Δασκαλιό χωρίς δασκάλους

Όταν ήμουν μικρός, πέρασα μερικά καλοκαίρια με τον παππού και τη γιαγιά στο Τολό, το παραθαλάσσιο χωριό κοντά στο Ναύπλιο. Παλιότερα πήγαιναν στο Ξυλόκαστρο, αλλά ο παππούς, που είχε τη μέση του, διάλεξε το Τολό επειδή είχε πιο ζεστή θάλασσα, καθώς βρίσκεται σ’ έναν μάλλον κλειστό κόλπο.

Απέναντί μας είχαμε ένα πολύ μικρό νησάκι, όπου πήγαινες και κολυμπώντας -εκεί κόβαμε φραγκόσυκα. Πιο δίπλα, ήταν ένα σαφώς μεγαλύτερο νησί, η Ρόμβη, ακατοίκητο κι αυτό -κάποιοι έβοσκαν κατσίκια. Πισω από τη Ρόμβη, και αθέατο από το Τολό, ήταν ένα μικρότερο νησάκι, το Δασκαλιό, όπου πήγαιναν για ψάρεμα οι ντόπιοι. Καναδυό φορές μάς είχε πάρει κι εμάς ο κυρ Χρήστος με τη βάρκα.

Το Δασκαλιό του Τολού δεν είναι ούτε το μόνο ούτε καν το γνωστότερο μ’ αυτό το όνομα. Οι παπαδιαμαντιστές θα ξέρουν το Δασκαλιό (Δασκαλειό το έγραφε συνήθως ο Παπαδιαμάντης), το «μικρόν φαιοπρασινίζον νησίδιον», έτσι το χαρακτηρίζει στον «Βαρδιάνο στα σπόρκα», που μαζί με άλλα κλείνουν το λιμάνι της Σκιάθου. Δασκαλιό υπάρχει και στην Κερατέα, νησάκι που έδωσε το όνομά του στο λιμάνι και στον παραθαλάσσιο οικισμό, υπάρχει έξω από τον Πόρο, στις Αλκυονίδες νήσους στον Κορινθιακό και σε πολλά άλλα μέρη. Στη Βικιπαίδεια αναφέρονται δεκατέσσερα νησιά ή ακτογραφικά χαρακτηριστικά με αυτό το όνομα, ενώ θα λείπουν κάμποσα ακόμα -το βέβαιο είναι πως λείπει ακόμα ένα Δασκαλιό, αυτό για το οποίο θα σας μιλήσω τώρα.

Φίλος του ιστολογίου μού έστειλε ένα λινκ για τις πολύ ενδιαφέρουσες αρχαιολογικές έρευνες που διεξάγονται στο Δασκαλιό της Κέρου. Η Κέρος είναι ακατοίκητο σήμερα νησί κάτω από τα Κουφονήσια, όπου έχουν βρεθεί σημαντικότατα αρχαιολογικά ευρήματα της εποχής του κυκλαδικού πολιτισμού. Το Δασκαλιό της Κέρου είναι σήμερα νησάκι πολύ κοντά στην ακτή, στην αρχαιότητα όμως ήταν ακρωτήριο -η στάθμη των νερών ανέβηκε στο μεταξύ.

Σύμφωνα με το άρθρο, οι νέες ανασκαφές στον προϊστορικό οικισμό του Δασκαλιού στην Κέρο αποκάλυψαν «πλήθος επιβλητικών και πυκνά δομημένων κατασκευών, πολύ πιο εντυπωσιακών από ό,τι πιστεύαμε μέχρι σήμερα, αποδεικνύοντας πως πρόκειται για μια από τις πιο σημαντικές θέσεις στο Αιγαίο της πρώιμης Εποχής του Χαλκού (3η χιλιετία π.Χ.)».

Η βραχώδης προεξοχή του Δασκαλιού είχε σχήμα κωνικό, αλλά οι άνθρωποι της εποχής, είτε χτίζοντας είτε κόβοντας την πέτρα, του έδωσαν σχήμα σαφέστερα πυραμιδοειδές. Όπως λέει ο Μάικλ Μπόιντ, ο Βρετανός αρχαιολόγος που είναι επικεφαλής των ανασκαφών, «ένα εκτεταμένο οικοδομικό πρόγραμμα έλαβε χώρα στο Δασκαλιό, το οποίο άλλαξε τη φυσική βραχώδη προεξοχή σε κάτι που θα είχε την εικόνα μιας ανθρώπινης κατασκευής …. Μέσα στους τοίχους που χτίστηκαν αναπτύχθηκαν δραστηριότητες, γνώσεις και εξειδικεύσεις οι οποίες είχαν να κάνουν με σπάνια ή εξωτικά υλικά, όπως τα μέταλλα και ο οψιανός, ενώ οι άνθρωποι που έζησαν εκεί φαίνεται ότι αναμίχθηκαν σε διαφορετικά δίκτυα λειτουργώντας σε διαφορετικά επίπεδα. Το Δασκαλιό έγινε ένα πρωτο-αστικό κέντρο σε βαθμό πρωτόγνωρο για τα νησιά, που μπορεί να ανταγωνιστεί μόνο η Κνωσός στην Κρήτη».

Για ποιον ακριβώς λόγο έγιναν όλα αυτά δεν είναι ακόμα σαφές, άλλωστε οι ανασκαφές συνεχίζονται. Πάντως η Κέρος ήταν το σημαντικότερο λατρευτικό κέντρο των Κυκλάδων.

Εμείς όμως εδώ δεν αρχαιολογούμε αλλά λεξιλογούμε. Το ήξερε αυτό ο φίλος του ιστολογίου κι έτσι φρόντισε να συνοδέψει την αρχαιολογική είδηση με ένα ωραιότατο γλωσσικό επιστέγασμα.

Γιατί ονομάστηκε Δασκαλιό το νησάκι της Κέρου; Ή το νησάκι του Τολού; Ή των Αλκυονίδων; Ποια σχέση μπορει να έχει με δασκάλους και σχολεία; Τα περισσότερα από τα νησάκια αυτά είναι μικρότατες βραχονησίδες, ακατοίκητες, κάποιες από αυτές αρκετά μακριά από κατοικούμενες ακτές -πού βρέθηκε ο δάσκαλος; Κι όμως, για πολλά από τα νησάκια που λέγονται Δασκαλιό υπάρχει τοπική παράδοση ότι εκεί υπήρχε κάποτε δάσκαλος, ίσως και κρυφό σχολειό.

Το γεωγραφικό όνομα «Δασκαλιό» το διερεύνησε ήδη στα τέλη του 19ου αιώνα ο πρωτοπόρος γεωγράφος και ιστορικός Αντωνιος Μηλιαράκης (1841-1905). Σε άρθρο του που το ανέβασα εδώ για να το δείτε, με τίτλο «Πόθεν η λέξις Δασκαλειό ως γεωγραφικό όνομα», ο Μηλιαράκης κάνει λόγο για πέντε ή έξι νησάκια με το όνομα αυτό (του Τολού, του Πόρου, της Κερατέας, των Αλκυονίδων, της Σκιάθου κι ένα μεταξύ Ιθάκης και Κεφαλονιάς). Επισημαίνει σωστά ότι είναι απίθανο να υπάρχει σχολείο με δάσκαλο και μαθητές σε άνυδρα και άδενδρα νησάκια, όπου δεν μπορεί να ζήσει άνθρωπος ούτε λίγες ώρες, οπότε κάποιο άλλο πρέπει να είναι το κοινό χαρακτηριστικό που οδήγησε να ονομαστούν έτσι αυτές οι βραχονησίδες.

Η αρχή, λέει ο Μηλιαράκης, ειναι η ιταλική λέξη scoglio, που σημαίνει σκόπελος ή νησίδα. Οι Βενετοί που έφτιαχναν ναυτικούς χάρτες, τον καιρό της θαλασσοκρατορίας, δεν ήξεραν τα ελληνικά ονόματα των πάμπολλων μικρών βραχονησίδων, οπότε κάποιες τις ονόμαζαν scoglio, π.χ. Scoglio di St. Theodore έλεγαν το Μπούρτζι έξω απο το Ναύπλιο. Από αυτό το ντα σκόλιο / ντα σκόλι / ντι σκόλι προέκυψε με παρετυμολογία το Δασκαλιό. Έτσι εξηγείται ότι το όνομα αυτό σήμερα το βρίσκουμε πάντοτε σε πολύ μικρές βραχονησίδες, που μάλιστα όλες τους βρίσκονται σε περιοχές που είχαν δεχτεί τη βενετική γλωσσική επιρροή.

Ωστόσο, όπως είπαμε, για πολλά νησακια που λεγονται «Δασκαλιό» οι κάτοικοι της πλησιέστερης ακτής έχουν την παράδοση ότι οντως υπήρχε κάποιος δάσκαλος ή καλόγερος εκεί, που μάλιστα λειτουργούσε κρυφό σχολειό. Για παράδειγμα, για το Δασκαλιό που είναι έξω από το Τολό, η τοπική ιστοσελίδα αναφέρει: «Λέγεται ότι εδώ, την περίοδο της Τουρκοκρατίας, λειτούργησε ιερατικό κρυφό σχολείο, για τα παιδιά της γύρω περιοχής».

Πέρα από το ότι το κρυφό σχολειό είναι σε γενικές γραμμές μύθος που πλάστηκε τον 19ο αιώνα, όπως έχουμε παλιότερα γράψει, ειδικά στην περιπτωση των βραχονησίδων είναι εντελώς παράλογο να σκεφτούμε ότι καθημερινά μικροί μαθητές διαπεραιώνονταν, συχνά διαπλεοντας όχι ασήμαντες αποστάσεις, σε ένα ξερό και αφιλόξενο νησάκι και το βράδυ επέστρεφαν στα σπίτια τους.

Ενδιαφέρον έχει ότι η παράδοση για κρυφό σχολειό σε νησάκι Δασκαλιό υπάρχει και σε μέρη όπως η Πάτμος, η οποία επί τουρκοκρατίας δεν είχε Τούρκους κατοίκους, και αντίθετα είχε ακμάζοντα εκπαιδευτικά ιδρύματα που προσέλκυαν μαθητές κι από τα γύρω μέρη -για ποιο λόγο να φτιαχτεί κρυφό σχολειό και μάλιστα σε ένα σχετικά απομακρυσμένο ξερονήσι;

Εδώ έχουμε μια ενδιαφέρουσα λειτουργία της παρετυμολογίας. Το ντα σκόλιο παρετυμολογήθηκε σε Δασκαλιό, και απο τη στιγμή που το όνομα Δασκαλιό εδραιώθηκε, η επόμενη γενιά, προσπαθώντας να καταλάβει για ποιο λόγο ονομάζεται έτσι το νησάκι, σκέφτηκε ότι κάποιος δάσκαλος θα υπήρχε εκεί -έτσι γεννιούνται οι παραδόσεις.

Όσο για το Δασκαλιό της Κέρου δεν έχει απ’ όσο ξέρω διατυπωθεί θεωρία ότι στέγαζε κρυφό σχολειό -η αρχαιολογική σκαπάνη μπορεί να φέρει στο φως πράματα και θάματα, αλλά όχι ανύπαρκτες επινοήσεις!

 

 

Advertisement