Παροιμίες, παροιμιακές εκφράσεις και μετάφραση στο συνέδριο της ΕΛΕΤΟ

Την περασμένη βδομάδα έγινε στην Αθήνα το 11ο συνέδριο «Ελληνική Γλώσσα και Ορολογία» που το διοργάνωσε η ΕΛΕΤΟ, η Ελληνική Εταιρεία Ορολογίας, με συνδιοργανωτές το ΕΚΠΑ, το ΑΠΘ, το ΤΕΕ και άλλους φορείς σχετικούς με τη γλώσσα και την ορολογία.

Είχα την τιμή και τη χαρά να πάρω μέρος στην ανοιχτή συζήτηση με την οποία έκλεισε το συνέδριο, το απόγευμα του Σαββάτου. Παρουσίασα μιαν εισήγηση την οποία θα δημοσιεύσω πιο κάτω. Στη συζήτηση πήραν επίσης μέρος με εισηγήσεις η φίλη μεταφράστρια και καθηγήτρια του ΑΠΘ Τιτίκα Δημητρούλια, ο ποιητής Κώστας Κουτσουρέλης, ο συγγραφέας και μαθηματικός Τεύκρος Μιχαηλίδης, η καθηγήτρια του ΕΚΠΑ και μεταφράστρια Μαρία Παπαδήμα, ο φιλόλογος Γιώργος Τράπαλης και η φίλη και παλιά συνάδελφος Κατερίνα Τοράκη. Συντονιστής ήταν ο ομότιμος καθηγητής του ΕΜΠ Θ.Π.Τάσιος.

Όλες οι συζητήσεις ήταν πολύ ενδιαφέρουσες για καποιον που ασχολείται με τη γλώσσα και τη μετάφραση και δεν αποκλείεται στο μέλλον να παρουσιάσω από το ιστολόγιο και κάποιαν άλλη από αυτές. Αλλά και οι καθαυτό ανακοινώσεις του Συνεδρίου ήταν ενδιαφέρουσες αν και αναγνωρίζω πως απευθύνονταν σε μάλλον ειδικό κοινό. Μπορείτε να διαβάσετε εδώ τις περιλήψεις -εμένα μου κίνησαν το ενδιαφέρον ιδίως η ανακοίνωση του γλωσσολόγου Ασημάκη Φλιάτουρα για τη λαϊκή και διαλεκτική ορολογία, καθώς και η ανακοίνωση του Παναγιώτη Κριμπά για τα ελληνογενή εκκλησιαστικά δάνεια στις ανατολικές σλαβικές γλώσσες.

Όμως και οι άλλες ανακοινώσεις είχαν κάτι ενδιαφέρον διότι, ακόμα κι αν κάποιος αισθάνεται απέχθεια για έναν τομέα, π.χ. για τον τραπεζικό τομέα, όταν είναι μεταφραστής είναι αναγκασμένος να έχει μια στοιχειώδη εξοικείωση με τη σχετική ορολογία διότι, απλούστατα, μπορεί αύριο να βρεθεί αντιμέτωπος με την ορολογία αυτή σε ένα κείμενο που θα κληθεί να το μεταφράσει.

Η ΕΛΕΤΟ εδώ και χρόνια υπηρετεί την ελληνική γλώσσα και ορολογία. Δεν συμφωνώ πάντοτε με τις προτάσεις της (και το έχω εκφράσει και δημόσια, πάνω από μία φορά, τόσο στο ιστολόγιο όσο και σε άλλα γλωσσικά φόρουμ) ωστόσο δεν είναι σωστό να περιμένεις να συμφωνείς απόλυτα με κάποιον για να συνεργαστείς μαζί του, αλλιώς το μόνο που θα κάνεις θα είναι να ειρωνεύεσαι από το Φέισμπουκ όσους προσπαθούν να προσφέρουν κάτι. Συνεργάζονται άλλωστε στενά με την ΕΛΕΤΟ αρκετοί επιφανείς Έλληνες γλωσσολόγοι, πολλοί από τους οποίους είχαν ανακοινώσεις στο πρόσφατο Συνέδριο. Η ΕΛΕΤΟ πρωταγωνιστεί επίσης στο Ελληνικό Δίκτυο Ορολογίας, στο οποίο συμμετέχω κι εγώ υπηρεσιακά, ένα δίκτυο που φιλοδοξεί να βοηθήσει στην καθιέρωση και χρήση κοινώς αποδεκτής ελληνικής ορολογίας.

Θα παρουσιάσω εδώ την εισήγησή μου, με βάση το γραπτό κείμενο που είχα ετοιμάσει. Οι τακτικοί αναγνώστες του ιστολογίου θα διαπιστώσουν πως αρκετά από αυτά που είπα είναι παρμένα από δύο άρθρα, ένα πρόσφατο και ένα παλαιότερο.

Στη συζήτηση που ακολούθησε, με βάση και τις εισηγήσεις άλλων συνεισηγητών, διατύπωσα την ευχή να γίνουν εργασίες αποδελτίωσης Ελλήνων λογοτεχνών με απώτερο σκοπό να συνταχθεί κάποτε ένα λεξικό που θα περιέχει όλες αυτές τις αποθησαυρισμένες λέξεις, που δεν τις έχουν (και καλώς δεν τις έχουν) τα γενικά λεξικά -κάτι τέτοιο είχε οραματιστεί, θαρρώ, ο Λίνος Πολίτης.

Παροιμίες, παροιμιακές εκφράσεις και μετάφραση

Οι παροιμίες και οι παροιμιακές εκφράσεις θέτουν ιδιαίτερες προκλήσεις στον μεταφραστή –και ιδίως τον μεταφραστή λογοτεχνίας, αφού αυτά τα σχήματα ευδοκιμούν κυρίως στην πεζογραφία και σε άλλα είδη έντεχνου πεζού λόγου (απομνημονεύματα, χρονογραφήματα κτλ.) Βέβαια, δεν είναι ομοιογενής η παρουσία τους –κάποιοι συγγραφείς αποφεύγουν παροιμίες και εκφράσεις ενώ άλλα έργα βρίθουν από παροιμιακό λόγο, όπως π.χ. το Τρίτο στεφάνι του Κώστα Ταχτσή, από το οποίο και θα αντλήσω κάποια παραδείγματα στη συνέχεια.

Μίλησα για παροιμιακές εκφράσεις· μια και βρισκόμαστε σε συνέδριο ορολογίας, να πω ότι εδώ επικρατεί ορολογική σύγχυση, αφού πολλοί τις αποκαλούν «ιδιωματικές», όρος ο οποίος όμως είναι προτιμότερο να χρησιμοποιείται για τα διαλεκτικά στοιχεία των ιδιωμάτων· έτσι ο Μ. Τριανταφυλλίδης πρότεινε τον όρο «ιδιωτισμοί», άλλοι μιλούν για «φρασεολογισμούς», άλλοι για «παγιωμένες εκφράσεις» και άλλοι για παροιμιακές εκφράσεις, όρο που θα κρατήσω στη σημερινή εισήγηση για να δείξω τη συνάφεια με τις παροιμίες, αφού η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα σε παροιμίες και τις παροιμιακές εκφράσεις δεν είναι και τόσο ξεκάθαρη.

Ένας τρόπος για να διακρίνουμε την παροιμία από την παροιμιακή έκφραση είναι η κλιτότητα, δηλαδή αν κλίνονται. Η παροιμία χρησιμοποιείται ως έχει, στερεότυπη, διότι αποτελεί αυτοτελή φράση: Κάλλιο πέντε και στο χέρι παρά δέκα και καρτέρει. Κάνε το καλό και ρίξτο στο γιαλό. Από Μάρτη καλοκαίρι κι από Αύγουστο χειμώνας. Η παροιμιακή έκφραση εντάσσεται σε ευρύτερες φράσεις και, πάντως, κλίνεται: Μου έβαλε τα δυο πόδια σ’ ένα παπούτσι (με πίεσε, με έφερε σε δύσκολη θέση, μου επιβλήθηκε). Ο καινούργιος προϊστάμενος τούς έβαλε τα δυο πόδια σ’ ένα παπούτσι. Πρόσεξέ την, θα σου βάλει τα δυο πόδια σ’ ένα παπούτσι.

Μια άλλη διαφορά ανάμεσα σε παροιμίες και εκφράσεις, και σε αυτή τη διαφορά θα εστιαστούμε περισσότερο, είναι η μεταφρασιμότητά τους, δηλαδή αν επιδέχονται μετάφραση και ποιου είδους μετάφραση επιδέχονται.

Οι παροιμίες επιδέχονται μετάφραση κατά λέξη και για τον λόγο αυτό έχουμε συλλογές παροιμιών «απ’ όλον τον κόσμο». Γνωρίζουμε άλλωστε διεθνείς παροιμίες, που συνήθως ξεκίνησαν από τα αγγλικά, και διαδόθηκαν σε όλες σχεδόν τις γλώσσες: time is money, ο χρόνος είναι χρήμα. Δεν μπορείς να φτιάξεις ομελέτα αν δεν σπάσεις αυγά. Μια φωτογραφία αξίζει όσο χίλιες λέξεις. Βέβαια, αυτές οι παροιμίες, που εγώ τις έχω πει και «νεοπαροιμίες», κυρίως στον δημοσιογραφικό λόγο εντοπίζονται.

Αλλά και στη λογοτεχνία, δόκιμοι μεταφραστές μεταφράζουν τις παροιμίες κατά λέξη. Ο Καζαντζάκης βάζει τον Ζορμπά να χρησιμοποιεί μια παροιμία και να το δηλώνει ρητά: Εμείς λέμε στο χωριό μας «Μονάχα το κλεψίμιο κρέας έχει νοστίμια» (σελ. 106) Και ο Carl Wildman μεταφράζει: In our village we say “Only stolen meat is tasty” (σελ. 88) Και σε άλλο σημείο, «Όσο θες στου κουφού την πόρτα βρόντα» (σελ. 132), με αντιμετάθεση κάποιων λέξεων σε σχέση με τη συνηθισμένη μορφη της παροιμίας και στη μετάφραση You can knock for ever on a deaf man’s door (113), κι αν αναζητήσετε τη φράση στο Διαδίκτυο θα τη δείτε να φιγουράρει σε αρκετές συλλογές παροιμιών ή ωραίων ρήσεων παρμένη από το έργο του Καζαντζάκη -δεν υπήρχε αγγλική παροιμία με αυτη τη διατύπωση, αν και δεν αμφιβάλλω πως η ιδέα θα υπάρχει διατυπωμένη με κάποιο τρόπο.

Αντιθέτως, η παροιμιακή έκφραση σπανίως μεταφράζεται κατά λέξη. Αν πούμε «κλότσησε τον κάδο» (θέλοντας να αποδώσουμε το he kicked the bucket), ή θα εκληφθεί κυριολεκτικά ή θα ξενίσουμε τον αναγνώστη δυσάρεστα. Θα πούμε «τα τίναξε» ή «τίναξε τα πέταλα» ή «πέθανε». Παρομοίως, αν έχουμε να αποδώσουμε το he was caught red-handed θα πούμε «τον έπιασαν στα πράσα», αποδίδοντας με μια αντίστοιχη ελληνική παροιμιακή έκφραση, ή «τον έπιασαν επ’ αυτοφώρω» καταφεύγοντας σε κυριολεκτική μετάφραση.

Αυτές είναι οι δυο λύσεις που έχει ο μεταφραστής: αντίστοιχη παροιμιακή έκφραση ή κυριολεκτική μετάφραση. Σχεδόν ποτέ δεν κάνουμε μετάφραση κατά λέξη, σε αντίθεση με τις παροιμίες. Υπάρχει ωστόσο μια εξαίρεση, που θα την αναφέρω στο τέλος.

Και ας δούμε μερικά παραδείγματα από διάσημα έργα.

Στο Τρίτο στεφάνι, του Κώστα Ταχτσή, στο πρώτο κεφάλαιο, η ηρωίδα-αφηγήτρια ελεεινολογεί την κόρη της και τη συγκρίνει με τον εαυτό της: Στην ηλικία της έπιανα πουλιά στον αέρα. Ο Leslie Finer φυσικά δεν μεταφράζει κατά λέξη αλλά βρίσκει αντίστοιχη αγγλική έκφραση: At her age I was as bright as a button. Και από τον Ζορμπά: ωσότου να λάβω απόκριση θα κάθουμαι στα κάρβουνα (σελ. 186): Until I have your answer, I’ll be on tenterhooks (σελ. 164).

Όταν δεν υπάρχει αντίστοιχη έκφραση, ή δεν θέλουμε να τη χρησιμοποιήσουμε, θα αναγκαστούμε να μεταφράσουμε κυριολεκτικά. Πάλι από το Τρίτο στεφάνι:

Καμιά φορά αμφιβάλλω αν την ήξερα ακόμα κι εγώ η ίδια κι ας είχαμε φάει μαζί ψωμί κι αλάτι…

Sometimes I won­der if I really knew her myself, in spite of everything we went through together.

Ο Finer μεταφράζει κυριολεκτικά, επιφυλασσόμενος να αναπληρώσει αλλού τη χαμένη ιδιωτισμικότητα. Και σε άλλο σημείο, πάντοτε από το πρώτο κεφάλαιο: Έγινα μπαρούτι, I was furious.

Αλλά βέβαια αυτά προϋποθέτουν ότι είναι σαφής και διάφανη η σημασία της παροιμιακής έκφρασης. Αυτό δεν συμβαίνει πάντοτε, ιδίως όταν μεταφράζουμε παλιότερη, κλασική λογοτεχνία.

Στον πρώτο τόμο των Αθλίων, στο δεύτερο κεφάλαιο του τρίτου βιβλίου, ο Βίκτωρ Ουγκό παρουσιάζει τέσσερις φοιτητές και τέσσερις κοπέλες, από τις οποίες η μία, η Φαντίνα, πρόκειται να πρωταγωνιστήσει στο μυθιστόρημα. Οι άλλες τρεις είναι η Φαβουρίτα, η Ζεφίνα και η Ντάλια και το απόσπασμα που μας ενδιαφέρει μιλάει για τη Φαβουρίτα και τον πατέρα της.

Son père était un vieux professeur de mathématiques brutal et qui gasconnait ; point marié, courant le cachet malgré l’âge. Ce professeur, étant jeune, avait vu un jour la robe d’une femme de chambre s’accrocher à un garde-cendre ; il était tombé amoureux de cet accident. Il en était résulté Favourite.

Ο πρώτος μεταφραστής των Αθλίων στα ελληνικά ήταν ο Ιωάννης Ισιδωρίδης Σκυλίσσης ή Σκυλίτσης. Ο Σκυλίτσης δημοσίευσε μετάφραση των Αθλίων σε συνέχειες στην εφημερίδα Ημέρα (βλ. εικόνα) την ίδια χρονιά της έκδοσης του γαλλικού πρωτοτύπου, το 1862. Λίγο αργότερα η μετάφραση εκδόθηκε σε βιβλίο, στη Βιέννη, με κάποιες μικροδιαφορές.

Ο πατήρ της ἦτο γέρων τις καθηγητὴς τῶν μαθηματικῶν, ἄνθρωπος δύστροπος καὶ κομπορρήμων. Άνυμφος, και ἔτρεχεν ακόμη εἰς τὰς παραλυσίας μ’ όλην την ηλικίαν του. Νέος ὢν, είδεν μίαν ἡμέραν θαλαμηπόλον τινὰ, της οποίας ἡ ἐσθὴς είχεν εμπλεχθή εἴς έν ἔπιπλον· τὶς οἶδε πῶς τὸν ἐφάνη τοῦτο, καὶ ἀπὸ τῆς στιγμῆς ἐκείνης ηράσθη αυτής της γυναικός, καὶ προήχθη καρπός, ἡ Φαβουρίτη.

Βλέπουμε ότι ο Σκυλίτσης αποδίδει την έκφραση courant le cachet (έτρεχε τη σφραγίδα, κατά λέξη) ως «έτρεχεν εις τας παραλυσίας». Οι διάδοχοι του Σκυλίτση χρησιμοποίησαν τη δημοτική αλλά δεν διαφοροποιήθηκαν στο νόημα:

Μάρκος Αυγέρης, 1921: Αν και γέρος έτρεχε ακόμα στις παραλυσίες.

Μανώλης Σκουλούδης, 1953: Αν και γέρος, του αρέσανε τα ξινά.

Γιώργος Κοτζιούλας, 1955: … παρά την ηλικία του κυνηγούσε τον ποδόγυρο.

Μαρία Αργυροπούλου, 1970: μόλο που είχε γεράσει τον ποδόγυρο τον κυνηγούσε.

Γιάννης Κουχτσόγλου: Παρ’ όλα τα γεράματά του, δεν άφηνε τις παλιογυναίκες.

Μπάμπης Λυκούδης: κυνηγούσε τον ποδόγυρο, παρά την ηλικία του.

Βλέπουμε ότι όλοι οι μεταφραστές, και αναφέρουμε συναδέλφους που είναι πρώτα ονόματα της λογοτεχνίας μας μερικοί, και που έδωσαν μεταφραστικά αριστουργήματα, ομοφωνούν: Ο καθηγητής κυνηγούσε τον ποδόγυρο ή του άρεσαν τα ξινά, ή πιο κυριολεκτικά έρρεπε στις παραλυσίες. Το νόημα είναι το ίδιο, ο γέρο-καθηγητής ήταν ακόμα δραστήριος ερωτικά (εδώ που τα λέμε, ο γέρος του 1820 ή του 1860 μπορεί να ήταν και σαρανταπεντάρης).

Όλοι οι μεταφραστές; Όχι όλοι.

Στη νεότερη μετάφραση των Αθλίων (εκδόσεις Ζαχαρόπουλος), ο Κώστας Κριτσίνης αποδίδει ολότελα διαφορετικό νόημα: παρέδιδε μαθήματα, παρ’ όλο που ήταν ηλικιωμένος.

Με βάση το λεξικό, ο Κριτσίνης έχει δίκιο. Η έκφραση courir le cachet σημαίνει ακριβώς «ζω παραδίδοντας ιδιαίτερα», και μάλιστα εννοώντας ότι τα βγάζω δύσκολα πέρα, όπως στο απόσπασμα του Ζολά.

Loc. (usuelle). Courir le cachet. Vivre difficilement de leçons particulières. Professeur … qui devait doubler ses six mille francs d’appointements en courant le cachet (Zola, Au Bonheur des dames,1883, p. 447).

Ώστε ο γερο-μαθηματικός δεν κυνηγούσε κοριτσόπουλα, αλλά έτρεχε, παρά την ηλικία του, από τη μια στην άλλην άκρη του Παρισιού, να παραδίδει ιδιαίτερα -μεροδούλι μεροφάι διότι δεν θα είχε και τίποτα αρχοντόπουλα για πελάτες.

Πάντως, προς υπεράσπιση των προηγούμενων μεταφραστών, να πούμε ότι και σε άλλες γλώσσες κάποιες μεταφράσεις έχουν πέσει στο ίδιο λάθος, που είναι και ευεξήγητο, αφενός από τα συμφραζόμενα και αφετέρου διότι υπάρχει στα γαλλικά η έκφραση courir le jupon, που θα πει «κυνηγώ τον ποδόγυρο».

Πριν κλείσω, χρωστάω κάτι. Είπα πιο πάνω ότι κατά λέξη μετάφραση παροιμιακής έκφρασης δεν γίνεται «σχεδόν ποτέ». Ωστόσο, παροιμιακές εκφράσεις μπορεί κατ’ εξαίρεση να μεταφραστούν κατά λέξη όταν η εικόνα τους είναι πολύ ζωντανή έτσι που η σημασία να είναι ξεκάθαρη, ιδίως όταν υπάρχει μεγάλη ανισότητα ανάμεσα στη δύναμη των δύο γλωσσών και δεν υπάρχει αντίστοιχη έκφραση στη γλώσσα υποδοχής. Έτσι, η «καυτή πατάτα» και οι «σκελετοί στη ντουλάπα» πέρασαν στα ελληνικά ακριβώς επειδή η ισχύς της αγγλικής είναι καταθλιπτική για όλες τις άλλες γλώσσες και επειδή δεν είχαμε αντίστοιχη ελληνική έκφραση. Πιο δύσκολο είναι να περάσει ο αγγλισμός όταν υπάρχει αντίστοιχη έκφραση, κι έτσι παρά τις πολύχρονες άοκνες προσπάθειες διαφόρων δημοσιογράφων οι περισσότεροι ομιλητές αρνούμαστε διαρρήδην «να μπούμε στα παπούτσια» του συνομιλητή μας. Προτιμάμε ελληνοπρεπώς να μπαίνουμε στο πετσί του ή να ερχόμαστε στη θέση του.

Σας ευχαριστώ πολύ.

Advertisement