Ουχρονία

Ξέρετε τι σημαίνει η λέξη του τίτλου; Κατά πάσα πιθανότητα θα τη συναντάτε για πρώτη φορά αλλά ίσως να μπορείτε να κάνετε κάποια υπόθεση για τη σημασία της.

Πάντως, βλέπω ότι η ουχρονία έχει μπει στο Βικιλεξικό επομένως δεν θα είναι εντελώς άγνωστη. Ουχρονία λοιπόν είναι αυτό που λέμε επίσης εναλλακτική ιστορία, δηλαδή το (λογοτεχνικό) ξαναγράψιμο της ιστορίας με αφετηρία και καταλύτη την τροποποίηση ενός γεγονότος.

Για το λόγο αυτο, το συγκεκριμένο μυθοπλαστικό είδος ονομάζεται στα αγγλικά και What-if. Τι θα είχε γινει αν…; Τι θα είχε γίνει, ας πούμε, αν ο Μέγας Αλέξανδρος δεν είχε πεθάνει το 323; Αν οι Βυζαντινοί νικούσαν στη μάχη του Μαντζικέρτ; Αν  η Φάνι Καπλάν αστοχούσε στην απόπειρα δολοφονίας του Λένιν κι ο ηγέτης των μπολσεβίκων ζούσε ακμαίος άλλα δεκαπέντε χρόνια;

Πριν προχωρήσουμε, να πούμε πως η λέξη δεν φτιάχτηκε στα ελληνικά -είναι ελληνογενής νεολογισμός του 19ου αιώνα, που τον έπλασε (ως uchronie) ο Γάλλος συγγραφέας Σαρλ Ρενουβιέ (Charles Renouvier), πάνω στο μοντέλο της ουτοπίας, που κι αυτή είναι λέξη πλασμένη εκτός ελληνικών, από τον Τόμας Μορ το 1516 στα μεσαιωνικά λατινικά. Χρησιμοποιείται κυρίως από Γάλλους και λοιπούς λατινογενείς, καθώς και Γερμανούς, ενώ οι Άγγλοι προτιμούν τον όρο alternate history ή what-if αν και έχουν επίσης τον ορο uchronia, με ελαφρώς διαφορετική σημασία.

Ομολογώ πως ενώ μου άρεσε παλιά να διαβάζω εναλλακτική ιστορία, δεν ήξερα τον ορο «ουχρονία» μέχρι πρόσφατα. Πριν από δυο-τρεις βδομάδες, είχαμε βγει για φαγητό με φίλους και είχα πιάσει μια συζήτηση με τον φιλο Ρογήρο, περιστασιακό σχολιαστή εδώ για διάφορα θέματα ιστορίας και λογοτεχνίας, και έκανα λόγο για ένα μυθιστόρημα εναλλακτικής ιστορίας που διάβασα ότι επρόκειτο να κυκλοφορήσει (και λογικά θα έχει κυκλοφορήσει σήμερα), το «Ο Στάλιν στην Κολιμά» του Δημήτρη Μπελαντή.

Στην ουχρονία του Μπελαντή, ο ρους της ιστορίας αρχίζει να κυλάει αλλιώτικα στη Σοβιετική Ένωση όταν στην εσωκομματική διαμάχη υπερισχύει ο Τρότσκι που στέλνει τον Στάλιν εξορία στη Σιβηρία. Όμως το 1936 οι οπαδοί του Στάλιν οργανώνουν εξέγερση και γρήγορα αποκτούν τον έλεγχο των ανατολικών περιοχών της ΕΣΣΔ και ξεσπάει εμφύλιος.

Το βιβλίο δεν το έχω διαβάσει κι έτσι δεν ξέρω με ποιο τρόπο εξηγεί ο συγγραφέας το ότι, με ενδοσοβιετικό εμφύλιο το 1936, δεν ακολούθησε επέμβαση είτε του Χίτλερ είτε των δυτικών δημοκρατιών, είτε και των δυο μαζί συνασπισμένων ώστε να πνιγεί στο αίμα το εργατικό κράτος. Μεγάλη απορία έχω αλλά ίσως ο Μπελαντής δίνει μια πειστική εξήγηση.

Διότι αυτό είναι το θέμα με τη (σοβαρή) εναλλακτική ιστορία ή ουχρονία: μπορείς να αλλάξεις την έκβαση ενός γεγονότος αλλά μετά πρέπει να δίνεις πειστικά επιχειρήματα για τις εξελίξεις που θ’ ακολουθήσουν.

Ξέρω άλλα δυο σχετικώς πρόσφατα ελληνικά μυθιστορήματα ουχρονίας που περιστρέφονται γύρω από το ίδιο γεγονός. Πρόκειται για τα βιβλία του Δημήτρη Φύσσα Πλατεία Λένιν, πρώην Συντάγματος, και του Γιώργου Αλεξάτου Πλατεία Μπελογιάννη.

Το βιβλίο του Φύσσα δεν το έχω διαβάσει. Ξέρω όμως ότι φαντάζεται την Ελλάδα μετά το τέλος του Β’ παγκ. πολέμου να περνάει στο σοσιαλιστικό στρατόπεδο -επειδή ο πόλεμος άργησε να τελειώσει έξι μήνες, ο Κόκκινος Στρατός πρόφτασε να κατέβει απελευθερωτής ως τα μέρη μας. Στο βιβλίο του Αλεξάτου, ο εμφύλιος πόλεμος τελειώνει με ανακωχή, η Ελλάδα κόβεται στα δύο, Θεσσαλία-Ήπειρος και πάνω μαζί με κάποια νησιά αποτελούν τη Λαϊκή Δημοκρατία της Ελλάδας ενώ οι υπόλοιπες περιοχές μένουν στο Βασίλειον της Ελλάδος. Αυτό είναι κατ’ εμέ το αδύνατο σημείο, οτι φαντάζεται εκτενή χερσαία σύνορα ανάμεσα στα δυο ελληνικά κράτη. Τέλος πάντων, το 1967 στο νότιο κράτος κυρύσσεται δικτατορία, και η φοιτητική εξέγερση του 1973 φέρνει την κατάρρευση του καθεστώτος και την επανένωση της χώρας ως Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Ελλάδας -τα υπόλοιπα να τα διαβάσετε στο βιβλίο.

Με τον φιλο μου τον Ρογήρο λοιπόν συζητήσαμε για τα μυθιστορήματα αυτά αλλά και γενικότερα για την εναλλακτική ιστορία -να θυμίσω ότι ο Ρογήρος έχει πάθος με την κανονική ιστορία. Συμφωνήσαμε ότι πολλές φορές η τροποποίηση ενός γεγονότος δεν αλλάζει πολύ τον ρου της ιστορίας. Αν ο Χίτλερ πέθαινε απο πνευμονία το 1927, κατά πάσα πιθανότητα θα αναδεικνυοταν κάποιος άλλος ηγέτης με παρόμοια χαρακτηριστικά. Αν η Κωνσταντινούπολη δεν έπεφτε στις 29 Μαΐου 1453, θα έπεφτε ένα μήνα αργότερα.

Κατά σατανική σύμπτωση, την αμέσως επόμενη μέρα, ο Ρογήρος πήγε να αγοράσει εφημερίδα και είδε ότι ένα από τα ιστορικά περιοδικά που παρακολουθεί είχε βγάλει έκτακτο τεύχος αφιερωμένο, ακριβώς, στην Ουχρονία! Έγραψε λοιπόν ένα ωραιο κείμενο στο Φέισμπουκ, από το οποίο αντιγράφω ένα κομμάτι:

Και, ως εκ θαύματος, την επομένη, στο εφημεριδοπωλείο, πέφτω επάνω στο τελευταίο τεύχος του Guerres & Histoire, με θέμα, ακριβώς, είκοσι ουχρονίες (προφανέστατα, στρατιωτικού ενδιαφέροντος)!

Αντί να χάσει χρόνο, αναζητώντας συμμαχίες στον ιταλικό νότο, ο Αννίβας εκμεταλλεύεται τον θρίαμβο στις Κάννες, επελαύνει προς τη Ρώμη και την καταλαμβάνει. Ο στόλος της Γαληνοτάτης φθάνει έγκαιρα στην πολιορκούμενη Βασιλεύουσα και συμβάλλει αποφασιστικά στη λύση της πολιορκίας που επιχειρεί ο μετέπειτα Πορθητής. Οι Ναπολέων λαμβάνει υπόψη τις επισημάνσεις του δύστυχου Γκρουσύ, τροποποιεί την τακτική του και νικά στο Βατερλώ. Οι ΗΠΑ παραμένουν ουδέτερες καθ’ όλη τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Η Βέρμαχτ κατορθώνει να φτάσει στο Μπακού και τις πετρελαιοπηγές του. Η Απόβαση στη Νορμανδία καταλήγει σε φιάσκο.

Πέρα από όλες αυτές τις ενδιαφέρουσες υποθέσεις, ακόμη πιο σημαντικά είναι τα θεωρητικά άρθρα του περιοδικού. Οι επισημάνσεις για την ιδεολογική κατεύθυνση που παρακινεί συχνά σε τέτοιες ασκήσεις εναλλακτικής Ιστορίας (λ.χ. στις ΗΠΑ αποτελούν προνομιακό πεδίο των διαφόρων νεοσυντηρητικών), Οι οδηγίες για το πώς μια υπόθεση ουχρονίας μπορεί να είναι πραγματικά χρήσιμη: ο Ντανιέλ Φελντμάνν καταρτίζει έναν εξάλογο των παγίδων τις οποίες πρέπει κανείς να αποφύγει. Κύριος στόχος πρέπει να είναι η κατανόηση της Ιστορίας, όχι η προβολή κάποιας ιδεολογίας ή η όποια σαθρή ηθικολογία. Πρέπει να αποφεύγονται τα χρονικά άλματα, αλλά και η επιρροή που ασκεί η επίσημη εθνική αφήγηση. Τα απομακρυσμένα στον χρόνο συμπεράσματα είναι εξαιρετικά επισφαλή. Πρέπει να προσδιορίζονται όλα τα πιθανά ενδεχόμενα, αντί να δίνεται προτεραιότητα σε μια προκαθορισμένη (στο μυαλό του συγγραφέα) έκβαση. Η συμπεριφορά των πρωταγωνιστών και των αντικειμενικών παραγόντων πρέπει να καθορίζεται βάσει λογικών υποδειγμάτων, τα διδάγματα της στατιστικής πρέπει να λαμβάνονται υπόψη για τον ποσοτικό και ποιοτικό έλεγχο όλων των κρίσιμων παραμέτρων. Φυσικά, με τέτοια πειθαρχία, εύκολα γίνεται αντιληπτό ότι η σωστή άσκηση ουχρονίας αποκτά χαρακτηριστικά επιστημονικότητας και απομακρύνεται όσο περισσότερο γίνεται από τους ευφάνταστους σχεδιασμούς συγγραφέων που θέλουν να γοητεύσουν το κοινό τους ή να προωθήσουν κάποια ιδεολογία.

Για παράδειγμα, μια ενδεχόμενη αποτυχία της απόβασης στη Νορμανδία θα απαιτούσε πολλές αλλαγές στο σενάριο των γεγονότων: να επιλέξει ο Χίτλερ να ακολουθήσει την άποψη Ρόμμελ (εξουδετέρωση του αντιπάλου αμέσως μετά την απόβαση) κι όχι εκείνη του φον Ρούντστεντ (εξουδετέρωση στη συνέχεια με χρήση των δυνάμεων τεθωρακισμένων). Να σχεδιάσουν οι σύμμαχοι την επιχείρηση με τρόπο πολύ επισφαλέστερο: απόβαση με σημαντικά μικρότερες δυνάμεις, ανάθεση της γενικής διοίκησης σε πρόσωπο όχι ιδιαίτερα ικανό για την υλοποίηση τέτοιων επιχειρήσεων (π.χ. Αλεξάντερ), εσπευσμένος προγραμματισμός εκτέλεσης της απόβασης, εμμονή να πραγματοποιηθούν ταυτόχρονα οι αποβάσεις σε Νορμανδία και Προβηγκία κ.ο.κ. Με άλλα λόγια, πρέπει να αλλάξουν πάρα πολλά σε σχέση με όσα πράγματι συνέβησαν και σε σημαντικό βάθος χρόνου ώστε να υπάρξει μια πιθανότητα διαφορετικής έκβασης.

Άλλωστε, το πλέον σύνηθες συμπέρασμα των συντακτών που περιοδικού είναι ότι ακόμη και αν ένα μεμονωμένο γεγονός είχε διαφορετική κατάληξη, η τελική έκβαση μιας σύγκρουσης ή η τελική εξέλιξη της γενικότερης κατάστασης δεν θα διέφερε ουσιωδώς από την πραγματικότητα.

Το τεύχος του γαλλικού περιοδικού έχει μερικές ουχρονίες ελληνικού ενδιαφέροντος. Ο Ρογήρος ανέφερε ήδη την αποτυχία της πολιορκίας τον Μάιο του 1453 -όπου οι συγγραφείς καταλήγουν ότι μάλλον η τελική έκβαση θα ήταν η ίδια. Σε ένα άλλο σενάριο, οι Πέρσες νικούν στη Σαλαμίνα. Εδώ ο συγγραφέας δεν εξετάζει αναλυτικά τι θα μπορούσε να είχε γίνει αλλά παρουσιάζει 4-5 επιστολές π.χ. του Ευμένη της Αρεοπόλεως προς τον σατράπη της Ελλάδος, στην οποία επαινεί τους Πέρσες που απελευθέρωσαν τους Μεσσήνιους και τους Λάκωνες απο τον ζυγό των Σπαρτιατών, και θέτει τους άνδρες του στη διάθεση του μεγάλου βασιλιά για την εκστρατεία στη Δύση.

Ενδιαφέρον έχει και το άρθρο που φαντάζεται νίκη του Ηρακλείου στη μάχη του Γιαρμούκ το 636. Τα δικά μας βιβλία σχολικής ιστορίας δεν ασχολούνται και πολύ με το γεγονός, αλλά από τότε η Βυζαντινή αυτοκρατορία έχασε Συρία, Αίγυπτο και Αφρική και εδραιώθηκε στις περιοχές αυτές η αραβική-μουσουλμανική παρουσία. Κατά τον συγγραφέα του γαλλικού άρθρου, αν νικούσε ο Ηράκλειος, το Ισλάμ θα αναχαιτιζόταν μια για πάντα, οι περιοχές της Συρίας και της Αιγύπτου θα παρέμεναν χριστιανικές -βεβαίως μονοφυσιτικές, αίρεση που θα παγιωνόταν και θα γινόταν πλέον ανεκτή. Όταν εμφανίζονται στο προσκήνιο οι Τούρκοι τον 11ο αιώνα, υιοθετούν τον μονοφυσιτισμό κι έτσι την Κωνσταντινούπολη την κυριεύουν στις 29 Μαΐου 1453 οι στρατιές των μονοφυσιτών Οθωμανών. Τον 21ο αιώνα θα μπορούσε να υπάρχει μια εύρωστη Μεσογειακή Ένωση στα εδάφη περίπου της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.

Οι ασκήσεις ουχρονίας είναι σαγηνευτικές και έχουν και το πλεονέκτημα ότι δεν μπορούν να διαψευστούν. Μπορεί κανείς να αφήσει τη φαντασία του να οργιάσει, παίρνοντας έτσι εκδίκηση από την πραγματικότητα. (Κάπως έτσι κάνουν και στο Φούτμπολ Μάνατζερ εκείνοι που γίνονται προπονητές του Πανθρακικού -ή του Παναθηναϊκού- και τον βγάζουν πρωταθλητή Ευρώπης). Σαν μελέτη της ιστορίας όμως, έχουν ενδιαφέρον.

Όποιος θέλει να εξασκηθεί στην ουχρονία, ας απαντήσει στο εξής ενδεχόμενο. Στις εκλογές του Σεπτεμβρίου 2015, όσα στελέχη του ΣΥΡΙΖΑ διαφώνησαν με τους χειρισμούς του Αλέξη Τσίπρα συγκρότησαν τη Λαϊκή Ενότητα που κατέβηκε στις εκλογές αλλά δεν έπιασε το όριο του 3% για λίγες ψήφους. Έστω ότι συνεργάζονταν εκλογικά με την Ανταρσύα και κατάφερναν με 3,5% να μπουν στη Βουλή με 10 βουλευτές, που βέβαια θα τους έχανε κυρίως το πρώτο κόμμα. Έτσι, στις 21 Σεπτεμβρίου 2015 η δύναμη των κομμάτων είναι: ΣΥΡΙΖΑ 138, ΝΔ 73, Χρυσή Αυγή 17, ΠΑΣΟΚ 17, ΚΚΕ 15, Ποτάμι 11, ΑΝΕΛ 10, ΛΑΕ 10, Ενωση Κεντρώων 9.

Θα είχε αλλάξει κάτι;

Advertisement