμα

Όπως έχω πει, το καλοκαίρι τούτο θα βάζουμε αρκετές επαναλήψεις παλιότερων άρθρων. Έχω ξεχωρίσει μερικά άρθρα υποψήφια προς επανάληψη (από τα 3000+ που έχει δημοσιεύσει το ιστολόγιο στα 8+ χρόνια που εκπέμπει) αλλά το σημερινό δεν είναι ένα από αυτά. Μου το θύμισε όμως η μητέρα μου, που μου έγραψε πως η φίλη της η Λούλη μου ζήτησε να γράψω από πού προέρχεται η λέξη «αγλέορας». Φυσικά, έχουμε παρουσιάσει σχετικό άρθρο, και καθώς το βρήκα διαπίστωσα ότι είναι αρκετά παλιό (κοντεύει να κλείσει επταετία από την πρωτη δημοσίευσή του) και δεν είχε σχολιαστεί και πολύ όταν πρωτομπήκε, άρα προσφέρεται για αναδημοσίευση.

Για να μην παραπονιούνται όσοι ισχυρομνήμονες θυμούνται το παλιότερο άρθρο, έχω συμπεριλάβει σε τούτη την αναδημοσίευση στοιχεία από άλλο ένα παλιό άρθρο, ενώ στην αρχή της σημερινής αναδημοσίευσης προτάσσω έναν καταλογο με εκφράσεις που τις λέμε όταν κάποιος τρώει πολύ και που καλείστε να τον συμπληρώσετε. Δηλαδή τούτη η αναδημοσίευση περιέχει υλικό από τρία παλιά άρθρα -ε, συμφέρει!

Το αρχικό άρθρο είχε γραφτεί το 2010, ως συνέχεια ενός άλλου άρθρου που είχε αφορμή τη διάσημη πλέον φράση του Θ. Πάγκαλου «Μαζί τα φάγαμε».

Εκείνο το άρθρο κατέληγε με τη διαπίστωση ότι κάποιοι όχι μόνο τρώνε αλλά και ξεπερνούν τη χόρταση, κυριολεκτικά ή μεταφορικά:

καταβροχθίζουν, χλαπακιάζουν, γουρουνιάζουν, σαβουρώνουν, γκουμουλώνουν, ντερλικώνουν, περιδρομιάζουν, τρώνε τον αγλέουρα, τον αβλέμονα, τον άμπακο, τον περίδρομο, το καταπέτασμα, την κάνουν ταράτσα, την τυλώνουν, τρώνε μέχρι σκασμού, μέχρι κορεσμού, μέχρι να γκώσουν, μέχρι να πρηστούν, μέχρι να σμπλουνιάσουν.

Θα συμπληρώσετε ίσως τον κατάλογο στα σχόλια, πάντως πολλές από τις παραπάνω λέξεις και εκφράσεις έχουν λεξιλογικό ενδιαφέρον.

Η έκφραση «έφαγε τον άμπακο», ας πούμε, έχει την αρχή της στο αριθμητήριο των αρχαίων, τον άβακα. Στα μεσαιωνικά χρόνια, άμπακος (αντιδάνειο από τα ιταλικά) ονομάστηκε το πρώτο ελληνικό βιβλίο πρακτικής αριθμητικής, του Μανουήλου Γλυνζωνίου από τη Χιο, που κυκλοφόρησε στη Βενετία το 1568 με τον μακροσκελή, όπως τότε συνηθιζόταν, τίτλο «Βιβλίον πρόχειρον τοις πάσι περιέχον την τε πρακτικήν Αριθμητικήν, ή μάλλον ειπείν την λογαριαστικήν, και περί του πώς ευρίσκει έκαστος το άγιον Πάσχα και τέλειον Πασχάλιον αεί και πάντοτε. Και περί ευρέσεως σελήνης εν ποία ημέρα γίνεται η γέννα αυτής». Το βιβλίο γνώρισε αλλεπάλληλες εκδόσεις στους επόμενους αιώνες και έγινε γνωστό στον πολύ κόσμο με το όνομα «ο άμπακος» ή μάλλον «ο άμπακας». Για παράδειγμα, σε αγγελία τυπογράφου στη Βενετία στις αρχές του 18ου αιώνα, διαβάζουμε: «Άμπακας, ήγουν διδασκαλία Μανουήλ Γλυζωνίου περί αριθμητικής και λογαριαστικής». Μάλιστα, την έκδοση του 1724 μπορείτε να την κατεβάσετε εδώ.

Από εκεί προκύπτει η φράση «ξέρει τον άμπακο», δηλ. ξέρει πάρα πολλά, όσα έχει μέσα το χοντρό αυτό βιβλίο, ο Άμπακας. Τη φράση αυτή την αποδελτιώνει ο Νικόλαος Πολίτης στις Παροιμίες του, αλλά τη βρίσκω και σε συλλογή του 1862. Αρχικά λοιπόν έχουμε τη φράση «ξέρει τον άμπακο. Στη συνέχεια η λέξη άμπακος, από το μεγάλο πλήθος γνώσεων μετέπεσε στη σημασία του μεγάλου πλήθους γενικώς, και ο Πολίτης αποδελτιώνει επίσης την έκφραση «του έψαλε τον άμπακο», δηλαδή τον περιέλουσε με βρισιές, η οποία είναι συχνή στη λογοτεχνία του τέλους του 19ου αιώνα –τη βρίσκουμε επανειλημμένα στον Σουρή. Από εκεί δεν είναι παρά ένα βηματάκι για να πει κάποιος «ήπιε τον άμπακο» και «έφαγε τον άμπακο» δηλαδή «πάρα πολύ» και αυτή η χρήση έμεινε, ενώ οι πρώτες, οι αρχικές ξεχάστηκαν.

Όποιος ενδιαφέρεται για περισσότερες λεπτομέρειες σχετικά με τον άμπακο, μπορεί να διαβάσει και το παλιό μας άρθρο που είναι πιο αναλυτικό.

Προχωράμε τώρα στις άλλες τρεις διάσημες φράσεις της κραιπάλης και της γουρουνιάς. Θα σας προειδοποιήσω, όμως, ότι τα πράγματα δεν είναι και τόσο κατασταλαγμένα όσον αφορά την προέλευση των τριών αυτών εκφράσεων: υπάρχει αρκετή αβεβαιότητα και όχι οριστικές εξηγήσεις.

Ξεκινάμε από τον αγλέουρα, ο οποίος, σύμφωνα με τα λεξικά, είναι ένα φυτό με στυφή γεύση, ο ελλέβορος των αρχαίων· η επιστημονική του ονομασία είναι «ευφόρβιον το διτταδενώδες» και ανήκει σε μια οικογένεια ποωδών φυτών των οποίων ο οπός είναι γαλακτώδης, λίγο-πολύ δηλητηριώδης και συχνά χρησιμοποιείται στη φαρμακευτική.

Κατά τα λεξικά, ο ελλέβορος έγινε αγλέουρας αφού πέρασε από (αμάρτυρους) ενδιάμεσους τύπους όπως *αλλέβορος, *αλλέβουρας, *αλέουρας. Σε διαλέκτους μαρτυρούνται τύποι όπως αλλιβούρι, λιβόρι, βόλιαρης, γούλιερας.

Οι αρχαίοι τον ελλέβορο τον χρησιμοποιούσαν πολύ, μεταξύ άλλων τον έδιναν στους τρελούς: η φράση ελλεβόρου δείται ήταν το ισοδύναμο του σημερινού είναι για δέσιμο. Όμως γιατί να το τρώμε αυτό το πικρό βότανο εμείς που δεν είμαστε παράφρονες αλλά απλώς λαίμαργοι;

Σύμφωνα με μιαν εξήγηση, ο ελλέβορος δινόταν επίσης και σαν καθαρτικό ή σαν γιατρικό της γαστρορραγίας ύστερα από (πολύ) πλούσια γεύματα. Οπότε μπορούμε να υποθέσουμε ότι για να πουν ότι κάποιος έφαγε πάρα πολύ, λέγαν ότι έφαγε «τα πάντα όλα» και στη συνέχεια και τον αγλέουρα.

Επίσης, επειδή ο αγλέουρας είναι πολύ πικρός, η φράση θα μπορούσε να ερμηνευτεί ως «έφαγε (ακόμα και) τον αγλέουρα».

Σημειώνω επίσης και την έκφραση «βγάλε τον αγλέουρα» που σημαίνει περίπου «βγάλε το σκασμό, πάψε, μη μιλάς».

Ακόμα μεγαλύτερη αβεβαιότητα επικρατεί ως προς την προέλευση της δεύτερης φράσης, έφαγε τον περίδρομο. Ο περίδρομος, πρέπει να πούμε, είναι λέξη που υπάρχει ήδη από την αρχαιότητα, και που έχει πάρει σε διάφορες εποχές πολλές και διάφορες σημασίες.

• Για παράδειγμα, περίδρομος ήταν στα αρχαία η περιφέρεια ενός πράγματος, μια κυκλική διαδρομή, το δρομάκι που περιβάλλει ένα οικοδόμημα, ή το δρομάκι που διατρέχει εσωτερικά τα τείχη ενός φρουρίου. Έτσι, ο Φιλήντας εξηγεί την έκφραση παραπέμποντας στους φρουρούς, που δουλειά τους ήταν να περιπολούν στον περίδρομο, και που πριν πιάσουν βάρδια έτρωγαν πολύ και γρήγορα. Με όλο τον σεβασμό, δεν με πείθει.
• Περίδρομος όμως ήταν στα αρχαία και ο περιφερόμενος, που ίσως έχει επιβιώσει στα νεότερα χρόνια με τη σημασία του βρικόλακα, ή τουλάχιστον εκεί στηρίχτηκε ο Α.Α.Παπαδόπουλος για να εξηγήσει τη φράση· «τρώει έναν περίδρομο» σημαίνει, τάχα, τρώει τόσο σαν να έχει μέσα του έναν βρυκόλακα. Ακόμα λιγότερο με πείθει αυτή η εξήγηση.
• Περίδρομος είναι επίσης, στα νεότερα χρόνια, μια δερματική πάθηση των ακροδαχτύλων,  η τριγυρίστρα, είναι όμως και ο στομαχόπονος, κι αυτό μας φέρνει σε μια πιθανότερη εξήγηση, που υποστηρίζεται από πολλούς, ότι δηλαδή αυτός που έφαγε τον περίδρομο έφαγε τόσο που τον έπιασε στομαχόπονος.
• Ωστόσο, στην αλιευτική ορολογία των αρχαίων «περίδρομος» είναι το σχοινί που περιβάλλει τα δίχτυα, οπότε, λέει ο Στυλιανός Αλεξίου, η φράση θα μπορούσε να ξεκινάει από εκεί: έφαγε ολόκληρη την ψαριά, όλο το περιεχόμενο του διχτυού. Θα την απέρριπτα ασυζήτητα αυτή την εξήγηση, διότι δεν έχουμε καμιά ένδειξη ότι η αρχαία σημασία πέρασε και στη νεότερη αλιευτική ορολογία, υπάρχει όμως η πασίγνωστη φράση «φάτε μάτια ψάρια και κοιλιά περίδρομο» που ίσως να συνδέει τη λέξη περίδρομος με τη σύγχρονη ψαρική.

Για μένα, η έκφραση είναι αβέβαιης αρχής. Αν όμως μου βάλετε το μαχαίρι στο λαιμό (ή το πιστόλι στον κρόταφο) για να διαλέξω μία εξήγηση, πιο πειστική (ή λιγότερο απίθανη) βρίσκω τον στομαχόπονο.

Δυο εξηγήσεις υπάρχουν και για την τρίτη φράση μας, την «έφαγε το καταπέτασμα» και απ’ αυτές η μία είναι συναφής με την εξήγηση για τον περίδρομο και έχει πάλι διατυπωθεί από τον Αλεξίου (μάλιστα στο ίδιο άρθρο). Επειδή, λέει, καταπέτασμα στα αρχαία ήταν το κάλυμμα του τραπεζιού, στη φράση έχουμε επιβίωση της αρχαίας σημασίας: έφαγε όχι μόνο τα φαγητά αλλά και το τραπεζομάντιλο. Την εξήγηση αυτή τη δέχονται αρκετοί.

Ωστόσο, η λέξη «καταπέτασμα» υπάρχει και στην εκκλησιαστική ορολογία. Στην ακολουθία των Παθών της Μ. Πέμπτης, ακούγεται το χωρίο «και ιδού το καταπέτασμα του ναού εσχίσθη εις δύο από άνωθεν έως κάτω» (Ματθ. 27.51 και αλλού). Το καταπέτασμα αυτό ήταν ένα παραπέτασμα, μια βαριά κουρτίνα, η οποία στο ναό του Σολομώντος στα Ιεροσόλυμα, χώριζε τα Άγια από τα Άγια των Αγίων. Η φρ. παρανοήθηκε ως συνήθως και η επιβλητική λέξη «καταπέτασμα» σε συνδυασμό με το «από άνωθεν έως κάτω» εννοήθηκε ότι σημαίνει κάτι το τεράστιο.

Από αυτές οι δυο εξηγήσεις για την προέλευση της φράσης, εγώ κλίνω προς τη δεύτερη. Να σημειωθεί ότι η πρώτη δεν αποκλείει τη δεύτερη εξήγηση· μπορεί, δηλαδή, να συνδυάστηκαν.

Οπότε, το σημερινό άρθρο πλησιάζει προς το τέλος του και, από μια άποψη, τίποτα δεν μάθαμε, δηλαδή τίποτα το σίγουρο και το αδιαφιλονίκητο –άρα, μηδέν εις το πηλίκον σύμφωνα με μια λογική, που όμως δεν είναι η δική μου λογική. Όσο κι αν η αβεβαιότητα αποτελεί το έδαφος που πάνω του θάλλουν τα αγριόχορτα του νατσουλισμού, προτιμώ να είμαι τίμιος και να δηλώσω τις αμφιβολίες μου. Άλλωστε, οι θαμώνες του ιστολογίου δεν μασάνε, κι αν σερβίριζα μία μόνο εξήγηση, και μάλιστα χωρίς επιφυλάξεις,  θα μου το δήλωναν σαφώς ότι δεν πείθονται!

Υστερόγραφο:

Θα προσέξατε τη φράση του Ευαγγελίου: το καταπέτασμα του ναού εσχίσθη εις δύο από άνωθεν έως κάτω. Από άνωθεν! Ξέρουμε καλά πως αν τολμήσει κανείς φουκαράς να πει «από ανέκαθεν» οι λαθοθήρες θα τον ρίξουν στην πυρά· όταν το Ευαγγέλιο λέει «από άνωθεν» δεν είναι ακριβώς ίδια περίπτωση;