Χρόνια πολλά στον Νικο(κύρη)!

Ή αλλιώς, Νίκος κερνάει και Νίκος πίνει. Tόσα χρόνια το ιστολόγιο έχει δημοσιεύσει ευχετήρια άρθρα για αρκετά ονόματα, αντρικά και γυναικεία, αλλά, όπως τα παιδιά του ράφτη είναι παροιμιωδώς τα πιο κουρελιάρικα της γειτονιάς έτσι και ο Νικοκύρης δεν έτυχε ως τώρα ν’ αφιερώσει άρθρο στο δικό του τ’ όνομα. Κάλλιο αργά παρά ποτέ, επανορθώνω σήμερα.

Σύμφωνα με την έρευνα για τα ελληνικά ονόματα, που έχει κάνει ο Χάρης Φουνταλής, στην ιεραρχία των αντρικών ονομάτων ο Νίκος βρίσκεται σταθερά στην πέμπτη θέση, πίσω από τους «τέσσερις μεγάλους» (πρώτο τον Γιώργο και μετά την τριάδα Δημήτρη-Κώστα-Γιάννη) και πολύ μπροστά από τους υπόλοιπους (Χρήστο, Παναγιώτη, Βασίλη και λοιπές ονομαστικές δυνάμεις).

Με τη γυναικεία εκδοχή του ονόματος τα πράγματα μπλέκουν. Η Νίκη είναι στην 37η θέση, αλλά είναι τάχα όλες οι ανευρέσεις αυθεντικές ή υποκρύπτουν κάποιαν Ανδρονίκη; Υπάρχει όμως και η Νικολέτα που είναι στην 55η θέση, ενώ πολύ πιο πίσω έρχονται η Νικολίνα και η Νικόλ. Πάντως η γυναικεία εκδοχή του ονόματος είναι αισθητά σπανιότερη απο την ανδρική, που όπως είπαμε βρίσκεται στην πέμπτη θέση.

Βρίσκεται στην πέμπτη θέση πανελλαδικά αλλά στα Δωδεκάνησα και στην Κρήτη έχει σαφώς μεγαλύτερη συχνότητα και πρέπει να βρίσκεται πολύ κοντά στην πρώτη θέση (το λέω εμπειρικά, δεν ξέρω αν έχει δημοσιευτεί σχετική μελέτη). Ο λόγος για την αυξημένη δημοτικότητα του ονόματος στα νησιά είναι φυσικά ότι ο Άγιος Νικόλαος είναι θαλασσινός άγιος, ο προστάτης των ναυτικών και διάδοχος του Ποσειδώνα.

Να πούμε όμως ότι το όνομα Νικόλαος, παρόλο που έγινε δημοφιλές χάρη στον άγιο των ναυτικών, είναι προχριστιανικό, αρχαίο ελληνικό. Νίκη του λαού, άλλωστε, η ετυμολογία του είναι διάφανη. Ο αρχαιότερος Νικόλαος που έχει καταγραφτεί στην αρχαία γραμματεία είναι ένας Σπαρτιάτης, μέλος της αντιπροσωπείας που πήγε στα Σούσα επί πελοποννησιακού πολέμου για να ζητήσει ελληνοπρεπώς τη βοήθεια του Μεγάλου Βασιλέα κατά των Αθηναίων -απο τη Σπάρτη πήγαν οι Ανήριστος, Νικόλαος και Πρατόδαμος. Ο επόμενος ήταν ο Νικόλαος ο Δαμασκηνός, περιπατητικός φιλόσοφος του 1ου αι. μ.Χ. που έγραψε πολλά από τα οποία σώθηκαν ελάχιστα.

Ο Νικόλαος που άγιασε έζησε από το 270 έως το 343 και ήταν επίσκοπος στα Μύρα της Λυκίας. Λέγεται ότι έκανε πολλά θαύματα και αγαπήθηκε πολύ από το ποίμνιό του. Μετά τον θάνατό του, τα οστά του υποτίθεται πως άρχισαν να αναδίδουν μύρο, θαυματουργό εύοσμο υγρό, σε μεγάλες ποσότητες. Το 1087 η πόλη του Μπάρι έστειλε πλοία στα Μύρα και απήγαγαν τα οστά του Νικολάου για να μην πέσουν στα χέρια των Τούρκων που απειλούσαν να κυριέψουν την περιοχή κι έτσι από τότε ο μυροβλύτης άγιος Νικόλαος αναπαύεται στον ναό του στο Μπάρι και υποτίθεται πως εξακολουθεί να βγάζει μύρο προς μεγάλη χαρά του ταμία της τοπικής ενορίας.

Δύο παραδόσεις έχουν συνδεθεί με τον άγιο Νικόλαο. Στην Ανατολική Εκκλησία και ιδίως στην Ελλάδα θεωρείται προστάτης των ναυτικών και άγιος των θαλασσών. Όμως στη Δύση δόθηκε βάρος σε μιαν άλλη παράδοση σύμφωνα με την οποία ο άγιος συνηθιζε να κάνει δώρα, στα κρυφά, σε πολύ κόσμο -π.χ. να αφήνει νομίσματα στα παπούτσια τους. Έτσι, η μέρα της γιορτης του αγίου, που είναι κοινή στις δύο εκκλησίες, η 6η Δεκεμβρίου, έγινε μέρα ανταλλαγής δώρων και έτσι διατηρείται μέχρι σήμερα στη Δυτική Ευρώπη και στην Αμερική, όπου σε πολλές περιοχές τα παιδιά περιμένουν να πάρουν μεγάλα δώρα όχι την πρωτοχρονιά αλλά στις 6 Δεκεμβρίου. Μάλιστα, ο Σάντα Κλάους των Αμερικανών (Santa Claus) πήρε το όνομά του από τον Άγιο Νικόλαο ή έστω από τον Sinterklaas που ήταν η ολλανδική μετεξέλιξη του Αγίου. Με τον καιρό, στον Σάντα Κλάους δόθηκε η μορφή του κοκκινοφορεμένου πρόσχαρου και στρουμπουλού γέρου, η οποία τελικά επέστρεψε στην Ελλάδα ως είδος αντιδανείου και ταυτίστηκε με τον δικό μας Άγιο Βασίλη που όμως μοιράζει τα δώρα του την Πρωτοχρονιά.

Το όνομα Νικόλαος έχει αντίστοιχα σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες -Nicholas στα αγγλικά, Nicolas στα γαλλικά, Nikolaus, Nico αλλά και Klaus/Claus στα γερμανικά. Στις σλαβικές χώρες, όπου είναι δημοφιλές, ακούγεται και το χαϊδευτικό Κόλια. Να σημειώσουμε και το Ουγγρικό Μίκλος.

Στα ελληνικά, και σε αντίθεση με άλλα διαδεδομένα ονόματα, ο Νικόλαος δεν έχει πολλά χαϊδευτικά ή λαϊκές διαλεκτικές παραλλαγές. Το καθιερωμένο υποκοριστικό Νίκος επικρατεί σχεδόν απόλυτα σήμερα, ενώ οι παραλλαγές Νικόλας, Νικολής, Νικολός και Νικολιός είναι σπάνιες. Συχνή παλιότερα η διαλεκτική μορφή Κόλιας (όπως ο Καββαδίας) ή Κολιός (όπως το μαστορόπουλο του Κοτζιούλα) σήμερα ακούγεται σπάνια, και ακόμα σπανιότερα παραλλαγές όπως Νικολούδας ή Κολάκης.

Τοπωνύμια Άγιος Νικόλαος υπάρχουν πολλά, με γνωστότερη την πόλη που είναι πρωτεύουσα του νομού Λασιθίου στην Κρήτη.

Στο γκουγκλοδιασημόμετρο, δηλαδή στα πρόσωπα που βγαίνουν πρώτα αν βάλεις στο πεδίο αναζήτησης το όνομα «Νίκος» προηγούνται ο υπουργός Νίκος Παππάς, ο Νίκος Καζαντζάκης και ο ευρωβουλευτής Νίκος Ανδρουλάκης. Με το «Νικόλας» προηγούνται ο Άσιμος και ο Μικρός Νικόλας του Γκοσινί.

Παροιμίες υπάρχουν με το όνομα, αλλά όχι πολλές. Η πιο γνωστή το Τρέχα γύρευε και Νικολό καρτέρει, που είναι επέκταση της απλής «τρέχα γύρευε». Ο Πολίτης την αφήνει ασχολίαστη, ενώ ο (αναξιόπιστος συνήθως) Νατσούλης λέει πως την είπε ο Μπ. Άννινος στον ίδιο τον Πολίτη όταν αυτός ανακοίνωσε ότι πρόκειται να αρχίσει τη συλλογή των παροιμιών! Προφανώς η παροιμία υπήρχε ήδη.

Μια κρητική παροιμία, που δείχνει τη συχνότητα του ονόματος στη Μεγαλόνησο είναι: «Απού ‘χει σερνικό παιδί και δεν το βγάλει Νίκο, κάλλιο να ανέβει στα βουνά να παίζει των περδίκω» -δηλαδή να κυνηγάει πέρδικες.

Η ερευνητική εντιμότητα μού επιβάλλει να αναφέρω και μια λεσβιακή παροιμία, όχι πολύ γνωστή, που τη λέμε σε κάποιον ενοχλητικό για να διακόψουμε τη συζήτηση μαζί του: Μίλα με τον Νικολή που έχει την άδεια την πολλή. Υπάρχει και γνωστότερη μορφή της, χωρίς Νικολή, που δεν θα την αναφέρω.

Αρκετές είναι οι παροιμίες με τον Άϊ-Νικόλα, άλλες ναυτικές και άλλες ημερολογιακές/μετεωρολογικές. Θα αναφέρω την «– Άγιε Νικόλα βόηθα με! — Κούνα κι εσύ το χέρι σου!» από την πρωτη κατηγορία και την «Βαρβάρα βαρβαρώνει, Σάββας σαβανώνει Αϊ-Νικόλας παραχώνει», που με παρετυμολογικά λογοπαίγνια δηλώνεται ότι τις μέρες εκείνες πέφτει πολύ το χιόνι. Ο Αϊ-Νικόλας ασπρίζει τα γένια του, λέει μια άλλη παροιμία, ενώ μια ναυτική συμβουλεύει: Περιγέλα το Νικόλα ώσπου νάμπεις στον λιμιώνα.

Ξέρουμε βέβαια ότι οι τρεις συνεχόμενες γιορτές της Βαρβάρας στις 4.12, του Σάββα στις 5.12 και του Νικόλα στις 6.12 λέγονται Νικολοβάρβαρα, και σε αρκετές παροιμίες επισημαίνεται το δριμύ ψύχος που συνήθως επικρατεί (επικρατούσε μάλλον) στις αρχές Δεκεμβρίου, π.χ. Μπρος πίσω τα Νικολοβάρβαρα / πέφτουν χιόνια τάρταρα.

Να σημειώσουμε ακόμα ότι, τουλάχιστον παλιότερα, ο αρχάριος οδηγός, που ήταν υποχρεωμένος να αναρτά το σήμα Ν στο πίσω παρμπρίζ του αυτοκινήτου του για ενα διάστημα, επονομαζόταν «Νικολάκης». Αναφέρω επίσης το περιπαιχτικό παιδικό τραγουδάκι «Νίκο-Νίκο πατημένο σύκο», ενώ, όπως ξέρουν όσοι επισκέπτονταν με ελληνικά τουριστικά γκρουπ τις αραβικές χώρες, μια συνηθισμένη συμβουλή των ξεναγών είναι να συστήνουν χαμογελώντας στους τουρίστες να μην φωνάζουν δυνατά το όνομα «Νίκο!» μια και κάπως έτσι ακούγεται το «άει γαμήσου» στα αραβικά.

Στη «Φυλλάδα του Γαϊδάρου» (ή «Γαδάρου, Λύκου και Αλεπούς Διήγησις Ωραία») ο Γάιδαρος αποκτά το δικαίωμα να αποκαλείται Νίκος:

Ω Γάδαρε, κυρ Γάδαρε, Γάδαρος πλιο δεν είσαι,
πρέπει σ’ ετούτο πώκαμες πάντοτε να παινείσαι.
Θαρρώ, για τούτο και πολλοί Γάδαρον δεν σε κράζουν,
αλλά ως τιμιότερον, Νίκον σε ονομάζουν.
Το όνομα εκέρδισες αυτό με πονηρίαν,
και την ζωήν σου έγλυκες απ’ αύτα τα θηρία.

Τραγούδια έχουμε κάμποσα με το όνομα. Υπάρχει ο θαλασσόλυκος Νικόλας που ήταν στη φουρτούνα μες στα όλα, αλλά μετά έγινε το θύμα ο Νικολός, υπάρχει ο Νικολής ο καπετάνιος ο ντερτιλής που ξέρει πόσο πάει το φιλί στη Δύση και στην Ανατολή, υπάρχει το καΐκι ο Αϊ-Νικόλας του Τσιτσάνη. Να μην ξεχάσουμε και τον Παύλο και τον Νικολιό, από το Τραγούδι του νεκρού αδελφού του Μίκη.

Ο Ζαμπέτας σε ένα (μάλλον μέτριο) τραγούδι του προτρέπει τον Νικολάκη να είναι πιο αυστηρός με τις γυναίκες:

Υπάρχουν τέλος τουλάχιστον δυο τραγούδια για συγκεκριμένους επώνυμους Νίκους. Το Μακρύ ζεϊμπέκικο για τον Νίκο (Κοεμτζή) του Σαββόπουλου και το Γράμμα στον κύριο Νίκο Γκάτσο (του Ανδρέου). Το Ρέκβιεμ για τον Νίκο της Ωχράς Σπειροχαίτης νομίζω ότι αναφέρεται επίσης σε αληθινό γεγονός.

Το ιστολόγιο γιορτάζει σήμερα, αλλά επίσης εύχεται χρόνια πολλά σε όσους γιορτάζουν σήμερα, σε όποιον και όποιαν Νίκο, Νίκη και Νικολέτα μας διαβάζει. Συνονόματοι και συνονόματες, χρόνια μας πολλά!