Αξίζουμε καλύτερα άρθρα για τη γλώσσα

Πριν από μερικές μέρες ο ποιητής Γιάννης Υφαντής δημοσίευσε στο tvxs.gr ένα άρθρο για την ελληνική γλώσσα με τον τίτλο «Οι Έλληνες αξίζουν καλύτερα ελληνικά«. Δυο-τρεις φίλοι μού το προώθησαν και μου ζήτησαν να το σχολιάσω. Ομολογώ πως αν δεν ήταν οι δικές τους παραινέσεις, μάλλον θα το προσπερνούσα, διότι είναι άχαρο να προσπαθείς να σχολιάσεις και να αντικρούσεις ένα άρθρο σαν κι αυτό του Υφαντή, χωρίς αρχή, μέση και τέλος, χωρίς κάποιον ειρμό στην ανάπτυξη των επιχειρημάτων, που διαρκώς δίνει στον αναγνώστη την εντύπωση ότι οι παράγραφοι του κειμένου έχουν τοποθετηθεί με τυχαία σειρά. Αλλά οι φίλοι επέμεναν, οπότε έγραψα το άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα. Θα παραθέσω εκτενή αποσπάσματα από το άρθρο του Υφαντή, που άλλωστε μπορείτε να το βρείτε στον παραπάνω σύνδεσμο.

Ο Υφαντής ξεκινάει επισημαίνοντας έναν κατά τη γνώμη του μεγάλο κίνδυνο που απειλεί την ελληνική γλώσσα: η χωρίς καμιάν ανάγκη επιρρηματοποίηση των επιθέτων στη γλώσσα μας, έχοντας κρατήσει για πολύ κι έχοντας μια τάση διαρκώς αυξητική, κατάντησε να είναι μήτρα βαρβαρισμών και σολοικισμών…. Διαφορετικά, δεν υπάρχει πρόβλημα, μπορούμε, άνετοι μες στην γλωσσική αναισθησία μας, να λέμε και να ξαναλέμε διαρκώς: «Είπαμε προηγούμενα» αντί του σωστού «είπαμε προηγουμένως», «τον πήραν βίαια», αντί του σωστού «τον πήραν βιαίως ή με τη βία». 

Από τα παραδείγματα που δίνει, βλέπουμε ότι με τον καινοφανή όρο «επιρρηματοποίηση των επιθέτων», ο Υφαντής φαίνεται να εννοεί την τάση, που έχει ξεκινήσει από τα μεσαιωνικά χρόνια, τα επιρρήματα σε -ώς να τρέπονται και να παίρνουν κατάληξη σε -ά, μια τάση που είναι μεν δεσπόζουσα αλλά με κανένα τρόπο γενικευμένη, αφού υπάρχουν επιρρήματα σε -ώς που κανείς δεν θα τα τρέψει σε -ά εκτός αν θέλει να αστειευτεί (σαφώς, αμιγώς, προφανώς), υπάρχουν άλλα που έχουν αναπτύξει διτυπίες (εκτάκτως/έκτακτα κτλ.), άλλα όπου επικρατεί ο τύπος σε -ως αλλά ακούγεται και ο τύπος σε -ά (όπως το προηγουμένως), και άλλα, τα περισσότερα θα έλεγα, όπου είναι συχνότερος ο τύπος σε -ά (καλά έκανες, υπερβολικά μεγάλο νούμερο, μίλα καθαρά).

Θα μπορούσαμε να γράψουμε άρθρο για τα επιρρήματα, αλλά δεν θα το κάνω τώρα, μεταξύ άλλων επειδή ο Υφαντής δεν ξεκαθαρίζει αν τάσσεται εναντίον όλων των επιρρημάτων σε -ά ή αν απλώς τον ενοχλεί η κατάχρησή τους. Υποθέτω το δεύτερο, αλλά ακόμα και τότε, δεν μπορώ με τίποτα (ή με τίποτε, διότι φαίνεται πως η διαφορά των δύο τύπων έχει διαστάσεις κοσμοϊστορικές!) να δεχτώ ότι ο τύπος «βιαίως» είναι «ο σωστός» (και άρα ο τύπος «βίαια» λανθασμένος).

Αρκεί να σημειώσω ότι ο Σεφέρης, τον οποίο δίκαια (ή δικαίως) εκθειάζει παρακάτω ο Υφαντής, χρησιμοποιεί αβίαστα (να πούμε «αβιάστως»;) στα κείμενά του, πεζά και ποιητικά, τα επιρρήματα σε -ά/α, τα «επιρρηματοποιημένα επίθετα» που τόσο ενοχλούν τον Υφαντή. Κατά σύμπτωση μάλιστα, σε μια μετάφρασή του, που υπάρχει στο Τετράδιο Γυμνασμάτων Β’, ο Σεφέρης χρησιμοποιεί το… αφορεσμένο επίρρημα «βίαια»: ανέβηκες βίαια στο καράβι μας. Αν με ρωτάτε, θα έβρισκα κωμικό το «βιαίως» εδώ.

Στη συνέχεια ο Υφαντής εκτοξεύει αλλεπάλληλες ρητορικές ερωτήσεις όπου επικαλείται απόψεις μεγάλων ποιητών, δικών μας και ξένων, για τη σημασία της γλώσσας. Δείγμα:

Είναι τυχαίο που ο Σολωμός βάζει πάνω απ’ όλα την γλώσσα και την ελευθερία; Είναι τυχαίο που ο Σεφέρης στην τελευταία φράση της τελευταίας του συνέντευξης το μόνο που συστήνει στους νέους είναι το «να φροντίζουν τη γλώσσα»;

Ακολουθούν αναφορές σε Καβάφη, Ελύτη, Έλιοτ, Σαιν Τζον Περς, και για δώρο Κοσμάς Αιτωλός, Μακρυγιάννης και Νίτσε. Αυτή η επίκληση αυθεντιών, χωρίς μάλιστα να δηλώνεται σαφώς τι είπαν και κάτω από ποιες συνθήκες, δεν μου φαίνεται πολύ έντιμη τακτική, ιδίως αν σκεφτούμε ότι π.χ. ο Σολομός αναφέρθηκε σε ελευθερία και γλώσσα κάνοντας επίθεση στους λογιότατους του καιρού του και υπερασπιζόμενος τη γλώσσα του λαού, τα «χωριάτικα του 1700» που χλευάζει πιο κάτω ο Υφαντής. Αλλά και ο Σεφέρης έχει γράψει για τον κίνδυνο νόθευσης της δημοτικής. Δεν ανησυχούσε για τη γλώσσα με τον ίδιο τρόπο όπως ο Υφαντής -ή ο Γιανναράς.

Στη συνέχεια ο Υφαντής καυτηριάζει ορισμένους τύπους που θεωρεί ότι αποτελούν ένδειξη πλαδαρότητας και χαλαρότητας της γλώσσας:

Και γιατί σώνει και καλά θα πρέπει να πλατειάζει, να πάσχει από πλατυποδία η ελληνική επειδή μερικοί από κακαισθησία προτιμούν να λένε «ο δικατάτορας» αντί του σωστού «ο δικτάτωρ, ο ρήτωρ, ο κτήτωρ, ο διδάκτωρ; Και γιατί «Ο διαρκής, η διαρκή, το διαρκή» κι όχι «ο διαρκής, η διαρκής, το διαρκές». Γίνεται πιο θηλυκό το θηλυκό χωρίς το τελικό ς, θα μας τε-λειώσει δηλαδή τώρα με την θηλυκότητά που απέχτησε χωρίς σίγμα; Κι εντέλει η «αυτάρκη» γυναίκα είναι πιο θηλυκή από την γυναίκα που είναι «αυτάρκης»;

Και γιατί προτιμούν να λένε το χαλαρό και ξεχειλωμένο «ο Ιάσονας» αντί του ευμορφότατου «ο Ιάσων»; (Είναι οι ειδικοί ενός αοράτου στρατού κατοχής;). Γιατί «η Αρτέμιδα» αντί του «Άρτεμις» με την ιωνική ομορφιά και την δωρική λιτότητα; Προτιμούν την αισθητική των πολυκατοικιών του Καραμανλή, από εκείνη της Ακρόπολης του Περικλή; Και αν την προτιμούν, τι φταίμε οι άλλοι που δεν την προτιμούμε; Γιατί «ο Πλάτωνας» κι όχι «ο Πλάτων;».

Υποθέτω πως το «δικατάτορας» είναι τυπογραφικό λάθος και εννοεί «δικτάτορας». Αλλά γιατί να είναι «κακαίσθητο» το «ο δικτάτορας» που λέγεται από τους πάντες και «σωστό» το «ο δικτάτωρ» που μόνο σαν τίτλος της ταινίας του Σαρλό στέκεται σήμερα; Σε αυτές τις δυο παραγράφους, ο Υφαντής βάζει στο ίδιο τσουβάλι τύπους εντελώς καθιερωμένους που απλώς δεν του αρέσουν (όπως «ο δικτάτορας» και τα συναφή, ο Ιάσονας, ο Πλάτωνας) με τύπους που πολύ λιγότερο λέγονται και που θεωρούνται ευρύτερα μειωμένου κύρους (η αυτάρκη γυναίκα -που αμφιβάλλω αν το είπε ποτέ κανείς αυτό, δεν γκουγκλίζεται άλλωστε- ή «η διαρκή, το διαρκή»). Αυτό όμως δεν είναι και πολύ έντιμο μεθοδολογικά. Όποιος μελετάει ένα φαινόμενο, πρέπει να ξεχωρίζει τα καθιερωμένα με τα οποία τυχαίνει να διαφωνεί ο ίδιος προσωπικά (ή που είναι θέμα γούστου) από τις αποκλίνουσες χρήσεις τις οποίες κανείς δεν δέχεται, όχι να τα τσουβαλιάζει μαζί.

Και πάντως, αν «πάσχουν από πλατυποδία» οι τύποι «δικτάτορας, ρήτορας κτλ.» κάποιαν ευθύνη φέρει και ο ίδιος ο Γιάννης Υφαντής, ο οποίος, νεότερος, έγραψε στο ποίημά του «Τσε Γιαγκ» (σελίδα 43 στο pdf) τον στίχο:

Ήλιος με δυο φεγγάρια έμοιαζε ο αυτοκράτορας Τσε Γιαγκ κι οι δυο γυναίκες του

και… μας κόλλησε πλατυποδία. Δεν θα πρέπει να κάνει την αυτοκριτική του;

Και συνεχίζει για τον Πλάτωνα:

Μα σε όλες τις γλώσσες του κόσμου λέγεται «Πλάτων». Μα για χιλιάδες χρόνια οι ελεύθεροι Έλληνες έλεγαν «Πλάτων». Γιατί τώρα έγινε «ο Πλάτωνας», ο πάσχοντας, ο γράψαντας, ο μετέχοντας, ο σαχλαμαρίζοντας, ο σολοικίζοντας;

Ωστε σε όλες τις γλώσσες λέγεται «Πλάτων»; Μα, στα λατινικά είναι Plato, ομοίως και στα αγγλικά (όπου βέβαια προφέρεται Πλέιτο). Στα ιταλικά είναι Platone (Πλατόνε), στα πορτογαλικά Platão και έχω την εντύπωση πως στα αραβικά είναι Αφλατούν.

Τώρα, και πάλι άστοχο βρίσκω που ο Υφαντής τσουβαλιάζει τον τύπο «ο Πλάτωνας» με τους υπόλοιπους (ο πάσχοντας, ο γράψαντας κτλ.) ή ίσως και πάλι ανέντιμο. Διότι ο πρώτος τύπος είναι ευρέως αποδεκτός για τον σημερινό Πλάτωνα, τον περιπτερά, αν όχι για τον Πλάτωνα τον φιλοσοφο (όπου πάντως ο μέγιστος Αγαπητός Τσοπανάκης, μεταφράζοντας την ονομαστή γραμματολογία του Λέσκυ που γαλούχησε γενεές φιλολόγων χρησιμοποίησε άνετα τον τύπο «ο Πλάτωνας» και για τον φιλόσοφο), ενώ οι άλλοι τύποι πολύ λίγο λέγονται και κυρίως ή στην ποίηση (ο τον Άδη νικήσαντας, του Ελύτη) ή χαριτολογώντας. Ανέντιμο επίσης διότι ο Υφαντής παραβιάζει ανοικτές θύρες κατακεραυνώνοντας τους ελάχιστα χρησιμοποιούμενους τύπους «ο γράψαντας» κτλ. αλλά δεν μας λέει αν δέχεται ή αν επίσης καταδικάζει τους απόλυτα καθιερωμένους «ο παράγοντας, ο μέλλοντας» κτλ.

Ακολουθεί μια παραληρηματική παράγραφος που θα την αφήσω ασχολίαστη:

Ποιά λογική, ποια μήτρα γεννά μια τέτοια γλώσσα; Πού στηρίζεται; Και να βλέπεις κάτι θλιβερούς να θέλουν να μάθουν τα Ελληνόπουλα της διασποράς την ελληνική. Οι άσχετοι, με το «πολυμαθίη, (αμαθίη), κακοτεχνίη» στον πυρήνα τους, να μάθουν τα παιδιά τι; Το βαρβαρικό «τον έφεραν βίαια;». Το θλιβερό «πριν της αναχώρησής μας;»; Αφού το γυφτάκι στη λαϊκή, φωνάζει και ξαναφωνάζει «πρώτης τάξεως», γιατί θέλετε σεις να το διαφθείρετε, να το βιάσετε, ώστε να λέει «πρώτης τάξης»; Είστε οι έξυπνοι, οι σοφοί, οι μοντέρνοι, οι αριστερότεροι, οι λαϊκότεροι; Τι στο διάολο εκπροσωπείτε; Ποιον; Αληθεύει όπως ισχυρίζονται κάποιοι ότι έχετε σκατά μες στο κεφάλι σας; Δεν καταλαβαίνω.

Και αφού μάθουμε ότι ο Κων. Μητσοτάκης (σε λίγο θα τον αγιοποιήσουν) μιλούσε άψογα ελληνικά, κάτι που, αν ισχύει, αποδεικνύει πως η αρετή αυτή δεν είναι κληρονομική, διαβάζουμε ότι:

Και μέσα σε όλη τη Βουλή εκείνος που λέει το σωστό «τίποτε» είναι ο Αντώνης Σαμαράς. «Τίποτε», όχι «τίποτα». «Τίποτε» όπως το λέει πάντα ο Καβάφης κι 99 φορές στις 100 ο Σεφέρης κι ο Ελύτης.

Ο τύπος «τίποτε» είναι ο αρχαιότερος (από τη φράση «τι ποτέ» που ήταν ερωτηματική), αλλά και ο τύπος «τίποτα» τα έχει τα χρονάκια του, είναι μεσαιωνικός και αναπτύχθηκε κατ’ αναλογία προς άλλα επιρρήματα (πχ σήμερα, τώρα). Σήμερα, όλα τα λεξικά δίνουν τους δυο αυτούς τύπους ισοδύναμους, και η επιλογή του ενός ή του άλλου είναι, σε μεγάλο βαθμό, θέμα προσωπικού γούστου ή και συμφραζομένων -σε κείμενα επισημότερου ύφους ίσως να προτιμήσω το «τίποτε». Σε κάθε περίπτωση, δεν το βρίσκω πρέπον να ανάγεται σε «μόνη σωστή» μια προσωπική προτίμηση -κι όσο για τη διαβεβαίωση ότι ο Καβάφης, ο Σεφέρης και ο Ελύτης προτιμούσαν το «τίποτε» δεν λέει τίποτα, διότι άλλοι, όχι ελάσσονες, όπως ο Βάρναλης, ο Αναγνωστάκης και ο Ρίτσος, προτιμούσαν τον τύπο «τίποτα». Στη βάση στίχων της Ανεμόσκαλας βρίσκω 142 «τίποτα» και 129 «τίποτε».

Κι αφού διαμαρτυρηθεί που κανείς δεν αντέδρασε, κανείς δεν ενοχλήθηκε από αυτόν τον σολοικισμό (λέτε να μην τον θεωρούσαν σολοικισμό;) ο ποιητής πετάει μιαν ελαφρώς ξεκάρφωτη παράγραφο

Η κατάργηση του ν κάνει το δέντρο της γλώσσας κούτσουρο. Η κατάργηση των πανάρχαιων κλήσεων ξεραίνει το δέντρο.

στην οποία μπερδεύει κλήσεις με κλίσεις και ανακαλύπτει κατάργηση του νι -προφανώς εννοώντας το τελικό νι, που βεβαίως καθόλου δεν καταργήθηκε, αντιθέτως με τη νέα σχολική γραμματική αυξάνονται οι περιπτώσεις χρήσης του.

Και μετά έρχεται η κατακλείδα:

Οι Έλληνες αξίζουν καλύτερα… Τι; Παπούτσια, κασκόλ, νοσοκομεία, σχολεία; Μα όλα τούτα. Αλλά προπάντων, οι Έλληνες αξίζουν καλύτερα ελληνικά.

Δεν θα συμφωνήσω με το πομφολυγώδες απόφθεγμα. Δεν ξέρω αν έχουμε τους ηγέτες που μας αξίζουν, όπως λέει το γνωστό κλισέ, αλλά θαρρώ πως έχουμε καλύτερα ελληνικά απ’ όσο μας αξίζουν -εννοώ ότι, παρόλο που έχουμε μια χώρα σε πτώχευση και μια κοινωνία σε βαθιά κρίση, πρώτη φορά στην ιστορία παράγεται τόσο μεγάλη ποσότητα συγκροτημένου ελληνικού λόγου, γράφονται τόσα συγγράμματα για τη γλώσσα, μελετιέται η γλώσσα μας τόσο πολυπλευρα -όσοι ασχολουνται επαγγελματικά με τη γλώσσα ας συγκρίνουν ποιους γλωσσικούς πόρους είχαν στη διάθεσή τους το 1990 -ένα ή κανένα σύγχρονο μεγάλο λεξικό- και πόσους σήμερα -πέντε μεγάλα σύγχρονα λεξικά, χώρια όλα τα άλλα, ιστορικά, ετυμολογικά και πάει λέγοντας.

Βέβαια, ο γραπτός λόγος δοκιμάζεται -σε όλον τον δυτικό κόσμο όμως- και βέβαια αλλάζει η γλώσσα -όπως όλες- κι αυτό λογικό είναι να αναστατώνει τους γεροντότερους από εμάς. Αλλά η δυσφορία για την αλλαγή της γλώσσας κρατεί από την εποχή του Φρύνιχου, κοντά δύο χιλιάδες χρόνια.

Οπότε, δεν θα συμφωνήσω με τον Γιάννη Υφαντή πως «αξίζουμε καλύτερα ελληνικά». Αντίθετα, πιστεύω ακράδαντα ότι αξίζουμε καλύτερα άρθρα για το γλωσσικό ζήτημα και τη γλώσσα -και από τους ποιητές μας.

 

Advertisement