Υγείαρτος, το ανύπαρκτο «γιαούρτι των αρχαίων Ελλήνων»

Το σημερινό άρθρο το είχα υποσχεθεί πριν από καιρό σε κάποιον φίλο, αλλά με τούτα και με κείνα το αμέλησα, και τώρα που τελειώνει ο χρόνος σπεύδω να ξεπληρώσω την υπόσχεση να μην αρχίσουν να τρέχουν τόκοι υπερημερίας.

Ο λόγος, για την ανύπαρκτη στην αρχαία ελληνική γλώσσα λέξη «Υγείαρτος», από την οποία, σύμφωνα με ορισμένους ελληνοβαρεμένους και συναφείς, προέρχεται η τουρκική λέξη yoğurt από την οποία παράγεται η ελληνική λέξη ‘γιαούρτι’ και βέβαια και οι αντίστοιχες λέξεις των άλλων γλωσσών.

Πράγματι, στο Διαδίκτυο θα βρείτε αρκετά (αν και όχι πάρα πολλά άρθρα) στα οποία τονίζεται η (αδιαμφισβήτητη) διατροφική αξία του γιαουρτιού και παρεμπιπτόντως αναφέρεται ότι π.χ. «Δίκαια οι αρχαίοι το ονόμαζαν «υγείαρτο», δηλαδή «ο άρτος της υγείας», αφού είναι μια τροφή με θαυματουργές ιδιότητες που συμβάλουν στην διατήρηση της υγείας αλλά και στην αποκατάσταση της«. Σε ιστότοπο με συνταγές μαγειρικής, η συνταγή για σπιτικό γιαούρτι συνοδεύεται από την επισήμανση: «Επίσης θέλω να αναφέρω πως η λέξη γιαούρτι είναι καθαρά παράφραση της ελληνικής υγείαρτος. Αυτό για να μην τους πιστεύετε όταν γράφουν ότι η λέξη είναι τουρκική ή αραβική«.

Αλλού διαβάζουμε: «Γιαούρτι ή Υγείαρτος των Αρχαίων Ελλήνων (…) Χωρίς αμφιβολία, το γιαούρτι, υπήρχε πολλά χρόνια πριν οι άνθρωποι γράψουν γι’ αυτό. Είναι πολύ πιθανό ότι η ανακάλυψη του έγινε τυχαία. Γενικά πιστεύεται ότι πρωτοεμφανίστηκε στη Μέση Ανατολή, κάπου στην περιοχή της σημερινής Τουρκίας, ή ίσως στη γειτονική Περσία. Περιλαμβάνεται στο διαιτολόγιο των Ελλήνων από τους αρχαίους χρόνους, γιατί το θεωρούσαν τροφή πλούσια σε θρεπτικά συστατικά. Για το λόγο αυτό το ονόμαζαν και υγείαρτο.»

Όπως είπα, δεν είναι πάρα πολλά τα άρθρα αυτά, και ίσως να μην άξιζε να γραφτεί άρθρο (και έτσι να τα διαφημίσει), ωστόσο η άποψη περί «υγείαρτου» (ή μήπως «υγειάρτου»; ) είναι αρκετά διαδεδομενη στα διάφορα φόρουμ, και επανέρχεται τακτικά στην επικαιρότητα ιδίως όταν γίνεται λόγος για αντιδικίες σχετικά με το γιαούρτι ελληνικού τύπου ή παρόμοια θέματα. Σε αυτό το παλιό άρθρο της Ελευθεροτυπίας, για παράδειγμα, αρκετοί σχολιαστές επιμένουν ότι το γιαούρτι ετυμολογείται από το αρχαιοελληνικό «υγείαρτος» -ευτυχώς όμως τούς δίνεται απάντηση.

Λοιπόν, λέξη «υγείαρτος» δεν υπάρχει στην αρχαία ελληνική και μεσαιωνική γραμματεία. Δεν θα τη βρείτε σε κανένα λεξικό, ούτε του Δημητράκου, ούτε το Λίντελ Σκοτ, ούτε άλλο. Δεν θα τη βρείτε ούτε στο TLG, που έχει το σύνολο των κειμένων της αρχαίας ελληνικής και μεσαιωνικής γραμματείας -ιδού, για του λόγου το αληθές, το σχετικό απόσπασμα από το λεξιλόγιό του (σε παρένθεση ο αριθμός των εμφανίσεων κάθε λεκτικού τύπου).

Μάλιστα, αν έψαξα καλά, στα αρχαία ελληνικά δεν υπάρχει καμία λέξη με β’ συνθετικό τη λέξη άρτος. Που και να υπήρχε, τι θα σήμαινε τάχα; Ο άρτος της υγείας; Δεν θα ήταν λογικό ο όρος αυτός, αν προς στιγμήν υποθέσουμε ότι υπήρχε, να περιγράφει κάποιο είδος ψωμιού; Θέλει πολλή φαντασία για να μεταφερθούμε από την αρτοποιία στη γαλακτοκομική.

Αλλά, όπως είπαμε, η λέξη είναι ανύπαρκτη στην αρχαία γραμματεία. Σήμερα, βέβαια η λέξη υπάρχει, έστω και ως εμπορική ονομασία. Έτσι αποφάσισε να ονομάσει την επιχείρησή του ένας αρτοζαχαροπλάστης από το Πολύκαστρο του Κιλκίς. Αλλά αυτό δεν μας ενδιαφέρει εκτός αν περνάμε από εκεί και θέλουμε να ψωνίσουμε βουτήματα ή παξιμάδια.

Το γιαούρτι είναι δάνειο από τα τουρκικά, όπου λέγεται yoğurt (αυτό το ğ που το έχει και ο Ερντογάν στ’ όνομά του, προφέρεται πολύ αχνά). Οι ετυμολόγοι εικάζουν ότι από τα τουρκικά προς τα ελληνικά μεσολάβησε κάποια βαλκανική γλώσσα, πιθανώς τα αρωμουνικά.

Επειδή λοιπόν το γιαούρτι είναι λέξη δάνεια, και μάλιστα δάνεια από τον… προαιώνιο εχθρό, κάποιοι θέλησαν να την επαναπατρίσουν, να της δώσουν άσπιλα χαρτιά, να αποκαταστήσουν την τρωθείσα παρθενία της γλώσσας μας. Οπότε, όπως οι δάσκαλοι του 19ου αιώνα, που ετυμολογούσαν το πανταλόνι από το «πάντα λιώνει» (μήπως δεν ισχύει; ) και τον γάιδαρο από το «αεί γαρ δέρεται», έφτιαξαν κι αυτοί τον «υγείαρτο» που θα’ταν πιο πιστευτή εκδοχή αν έλεγαν για «υγείας άρτυμα» (αλλά καλυτερα να μην τους δίνω ιδέες).

Πάμε παρακάτω. Ήξεραν οι αρχαίοι ημών πρόγονοι το γιαούρτι; Εδώ θα αντλήσω υλικό και από παλιό σημείωμα του Ν. Λίγγρη στη Λεξιλογία.

Κατά πάσα πιθανότητα δεν το ήξεραν, αν και δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι, ενώ υπάρχουν μια σειρά από ξινά ή υπόξινα φρέσκα γαλακτοκομικά προϊόντα κάποια από τα οποία θα τα ήξεραν διότι είχαν το «οξύγαλα» (ξινόγαλο λέμε σήμερα).

Η αγγλική Βικιπαίδεια σωστά γράφει ότι η πρώτη αναφορά σε (κάτι σαν) γιαούρτι βρίσκεται στον Πλίνιο τον πρεσβύτερο ο οποίος είχε γράψει ότι «είναι αξιοσημείωτο πώς ορισμένοι βάρβαροι λαοί που τρέφονται με γάλα φαίνεται να αγνοούν το τυρί, κι όμως γνωρίζουν να πήζουν το γάλα και να το μετατρέπουν σε ένα ξινό παρασκεύασμα με ευχάριστο άρωμα».

Στη φαρέτρα των ελληνοβαρεμένων έχει προστεθεί ένας στίχος από τον Κύκλωπα του Ευριπίδη, όπου, στη μετάφραση του Γ.Β.Τσοκόπουλου, υπάρχει ο εξής διάλογος:

ΟΔΥΣΣΕΥΣ
Πουλήσατέ μας τρόφιμα που έχουμε ανάγκη.
ΣΕΙΛΗΝΟΣ
Σου είπα πως δεν έχουμε παρά μονάχα κρέας.
ΟΔΥΣΣΕΥΣ
Κι’ αυτό καλό· την πείνα μας μπορεί να ησυχάση.
ΣΕΙΛΗΝΟΣ
Μα και γιαούρτι και τυρί και γάλα γελαδίσιο.

Αυτόν τον στίχο τον κραδαίνουν οι υγειαρτιστές σαν τεκμήριο ακαταμάχητο της ύπαρξης είτε της λέξης είτε του πράγματος στην αρχαιότητα, αλλά πέφτουν έξω. Το πρωτότυπο κείμενο είναι:

Σι. οὐκ ἔστιν, ὥσπερ εἶπον, ἄλλο πλὴν κρέας.
Οδ. ἀλλ’ ἡδὺ λιμοῦ καὶ τόδε σχετήριον.   (135)
Σι. καὶ τυρὸς ὀπίας ἔστι καὶ βοὸς γάλα.
Οδ. ἐκφέρετε· φῶς γὰρ ἐμπολήμασιν πρέπει.

Στο αρχαίο κείμενο δεν υπάρχει… υγείαρτος βέβαια ούτε καν γιαούρτι αλλά «τυρός οπίας», δηλαδή τυρί που το έφτιαχναν χρησιμοποιώντας αντί για πυτιά το γάλα (τον οπόν) της συκιάς. Πρέπει να έχουμε αναφερθεί ξανά σε αυτή την τεχνική των αρχαίων, που θα έδινε ασφαλώς χλωρό τυρί, έτοιμο προς κατανάλωση. Δεν είναι μεγάλη αυθαιρεσία που ο Τσοκόπουλος το απέδωσε «γιαούρτι» για να του βγει ο δεκαπεντασύλλαβος, δεν μεταφράζει πραγματεία στο κάτω κάτω.

Οπότε, χωρίς, επαναλαμβάνω, να είμαστε βέβαιοι, το γιαούρτι μάλλον δεν ήταν γνωστό στην αρχαιότητα. Η χρήση του γιαουρτιού από νομάδες Τούρκους τεκμηριώνεται σε μεσαιωνικά κείμενα του 11ου αιώνα. Κατά πάσα πιθανότητα, στην αρχή η ζύμωση θα έγινε τυχαία από βακτηρίδια που βρέθηκαν σε ασκιά απο γίδινο δέρμα.

Στα Βαλκάνια, στον Καύκασο, στην κοντινή μας Ασία, το γιαούρτι ήταν πολύ διαδεδομένο από παλιά. Στη Δυτική Ευρώπη έφτασε στις αρχές του 20ού αιώνα. Ο Ισαάκ Καράσο, ένας Εβραίος της Σαλονίκης που είχε μετεγκατασταθεί στη Βαρκελώνη, άνοιξε εκεί την πρώτη βιοτεχνία γιαουρτιού -την ονόμασε από το χαϊδευτικό όνομα του γιου του, του Δανιήλ, Danone. Την ίδια εποχή ο Βούλγαρος γιατρός Στάμεν Γκριγκόροφ περιέγραψε το βακτηρίδιο που προκαλεί τη ζύμωση, που ονομάστηκε lactobacillus bulgaricus προς τιμή του. Ο Ρώσος βιολόγος Ηλίας Μέτσνικοφ, νομπελίστας, προώθησε το γιαούρτι σαν μακροβιοτική τροφή avant la lettre, κάνοντας λόγο για την ασυνήθιστη μακροβιότητα των Βούλγαρων τσομπάνων. Οι δυτικοί καταναλωτές, θέλοντας να κατακτήσουν αβρόχοις ποσί την υποτιθέμενη μακροβιότητα χωρίς τις συμπαρομαρτούσες στερήσεις της ποιμενικής ζωής, πείστηκαν κι έτσι το γιαούρτι εδραιώθηκε στον δυτικό κόσμο.

Όταν ήμουν μικρός αντιπαθούσα την (υποχρεωτική τότε) πέτσα του γιαουρτιού και έκανα φασαρία να την αφαιρέσουν -μια ακόμα απόδειξη ότι τα μικρά παιδιά είναι χαζά. Τώρα η πέτσα σπανίζει αν και στα ντόπια σουπερμάρκετ βρίσκεις άνετα. Το χειρότερο ελληνικό γιαούρτι είναι κλάσεις ανώτερο από το καλύτερο δυτικό. Στα σουπερμάρκετ της Εσπερίας ως γιαούρτι ελληνικού τύπου αναφέρεται το στραγγιστό, που συχνά πουλιέται με ελληνοπρεπείς ονομασίες και με γαλάζιο φόντο στους κεσέδες, αρχαίες κολόνες, εκκλησίες χωρίς σταυρό και άλλες γραφικότητες. Η Danone κυκλοφορεί το Oikos (σε κάτι κεσεδάκια σαν μεγάλες δαχτυλήθρες) ενώ η Nestlé θέλοντας να βρει ένα όνομα που να θυμίζει και γιαούρτι (yaourt στις γαλλόφωνες χώρες) αλλά και να έχει ελληνικό χρώμα, κι επειδή θεωρούνε πως η κατάληξη -os είναι η επιτομή της ελληνικότητας κυκλοφόρησαν τη μάρκα με το απαίσιο όνομα Yaos (παλιότερα έγραφαν απλώς Yaourt à la grecque, α λα γκρεκ).

Αρκετά ελληνικό είναι το γιαούρτι, δεν χρειαζόμαστε τις αγυρτείες των ελληνοβαρεμένων πορτοκαλιστών. Την άλλη φορά που θα σας πει κάποιος για την αρχαία λέξη υγείαρτο, πείτε του να πάει να τον κοιτάξει κανένας υγίατρος!