Συνάντηση με δυο ποιητές στην Αθήνα του 1936

Θα παρουσιάσω σήμερα ένα εκτενές απόσπασμα από το βιβλίο «Εξόριστοι στο Αιγαίο» (εκδόσεις Φιλίστωρ, 2002). Στο συγκεκριμένο απόσπασμα (σελ. 110-119), ο Αυστραλός δημοσιογράφος και ποιητής Μπερτ Μπερτλς (Bert Birtles, 1900-1994) περιγράφει τη συνάντησή του με τον Κώστα Βάρναλη και τον Γιώργο Σεφέρη (που τον αποκαλεί με το πραγματικό του όνομα, Σεφεριάδη) στην Αθήνα το 1936, και στη συνέχεια αναλύει την ποιητική σύνθεση «Φως που καίει» του Βάρναλη.

Το βιβλίο αξίζει να το αναζητήσετε και να το διαβάσετε, διότι είναι μια πολυ ενδιαφέρουσα εικόνα της Ελλάδας στη δεκαετία του 30 και ειδικότερα της ζωής των εξορίστων στην Ανάφη και τη Γαύδο -δυο νησιά που κατάφερε να επισκεφτεί ο επίμονος Μπερτλς παρά τις αντικειμενικές δυσκολίες και να συζητήσει με τους εκεί κομμουνιστές εξόριστους.

Βέβαια, ο Μπερτλς είχε ήδη βρεθεί από το Σίδνεϊ στην Αθήνα, μέσω Νιουκάστλ, οπότε δεν τον τρόμαζαν οι περιπέτειες. Μαζί με τη σύζυγό του Ντόρα (1900-1992) πέρασαν περίπου ένα χρόνο στην Ελλάδα, έμαθαν τη γλώσσα και συζήτησαν με επώνυμους και ανώνυμους. Ανήκαν και οι δυο στον κύκλο της λογοτεχνίζουσας αριστερής μποεμίας του Σίδνεϊ. Έγραφαν και οι δυο ποιήματα -και μάλιστα, όπως βλέπω στο βιογραφικό σημείωμα του Μπερτλς, ο Μπερτ αποβλήθηκε οριστικά από το πανεπιστήμιο επειδή έγραψε ένα (ερωτικό) ποίημα, η δε Ντόρα τιμωρήθηκε με αποβολή δύο ετών για τον ίδιο λόγο!

Το βιβλίο του Μπερτλς το διάβασε πρόσφατα στο στερούμενο διαδικτύου ερημητήριό του ο φίλος μας ο Σκύλος -αυτός διάλεξε το απόσπασμα και επίσης το πληκτρολόγησε αφού μια πρώτη προσπάθεια με OCR απέτυχε ανεξήγητα. Τον ευχαριστούμε πολύ.

Σε κάποια σημεία ομολογώ ότι έχω επιφυλάξεις για τη μετάφραση -π.χ. ο αρχειοφύλακας που αναφέρεται είναι μάλλον κάτι άλλο (δεν έχω το αγγλικό πρωτότυπο), ενώ σε κάμποσα σημεία υπάρχουν αδεξιότητες, που πάντως δεν ενοχλούν πολύ. Από την άλλη, νομίζω ότι στον μεταφραστή Γιάννη Καστανάρα χρωστάμε την ανακάλυψη του βιβλίου, που κυκλοφόρησε προπολεμικά στα αγγλικά αλλά έμεινε στην αφάνεια επί 60 χρόνια μέχρι που ανασύρθηκε στην ελληνική του έκδοση.

Από τα συμφραζόμενα βγαίνει ότι οι συναντήσεις με τον Βάρναλη έγιναν στις αρχές του 1936 η πρώτη, αφού ως τα τέλη του 1935 ήταν στην εξορία, και λίγους μήνες μετά (αλλά πριν από τον Αύγουστο) η δεύτερη. Με αρκετό ψάξιμο, που δεν έχω χρόνο να κάνω, θα μπορούσε να εντοπιστεί πότε έγινε η εκδήλωση προς τιμή του Ρομέν Ρολάν, που αναφέρεται στο κείμενο. Ο Βάρναλης τότε ήταν 52 χρονών, δεν «κόντευε τα 50» όπως τον υπολογίζει ο Μπερτλς. Η Περσεφόνη Βλάσση, που την αναφέρει ο συγγραφέας ότι τον βοήθησε στη μετάφραση του ποιήματος του Βάρναλη, είναι γνωστότερη ως Πέρσα Βλάση, και ήταν μέλος της συντακτικής επιτροπής των Πρωτοπόρων, του λογοτεχνικού περιοδικού που πρόσκειταν στο ΚΚΕ τον μεσοπόλεμο. Γνωστότερη είναι η αδελφή της, η Αύρα Βλάση-Παρτσαλίδου. Δυστυχώς δεν υπάρχει ένα πλήρες βιογραφικό λεξικό του ελληνικού εργατικού και κομμουνιστικού κινήματος (το βιβλίο του Γ. Αλεξάτου δεν έχει την Πέρσα Βλάση και έχει ελλιπές βιογραφικό για την Αύρα) κι έτσι δεν μπορώ να εξηγήσω τη διαβεβαίωση του Μπερτλς ότι η Πέρσα είχε μητρική της γλώσσα τα αγγλικά.

Όμως έγραψα πολλά, δίνω τον λόγο στον Μπερτλς:

Μερικές μέρες αργότερα, μάθαμε για έναν άλλο επαναστάτη, τον ποιητή Κώστα Βάρναλη και τον αναζητήσαμε. Μας οδήγησε σε ένα καφενείο, σε κάποιο σοκάκι από αυτά που συγκλίνουν προς την παλιά Μητρόπολη. Ο Βάρναλης ήταν κομμουνιστής. Προτού τον εξορίσει ο Κονδύλης, είχε αναγνωριστεί ως ο μεγαλύτερος συγγραφέας και ποιητής της Αριστεράς, κυρίως όμως στους κύκλους των διανοουμένων. Όταν επέστρεψε από την εξορία χαιρετίστηκε ως ο «Ποιητής του Λαού». Για μερικά χρόνια είχε εργαστεί ως καθηγητής στην Κρατική Παιδαγωγική Ακαδημία, όπου εί­χε διδάξει αρχαία λογοτεχνία, ψυχολογία και ηθική. Ωστόσο, απολύθηκε όταν εξέδωσε μια ποιητική συλλογή με τίτλο «ΤΟ ΦΩΣ ΠΟΥ ΚΑΙΕΙ»[1], αποκαλύπτοντας ξεκάθαρα τη συμπάθειά του για τον κομμουνισμό. Στο ποίημα, ή μάλλον στη συλλογή ποιημάτων, εφόσον πρόκειται για μια δραματική και λυρική ακολουθία, επιτίθεται κατά του πατριωτισμού, της θρησκείας και του πολέμου.

 Την πρώτη φορά που συναντήσαμε τον Βάρναλη δεν είχαμε διαβάσει το συγκεκριμένο ποίημα, αλλά του ζητήσαμε να μας μιλήσει γι’ αυτό. Μας ομολόγησε ότι «η Μούσα» του διέθετε χιούμορ και σαρκασμό και ότι στo έργο είχε αποφασίσει να παρουσιάσει τρεις φιλοσοφικές σχολές: τον Oρθολογισμό, τον Ουμανισμό και το Διαλεκτικό Υλισμό.

Είπε ότι δεν έγραφε πάντα ποιήματα πολιτικού ενδιαφέροντος όπως αυτό. Μόνο μετά τον πόλεμο. Τα πρώτα του ποιήματα είχαν δημοσιευθεί σε επιθεωρήσεις της Αθήνας και της Αλεξάνδρειας, μερικά στη δημοτική γλώσσα. Αυτά ήταν ρομαντικά, ερωτικά «και αισθησιακά», πρόσθεσε μ’ ένα χαμόγελο.

Γεννήθηκε από Έλληνες γονείς στον Πύργο της Βουλγαρίας, κοντά στη Μαύρη Θάλασσα. Σε ηλικία δεκαεπτά ετών ήρθε στην Ελλάδα ως φοιτητής. Και τώρα θα πρέπει να κόντευε τα πενήντα. Στη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων βρισκόταν στη Λήμνο, φρουρώντας το λιμάνι. Το ίδιο και στη διάρκεια του Μεγάλου Πολέμου. Έγινε σοσιαλιστής μετά τον πόλεμο, όταν πήγε στο Παρίσι για να σπουδάσει στη Σορβόνη.

«Γίνατε σοσιαλιστής μέσω του Ουμανισμού και όχι μέσω της θεωρίας», του είπα.

«Πάντα κάποιος ξεκινά με τον Ουμανισμό και τον Πασιφισμό», είπε. «Στη συνέχεια μελετά Μαρξ και ιστορία, ανακαλύπτει τις συνέπειες του πολέμου και μετά από όλα αυτά, γνωρίζει πια πού βαδίζει και αντιλαμβάνεται τη σύγκρουση των κοινωνικών τάξεων».

Μιλούσε σιγά και έπρεπε να σκύβουμε πάνω από το τραπέζι για να ακούσουμε. Κάναμε προσπάθεια για να ακούσουμε τις απαντήσεις επειδή η φωνή του ήταν αδύναμη, αλλά μας είπε όλα όσα θέλαμε να μάθουμε χωρίς αερολογίες ή δισταγμούς.

Τον ρώτησα ποιες ήταν κατά τη γνώμη του οι πιθανότητες για μια κοινωνική ή προλεταριακή επανάσταση, διαφορετική από τις τόσο κοινές στην Ελλάδα διαμάχες ανάμεσα στους δημοκρατικούς και τους βασιλόφρονες.

«Προς το παρόν υπάρχει η θέληση του λαού για επανάσταση», απάντησε «καθώς και κάποιο δυναμικό, αλλά η εφαρμοσμένη επανάσταση εξαρτάται από την εξέλιξη των περιστάσεων. «Προς το παρόν, ο λαός παλεύει για την ειρήνη και ενάντια στο φασισμό. Τα εσωτερικά και τα εξωτερικά γεγονότα θα καθορίσουν το εθνικό μέτωπο των εργατών».

Παρόλο που δεν ήθελε να ακουστεί σαν προφήτης, είπε ότι αν έρθει στην Ελλάδα η κοινωνική επανάσταση, θα έχει αστικοδημοκρατικό και όχι προλεταριακό χαρακτήρα. Κατά πάσα πιθανότητα, η επανάσταση θα επέμενε στα Ανθρώπινα Δικαιώματα και στην ελευθερία του ατόμου, που ο φασισμός θα καταργούσε παντού. Μετά από αυτή την επανάσταση, ο μετασχηματισμός της θα είναι καθήκον των προλεταριακών δυνάμεων. Αυτή ήταν λίγο πολύ η θεωρητική «γραμμή» του ελληνικού Κομμουνιστικού Κόμ­ματος, εκείνος όμως εξέφραζε την προσωπική του άποψη, ό,τι δηλαδή ήθελα. Πίστευε ότι οι προλεταριακές δυνάμεις θα πρέπει να συμμετάσχουν στις αστικοδημοκρατικές επαναστάσεις για να ασκήσουν μεγαλύτερη ε­πιρροή στην πορεία τους – στην Ελλάδα πιθανόν να συνέβαινε ό,τι είχε συμβεί και στη Ρωσία, πρώτα με τον Κερένσκι και κατόπιν με τον Λένιν.

«Η ελευθερία της σκέψης έχει πάψει να υφίσταται στην Ευρώπη, ε­κτός από τη Γαλλία», είπε. «Και τελικά η μικροαστική τάξη σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες θα ξεσηκωθεί ενάντια σ’ αυτή τη στέρηση ελευθερίας».

Όσο για την Ελλάδα, η κατάσταση έχει γίνει αφόρητη. Όταν κατε­βαίνουν σε απεργία, οι προλετάριοι συλλαμβάνονται από την αστυνομία και εκτοπίζονται στα πιο απομακρυσμένα νησιά της ελληνικής επικράτειας. Θα σιχαθούν αυτή τη συμπεριφορά και θα ξεσηκωθούν. Όχι μόνο οι κομ­μουνιστές, αλλά «και οι εργάτες που παλεύουν για το ψωμί τους». Ο νό­μος επέτρεπε τις απεργίες, στην πραγματικότητα όμως αυτό δεν σήμαινε τίποτε. Ήταν αδύνατον να απεργήσεις και να μείνεις ατιμώρητος. Αν άφηνες τη δουλειά σου, σε χτυπούσαν με κλομπ και σε φυλάκιζαν. Δεν μπορούσες να γράψεις για τον κομμουνισμό χωρίς να τιμωρηθείς, ούτε να εκφράσεις κάποιες κομμουνιστικές ιδέες.

«Κόσμος καταδικάζεται μόνο και μόνο επειδή έχει στην κατοχή του κομμουνιστικά έντυπα», μας είπε. «Καταδικάζεται για κάθε είδους δραστηριότητα της εργατικής τάξης και όχι μόνο για απεργίες. Με το Ιδιώνυμο, τα δικαιώματα του πολίτη ισοπεδώνονται. Αν, για παράδειγμα κάποιος είναι κομμουνιστής, δεν μπορεί να εργαστεί στο Δημόσιο, ούτε να γίνει αρχειοφύλακας. Ακόμα και στα σχολεία και στα κολέγια έχει εξαπολυθεί μια επίθεση κατά της ελευθερίας του ατόμου. Οι καθηγητές πρέπει να καταγράφουν τις σκέψεις των σπουδαστών και των παιδιών και να στέλνουν αναφορές στην αστυνομία, στην Ειδική Ασφάλεια. Ίσως όμως και να σας λέω πράγματα που ήδη γνωρίζετε»

«Τι ακριβώς συνέβη όταν εκτοπιστήκατε πριν το δημοψήφισμα;» τον ρώτησα.

«Μου στέρησαν όλα τα ατομικά μου δικαιώματα», μου απάντησε. «Η αστυνομία ήρθε στο σπίτι μου, με συνέλαβε, με έκλεισε φυλακή και στη συνεχεία με εξόρισαν χωρίς κάποιο ένταλμα ή δικαστική απόφαση – όπως συνέβη με τρεις χιλιάδες άλλους, από την κυβέρνηση του Κονδύλη και από τις προηγούμενες. Κρατήθηκα για δυο μέρες στις φυλακές του Πειραιά μαζί με εμπόρους οπίου και κλέφτες, περιμένοντας το πλοίο. Στην πραγ­ματικότητα, για δεκατρείς μέρες με πήγαιναν από φυλακή σε φυλακή μαζί με κλέφτες, ναρκομανείς και κάθε είδους “καλούς” ανθρώπους. Κατόπιν μου φόρεσαν χειροπέδες και με έστειλαν εξορία στον Άγιο Ευστράτιο».

«Αυτό αποδεικνύει οτι σ’ αυτή τη χώρα δεν υφίσταται ελευθερία του ατόμου», πρόσθεσε με ξαφνικό πάθος.

Για μας, η δήλωση αυτή φάνηκε σαν την ουσία των θέσεων του Βάρ­ναλη. Ακούγοντάς τον να μιλάει, νιώσαμε ότι η πρόσφατη δίωξή του τον ειχε συγκλονίσει επειδή είχε αντιληφθεί ότι οι θεωρίες του ήταν σωστές Επανερχόταν διαρκώς στο γεγονός ότι εκείνος είχε υποφέρει από τη στέ­ρηση της προσωπικής ελευθερίας. Άλλοι κομμουνιστές που συναντήσαμε αργότερα φάνηκαν λιγότερο σαστισμένοι από το γεγονός της φυλάκισής τους, αλλά για τον Βάρναλη όπως και για πολλούς άλλους διανοούμενους, ο εξοστρακισμός και οι στερήσεις του ήταν πραγματική αποκάλυψη. Τη μέρα του εκτοπισμού του, άλλοι τριακόσιοι στέλνονταν στην εξορία, πολι­τικοί, διανοούμενοι, εργαζόμενοι.

«Και πώς ήταν οι συνθήκες στην εξορία;» τον ρώτησα.

«Απαίσιες, πρωτόγονες, πολύ άσχημες», μου απάντησε. «Υπήρχε α­νεπάρκεια τροφής, απαράδεκτη στέγαση, ψύλλοι, τίποτα για διάβασμα, κανενός είδους αβρότητα και να φανταστείτε ότι εγώ βρισκόμουν στον Άγιο Ευστράτιο, το καλύτερο νησί εξορίας. Σε μερικά από τα νησιά πρέπει να ζουν σαν τρωγλοδύτες. Αυτό είναι αποτρόπαιο».

«Αναρωτιόμαστε αν θα μπορούσαμε να επισκεφτούμε μερικά από αυ­τά τα νησιά», του είπα.

Εκείνος έβαλε τα γέλια, αλλά τον διαβεβαίωσα ότι μιλούσα σοβαρά, ότι ήθελα να δω με τα μάτια μου τον τρόπο με τον οποίο ζούσαν οι πολιτικοί κρατούμενοι. Απ’ όσο γνώριζε, δεν υπήρχε νόμος που να μας απαγόρευε να επισκεφτούμε τους εξόριστους, αλλά μας είπε ότι αυτό δεν θα απέτρεπε την αστυνομία να μας εμποδίσει. Στη διάρκεια του χειμώνα τα πλοία σπανίως έπιαναν εκείνα τα νησιά. Αν επικρατούσε θαλασσοταραχή, ίσως χρειάζονταν μήνες για να επισκεφθεί κανείς κάποιο από αυτά. Για παράδειγμα, θα έπρεπε να υπολογίσουμε τουλάχιστον τρεις εβδομάδες για να πάμε στον Άγιο Ευστράτιο και να επιστρέψουμε στην Αθήνα. Όσο για κάποιο κατάλυμα, εκείνος δεν ήξερε τι μπορούσε να γίνει γι’ αυτό. Αν θέλαμε πράγματι να πάμε, θα έπρεπε να κάνουμε προσεκτικές ερωτήσεις. Ήταν όμως όλα πολύ πρωτόγονα, ήταν σίγουρος ότι δεν θα μας άρεσε, εφόσον βέβαια θεωρούσαμε (κάτι που προσωπικά αμφέβαλλε) ότι η αστυνομία θα μας επέτρεπε να αποβιβαστούμε. Μας κοίταξε με περιέργεια, μ’ ένα χαρούμενο λαμπύρισμα των ματιών του. Πρώτη φορά άκουγε κάποιους που ήθελαν να επισκεφτούν από μόνοι τους αυτά τα νησιά! Μας ευχήθηκε συλλογισμένος καλή τύχη.

Δεν τον ξανάδαμε, παρά μόνο όταν πια είχαμε επιστρέψει α­πό την εκούσια εξορία μας. Τότε τον ακούσαμε να μιλάει σε μια δημόσια συγκέντρωση στην Αθήνα, όπου έγινε δεκτός με ζωηρές επευφημίες. Η αδυναμία της φωνής του σ’ εκείνη τη συγκέντρωση αντισταθμιζόταν από το πάθος της εκφραστικότητάς του. Κάθε του πρόταση συνθλιβόταν από χει­ροκροτήματα και φωνές «Ζήτω ο Βάρναλης!» και «Ζήτω ο Ρολάν!» Η συ­γκέντρωση είχε οργανωθεί προς τιμήν των δεκαπέντε χρόνων από την έκ­δοση του πρώτου βιβλίου του Ρομέν Ρολάν[2]. Ο Βάρναλης μίλησε ενάντια στον πόλεμο και το φασισμό και υπέρ της ειρήνης, χρησιμοποιώντας τη ζωή και το έργο του Ρολάν σαν είδος κειμένου και σαν αφορμή. Αν η συγκέντρωση είχε οργανωθεί ενάντια στον επικείμενο κίνδυνο του πολέμου και το φασισμό, η αστυνομία θα την είχε απαγορεύσει, αλλά δεν μπορού­σε να εμποδίσει ένα ακίνδυνο λογοτεχνικό γεγονός! Το πλήθος πάντως που είχε πλημμυρίσει το θέατρο προφανώς γνώριζε τι θα άκουγε. Όταν είχαν ολοκληρωθεί όλες οι ομιλίες, όλοι σηκώθηκαν και έψαλλαν τη Διε­θνή υψώνοντας τις γροθιές τους στα φλας των φωτογράφων.

«Αυτό συμβαίνει επειδή είναι ποιητής και λέει την αλήθεια χωρίς να φοβάται να ταχθεί με το λαό και να υποφέρει γι’ αυτό», μας είπαν αργότερα μερικοί φίλοι σε ένα καφενείο, εξηγώντας την ασυνήθιστη δημοτικότητα του Βάρναλη στη βάση των οπαδών της Αριστεράς. «Ελάχιστο ποσοστό όσων παραβρέθηκαν στη συγκέντρωση έχουν διαβάσει κάποιο ποίημά του, όλοι όμως γνωρίζουν ότι είναι ποιητής και ότι είχε εξοριστεί. Το γνωρίζουν οι πάντες».

Τον συναντήσαμε ξανά μερικές μέρες αργότερα. Ήρθε να μας επισκεφτεί στο ξενοδοχείο μας στην Αθήνα και συζητήσαμε για την εξορία και την ελληνική ποίηση. Νωρίτερα, την ίδια μέρα είχαμε συζητήσει με έναν άλλο Έλληνα ποιητή που είχε εγκωμιάσει το έργο του Βάρναλη, τον Γιώργο Σεφεριάδη. Οι δύο άνδρες θεωρούνταν ως οι κυριότεροι εκπρόσωποι της νεότερης γενιάς των Ελλήνων ποιητών (της αμέσως επόμενης γενιάς από τον ογδοηκονταετή πλέον Παλαμά) και η μεταξύ τους σύγκριση και οι απόψεις τους είχαν ενδιαφέρον. Μικρόσωμος, γύρω στο ένα και εξήντα πέντε και αδύνατος με μαλλιά που γκρίζαραν, ο Βάρναλης είχε αυτό που η Ντόρα αποκαλούσε ποντικίσιο παρουσιαστικό, αλλά ήταν ο τύπος του άνδρα που, μολονότι πλησίαζε τα πενήντα, δεν ήθελε να πιστέψει ότι έχει περάσει τα τριάντα και ασκεί μικρότερη γοητεία στις γυναίκες. Κι όμως, δεν είχε κανένα πρόδηλο σημάδι μποεμισμού. Ήταν φρεσκοξυρισμενος και τα ρούχα του ήταν σιδερωμένα. Μιλούσε για την πολιτική, του άρεσε η δημοσιότητα και κάπου κάπου γινόταν πικρόχολα σατιρικός. Από την άλλη, ο Σεφεριάδης παραδεχόταν ότι η σκέψη του  ήταν πλησιέστερα στο Σουρεαλισμό από κάθε άλλη Σχολή, μια ομολογία που ίσως εξηγούσε για ποιο λόγο μερικοί Έλληνες φίλοι μας που γνώριζαν αγγλι­κά, κόπιασαν πολύ για να μας μεταφράσουν την ποίησή του στη γλώσ­σα μας. Ακόμα και στα ελληνικά, δύσκολα την καταλάβαιναν. Αντίθετα με τον Βάρναλη ο Σεφεριάδης κρατούσε την πολιτική έξω από τα γραπτά του, παρ’ όλο που, λίγο πολύ, η πολιτική ήταν το επάγγελμά του. Ήταν διπλωματικός υπάλληλος. Ήταν γύρω στα τριάντα πέντε, αλλά μας φάνηκε ότι η τρυφηλή ζωή του διπλωμάτη είχε ήδη αφήσει κάπως τα σημάδια της πάνω του. Τον περιέβαλλε ένας αέρας αυτοσυντήρησης και δεν μπορούσαμε παρά να διακρίνουμε μια προμελετημένη τάση προς τις διανοουμενίστικες υπεκφυγές. Αυτό μπορεί να δήλωνε αγνωστικισμό αλλά αναρωτήθηκα αν θα κατέληγε (όπως και στην περίπτωση των περισ­σότερων σαν κι αυτόν στη λογοτεχνική Αγγλία) σε κάποια μορφή ανά­δρομου ολοκληρωτισμού, θρησκευτικού ή πολιτικού. Γνώριζε τη σύγχρονη αγγλική και γαλλική ποίηση και είχε μεταφράσει μερικά από τα ποιή­ματα του Τ.Σ. Έλιοτ στην ελληνική δημοτική γλώσσα, αλλά ήταν απρό­θυμος να δει τις φασίζουσες αναφορές στην ποίηση του Έλιοτ. Ακόμα και όταν τον ρώτησα τη γνώμη των νέων ποιητών για το έργο του Παλαμά, φρόντισε να αποφύγει κάθε άμεση αξιολόγηση. Ενδιαφερόμουν για τη γνώμη του, επειδή ο Παλαμάς ήταν ο μη εστεμμένος εθνικός ποιητής της Ελ­λάδας και πολλοί Έλληνες υποστήριζαν ότι άξιζε το βραβείο Νομπέλ. Ο Σεφεριάδης είπε ότι ήταν ένας συμπαθητικός ηλικιωμένος που είχε ασκήσει τεράστια επίδραση σ’ ολόκληρη τη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία και τα λοιπά, και στη συνέχεια αυτοϊκανοποιήθηκε ασκώντας διπλωματική κρι­τική.

«Τον θεωρούμε ιστορική προσωπικότητα».

Και ο Βάρναλης είχε εγκωμιάσει τον ηλικιωμένο άνδρα και το ποιο­τικό έργο του, στην πραγματικότητα όμως θεωρούσε τις πολιτικές και φι­λοσοφικές του απόψεις ξεπερασμένες. Γέλασε καλοπροαίρετα με τις πο­λιτικές απόψεις του ηλικιωμένου και κρατώντας το χέρι του πάνω από το κεφάλι του, εξήγησε:

«Αυτός είναι υπεράνω».

Για τη μετάφραση του έργου του Βάρναλη «ΤΟ ΦΩΣ ΠΟΥ ΚΑΙΕΙ», συ­νεργάστηκα για αρκετές εβδομάδες στην Αθήνα με την Περσεφόνη Βλάσση, μια κομμουνίστρια, μητρική γλώσσα της οποίας ήταν τα αγγλικά. Το ποίημα ανοίγει μ ένα σύντομο λυρικό πρόλογο, όπου ο ποιητής εύχεται τα μελλοντικά γεγονότα να καθρεφτιστούν στην απέραντη θάλασσα μπροστά του και όλα τα βάσανα να μείνουν πίσω και μακριά του. Ακολουθεί ένα δρα­ματικό απόσπασμα, μια συζήτηση ανάμεσα στον Προμηθέα (δεσμώτη στον Καύκασο) και τον Ιησού (πάνω στο Σταυρό), με τις συχνές διορθωτικές παρεμβάσεις του Μώμου (το alter ego του ποιητή), ο οποίος κάθεται σε μια γέφυρα που συνδέει το παρελθόν με το μέλλον και ο ρόλος του οποίου εί­ναι «να ξεφυτρώνω ακάλεστος και ανεπιθύμητος!» Στη συνέχεια το θέμα εξελίσσεται λυρικά με ένα Χορό των Ωκεανίδων, ένα Χορό των Σεραφείμ και δύο ποιήματα στα οποία μιλούν η Μητέρα του Χριστού και η Μαγδαληνή. Ακολουθεί μια καυστική στιχουργική σάτιρα για το Κράτος ή την Πατρίδα, τη Θρησκεία και την Αστική Τέχνη και, στη συνέχεια, ένα λυρικό ποίημα από κάποιον «Οδηγητή» ή «Ηγέτη» που είναι τέκνο της ανάγκης και της οργής, ένα ποίημα που καταλήγει στον επαναστατικό παιάνα ενός απελευθερωμένου λαού.

Το έργο έχει ξεσηκώσει πολλές συζητήσεις στην Ελλάδα. Ο Προμη­θέας και ο Ιησούς μιλούν σε καθαρή δημοτική γλώσσα. Όταν ο Ιησούς λέει «Μακάριοι οι πεινώντες και διψώντες… Μακάριοι οι πτωχοί τω πνεύματι… ότι αυτών έστιν η βασιλεία των Ουρανών», ο Μώμος τον απαρνιέται:

«Σιγά! Μη σ’ ακούσουν οι χορτάτοι κι οι ξυπνοί και ζηλέψουνε τους πεινασμένους και κουτούς!»

Ο Μώμος εξευμενίζει τον Προμηθέα, που είναι εξοργισμένος με τον Ι­ησού, λέγοντάς του ότι, κηρύσσοντας την ιερότητα της υποδούλωσης και της πείνας, ο Ιησούς απλώς κηρύσσει «το δίκιο της Δύναμης και της Βίας από την ανάποδη». Και λέει στον Ιησού: «Συ, που έκανες το θάμα των πέντε ψωμιών, δεν έδινες στους πεινασμένους τη χάρη να κάνουνε κι αφτοί το ίδιο θάμα; Έτσι θα καταργούσες την Πείνα. Και μαζί της θ’ α­φανιζόταν κι η Άγνοια κι η Κάκητα. Και τότες δε θα ύπαρχε ανάγκη σωτηρίας μετά θάνατον… Μα όσα ψωμιά και να φκιάνανε, είτε πέντε χιλιάδες είτε κι ένα μοναχό, πάλι θα πεινούσανε. Θα τους τα παίρναν όλα οι Δυνατοί. Αφού δεν τους ξεπάστρεψες αφτουνούς, ας έδινες σε κάθε σκλά­βο, αντίς την αθανασία, ένα στιλέτο».

ΙΗΣΟΥΣ: «Ένα στιλέτο; Τι ναν το κάνανε;»

ΜΩΜΟΣ: «Για να δίνανε το γρηγορότερο στους Δυνατούς τη βασιλεία των ουρανών».

Στο δεύτερο (σατιρικό) κομμάτι, ο Βάρναλης εκθέτει με αμείλικτη σαφή­νεια τις απόψεις του για τους αστούς καλλιτέχνες και την Αστική Τέ­χνη. Γι’ αυτόν, ο αστός καλλιτέχνης είναι μια μαϊμού που παρακολουθεί σαλιαρίζοντας τα άσεμνα στροβιλίσματα της εκφυλισμένης Αριστέας, μια μαϊμού που κραυγάζει με δουλοπρέπεια:

 Εσένα θέλω κι αγαπώ
Για ιδές με πώς φτερνοκοπώ!
Στο γόνα σου να γείρω αγάλι
Να σου ψειρίσω τη μασκάλη.

Aυτή η μαϊμού διαβεβαιώνει επίσης την Αριστέα:

Με το μελάνι μου, σουπιά,
θολώνω τα νερά και κόβω.
Έχω για σένα αδιαντροπιά,
Για την αλήθεια οργή και φόβο.

Όσο για την Αριστέα! Εκείνη μεταμορφώνεται σε Σύμβολο και Ιδέα, ο­δηγεί τα θύματα στη σφαγή, «σάμπως αρνάκια της Λαμπρής», σιτεύει τους εμπόρους του θανάτου με αυτά και πληρώνεται σε χρυσό και λιβάνι. Εκείνη είναι η Θρησκεία και η Τέχνη και το Κράτος των Αφεντάδων και ταυτόχρονα μαζί και τα τρία. Σαν ενσάρκωση του καπιταλιστικού κράτους, εξομολογείται:

Έχω τον πόλεμο θεμέλιο
Και δύναμή μου την κλεψιά.
Έχω το ψέμα για βαγγέλιο
Kι όποιος το πίνει πιο διψά.

Άκουσα ενστάσεις ότι τα προβλήματα που θέτει ο Βάρναλης σε αυτό το έργο έχουν λυθεί «για τους διανοούμενους». Όμως η εσωτερική κατάθε­ση του ποιήματος δείχνει ότι εκείνος ατένισε στις μάζες για να βρει λύ­ση κι όχι σε κάποια ελίτ. «Δεν θα σας ρίξω εγώ μοναχός μου», λέει ο Μώμος. «Θα σας ρίξουν οι σκλάβοι, σαν ξυπνήσουνε μια μέρα». Και πά­λι, ο Οδηγητής ή ο Ηγέτης που έχει κατευθύνει την πορεία των ιστο­ρικών γεγονότων για το λαό, που δημιουργεί μια νέα ζωή, «ένας δεν εί­μαι, μα χιλιάδες!» Δεν τον ακολουθούν μόνο οι ζωντανοί αλλά και οι νε­κροί και όσοι δεν έχουν γεννηθεί ακόμα τον ευλογούν. Οι λέξεις που εκ­στομίζει γίνονται όπλα. Στην καρδιά και στη σκέψη του, αιώνες ντροπής έχουν ανάψει δυναμικά φυτίλια και έχουν οπλίσει τα χέρια του με πύρινα βέλη. Στο λόγο του βρίσκονται όλα τα βάσανα της Ανθρωπότητας, η φω­νή του είναι η φωνή χιλιάδων χρόνων, την παίρνουν οι άνεμοι και όπως ο Βοριάς, όπως ο Νοτιάς, κατεδαφίζει και καταστρέφει κάθε δολοφονικό βασίλειο θεμελιωμένο πάνω στην ψευτιά.

Στο νέο (και μοναδικό) βασίλειο της εργασίας και της παγκόσμιας συντροφικότητας, ο λαός τραγουδά με χαρά:

Ήρθε κ’ εμάς η αράδα μας για να χαρούμε τα πουλιά,
τη θάλασσα και τα βουνά, τον ήλιο και τη σιγαλιά….

Η νέα κοινωνία τους ωστόσο είναι ακόμα ένα μεταβατικό στάδιο όταν «και την ανάγκη ατσαλώσαμε με τη δικιά σου, Οχτρέ, απονιά». Πρέπει να α­φοπλίσουν και να εκδιώξουν τους Αφέντες της Γης, επειδή:

Σαν ψάρι, που το κάρφωσεν άξαφνα το καμάκι,
χάμου σπαράζεις, Άνομε, ξερνοβολάς φαρμάκι.
Για να μην ψάχνεις άδικα να μας δαγκώσεις ξαφνικά,
γραμμή τα ξεριζώσαμε τα δόντια σου τα παστρικά.

 

[1] Το Φως που Καίει του Κώστα Βάρναλη δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά το 1922 στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, ενώ στην Αθήνα εκδόθηκε μετά από μια δεκαετία επεξεργασμένο εκ νέου τόσο στη μορφή όσο και στο περιεχόμενο (Σ.τ.Μ.)

 

[2] Romain Rolland (1866-1944). Γάλλος συγγραφέας και νομπελίστας (1915), αυτοεξόριστος στην Ελβετία, αφοσιωμένος στην παγκόσμια ειρήνη και την ελευθερία της σκέψης. Σημαντικότερο έργο του το Ζαν Κριστόφ. (Σ.τ.Μ.)

 

Advertisement