Ο Τζογές της Βραδυνής και οι λέξεις του (συνεργασία του Κόρτο)

Παρουσιάζω σήμερα με πολλή χαρά μια συνεργασία του φίλου μας του Κόρτο, αφιερωμένη σε μια ευθυμογραφική στήλη που έτερψε τους αναγνώστες επί δεκαετίες και που έχει και γλωσσικό ενδιαφέρον: τη στήλη του Τζογέ, που εμφανιζόταν προπολεμικά στην εφημερίδα Βραδυνή. Πρόκειται για εύθυμα κείμενα, περίπου σαν χρονογραφήματα, που τα έγραφε ο Σώτος Πετράς.

Η φιγούρα του Τζογέ στα χρονογραφήματα του 1925

Ο Κόρτο διερευνά το θέμα πολύ αναλυτικά, οπότε όσο λιγότερα πω εγώ τόσο καλύτερα. Να πω μόνο ότι ο Τζογές δεν είναι η πρώτη στήλη που υπογράφεται από κουτσαβάκη, μάγκα ή βλάμη, είναι όμως από τις μακρόβιες και πολύ πετυχημένες -μαλιστα επιλογή χρονογραφημάτων είχε βγει σε βιβλίο, που είδα να κυκλοφορεί και στο Διαδίκτυο.

Τζογές ήταν και τυπικό όνομα του μάγκα στις επιθεωρήσεις, ενώ έτσι ειναι και το παρατσούκλι του «καλού πολίτη» στο ποίημα του Βάρναλη:

Εγώ ’μαι ο Νικολός. Σταμάτα!
Το παρατσούκλι μου Τζογές.
Είχα συμπέθερο το Ρίζο
κι είχα το γάδαρο τον γκρίζο.

Επειδή εδώ λεξιλογούμε, να πούμε ότι ο Τζογές ονομάστηκε έτσι από το τζογέ πανταλόνι που ήταν το σήμα κατατεθέν των παλιών κουτσαβάκηδων. Τζογέ ή τρόμπα: φαρδύ επάνω, στενό κάτω, σωλήνας περίπου.

Ο Κόρτο έχει και γλωσσάρι του Τζογέ, στο οποίο προσθέτω μέσα σε αγκύλες κάποια δικά μου σχόλια. Αλλά πολλά ειπα εγώ.

Ο ΤΖΟΓΕΣ ΤΗΣ ΒΡΑΔΥΝΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ ΤΟΥ

Η στήλη του Τζογέ υπήρξε σειρά εύθυμων χρονογραφημάτων τα οποία γράφονταν από τον επιθεωρησιογράφο και θεατρικό κριτικό Σώτο Πετρά¹ και δημοσιεύονταν στον αθηναϊκό τύπο κατά την διάρκεια του Μεσοπολέμου. Στην εφημερίδα Βραδυνή η στήλη εμφανίζεται ήδη από το φύλλο της 5^ης Ιουνίου 1925, είναι σχεδόν καθημερινή κατά τα έτη 1926 έως 1930 και συνεχίζει να δημοσιεύεται σε άτακτα διαστήματα τουλάχιστον μέχρι και τον πρώτο χρόνο της Κατοχής.

Στα ευθυμογραφήματα αυτά, ο Πετράς ζωντανεύει και κατά κάποιον τρόπο υποδύεται τον Τζογέ, έναν κωμικό λογοτεχνικό χαρακτήρα, ο οποίος αφηγείται ευτράπελα περιστατικά, στηλιτεύει τις κοινωνικές στρεβλώσεις της εποχής του και σχολιάζει την επικαιρότητα, με έμφαση στο αστυνομικό δελτίο της εποχής, αλλά πάντα με σατιρικό πνεύμα.

Τόσο από τις αφηγήσεις, όσο και από τα σχόλιά του, προκύπτει ότι ο Τζογές είναι ο λαϊκός τύπος του μεσοπολέμου, αισθηματίας, γλεντζές, λάτρης της ξέγνοιαστης ζωής, του κρασιού και της ταβέρνας, της κιθάρας και της καντάδας. Είναι παθιασμένος υμνητής και συγχρόνως σφοδρός κατήγορος του έρωτα. Νοσταλγεί την παλιά Αθήνα και τις ομορφιές της, ενώ παραπονιέται συνεχώς για την κατάντια της εποχής του και την έκλυση των ηθών. Είναι παλαιών αρχών και γκρινιάζει για τους μοντερνισμούς, την μόδα και την τεχνολογία. Συχνά αναφέρεται σε μία σειρά συμπρωταγωνιστών: στην ερωμένη του την Κατινίτσα, στην οποία συνήθως απευθύνει τα γραφόμενά του, σε κάποια πρόσωπα της γειτονιάς, αλλά προπαντός σε μία παρέα από θαμώνες της ταβέρνας (τον Λάθουρα, τον Νίκουρδα, τον Μπρούτζο, τον Χαμπλεχούρα κλπ) μαζί με τους οποίους στις διάφορες κρασοκατανύξεις γράφουν στιχάκια, τραγουδούν, καλαμπουρίζουν ή πηγαίνουν για καντάδες. Ενίοτε όμως περιγράφει συναντήσεις και με επώνυμα πρόσωπα, κυρίως καλλιτέχνες της εποχής από τον χώρο της επιθεώρησης και του τραγουδιού.

Τα τυπικά γνωρίσματα του Τζογέ δεν υπήρξαν απολύτως σταθερά ανά τα χρόνια δημοσίευσης της στήλης. Κατά τα πρώτα έτη των δημοσιεύσεων, ο Πετράς αποδίδει στον ήρωά του χαρακτηριστικά με τα οποία προσομοιάζει σε έναν μάγκα των αρχών του 20^ου αιώνα, όπως εξάλλου υποδηλώνεται από το όνομά του², καθώς και από τα συνοδευτικά σκίτσα του Κλεόβουλου Κλώνη. Ο Τζογές έχει εμφάνιση και φέρσιμο κουτσαβάκη, ντύνεται «με τζογέ παντελόνι, με καβουράκι, με ζουνάρι και στιβαλάκια»³, έχει εργαστεί ως εκδορεύς στα σφαγεία⁴, επιδεικνύει προκλητική συμπεριφορά, είναι σεσημασμένος στην Ασφάλεια⁵, επιδίδεται σε χασισοποτία⁶ και βιαιοπραγεί με μαχαίρι όταν καυγαδίζει⁷· μάλιστα καυχιέται (με πομπώδη χιουμοριστικό τρόπο) ότι έχει εκτίσει ποινή στην Παλιά Στρατώνα για φόνο⁸. Τα χρονογραφήματα αυτής της περιόδου διακρίνονται από μία χαρακτηριστική ιδιωματική, λαϊκή ή λαϊκότροπη γλώσσα.

Ωστόσο πολύ σύντομα σε σχέση με την συνολική διάρκεια της στήλης, ήδη από το 1927, ο Πετράς μεταμορφώνει τον ήρωά του σε έναν τύπο με συμπεριφορά πολύ πιο αποδεκτή από το κοινωνικό σύνολο, χωρίς παραβατικά χαρακτηριστικά. Παρουσιάζεται φιλήσυχος, απορρίπτει την βία, ενώ γίνεται και αρκετά επικριτικός έναντι της χρήσης χασίς⁹. Σταδιακά κατά τα επόμενα χρόνια και ιδίως μετά το 1929, εκλείπει επίσης το ιδιωματικό γλωσσικό ύφος των πρώτων χρονογραφημάτων. Έκτοτε ο Τζογές σχεδόν ταυτίζεται με τον ίδιο τον Πετρά (αποτελώντας κατά κάποιον τρόπο το ψευδώνυμό του). Ως τύπος μποέμη της ταβέρνας, με δημοσιογραφική ιδιότητα, καλλιτεχνική δραστηριότητα και στιχουργική δεινότητα, ο Τζογές θα μπορούσε κάπως να παραλληλιστεί με την περίπτωση του Κώστα Μπέζου, με τον οποίο εξάλλου γνωρίζονται και διασκεδάζουν μαζί¹⁰.

Σημειώνεται ότι κατά το διάστημα από το 1926 έως το 1927 παράλληλα με την στήλη του Τζογέ στην Βραδυνή, ο Πετράς έγραφε και κωμικά διηγήματα παρόμοιας θεματολογίας και ίδιου γλωσσικού ύφους στην εβδομαδιαία έκδοση «Κυριακάτικη» με γενικό τίτλο «Κουβέντες της γειτονιάς». Στις εύθυμες αυτές ιστορίες πρωταγωνιστούν ο Καρκαλέτσος, ο οποίος τις αφηγείται, και ο Καρούμπας, οι δύο γνωστοί ρέμπελοι της οπερέτας «οι Απάχηδες των Αθηνών», (έτος πρώτης παράστασης το 1921, μουσική του Νίκου Χατζηαποστόλου και κείμενο του Γιάννη Πρινέα). Μαζί τους συχνά εμφανίζεται ή αναφέρεται και ο Τζογές, όπως και τα πρόσωπα του περιβάλλοντός του (η Κατινίτσα, ο Λάθουρας κλπ). Η στήλη συνοδευόταν επίσης από σκίτσα του Κλεόβουλου Κλώνη.

Η θεματολογία και η γλώσσα των αφηγημάτων της πρώτης περιόδου του Τζογέ (όπως και του Καρκαλέτσου) τα κατατάσσουν ασφαλώς στα κείμενα λόγιας προέλευσης με τα οποία αναπαρίστανται πτυχές της ζωής και του πολιτισμού των λαϊκών στρωμάτων και του περιθωρίου κατά τον Μεσοπόλεμο. Όχι τυχαία ο σημαντικός ερευνητής του ρεμπέτικου Παναγιώτης Κουνάδης συμπεριέλαβε ένα αφηγηματικό χρονογράφημα του Τζογέ με περιγραφή χασισοποτίας σε μία συνοπτική παρουσίαση λογοτεχνικών κειμένων της εποχής τα οποία γράφηκαν «με έμπνευση από το ρεμπέτικο»¹¹. Αλλά και στα χρονογραφήματα με επικαιρικό περιεχόμενο αποτυπώνονται οι καθιερωμένες αντιλήψεις και οι αξίες του λαϊκού κόσμου της εποχής. Με σημερινούς όρους, σε κάποιες περιπτώσεις το χιούμορ του Τζογέ μπορεί να θεωρηθεί παρωχημένο και κάποιες απόψεις του ενδεχομένως να ενοχλούν, όμως πολλά από τα κείμενά του είναι πνευματώδη και ορισμένα μας χαρίζουν χαριτωμένα ηθογραφικά σκίτσα, με αρκετή λογοτεχνική αξία, όπως για παράδειγμα το χρονογράφημα με τίτλο «ενώ ανοίγουν τα γιοματάρια» (βλ. Βραδυνή¹² 26/10/1930). Παράλληλα ειδικότερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι λαογραφικές πληροφορίες οι οποίες εμπεριέχονται στα κείμενα αυτά και οπωσδήποτε ο λεξιλογικός τους πλούτος.

Για τον Τζογέ ο Ηλίας Πετρόπουλος ήδη το 1989 δημοσίευσε ένα άρθρο¹³ δίνοντας έμφαση στην γλώσσα των χρονογραφημάτων, εκ των οποίων όμως είχε υπόψιν του μόνο μία συλλογή του 1926 («ο Τζογές της Βραδυνής», σειρά Βιβλιοθήκη για όλους, εκδόσεις Βραδυνή), άρα αγνοούσε την εξέλιξη της στήλης. Στο άρθρο υποστηρίζεται ότι ο Πετράς και ο σκιτσογράφος Κλώνης, «διέθεταν εντελώς προσωπικήν αντίληψη των περιγραφομένων»¹⁴, ο πρώτος μάλιστα «εσύχναζε στις ταβέρνες και στους τεκέδες», ο δε Τζογές χαρακτηρίζεται «τυπικός κουτσαβάκης». Θεωρώντας την γλώσσα των χρονογραφημάτων αντιστοίχως «κουτσαβάκικη» ο Πετρόπουλος προβαίνει στην διαπίστωση ότι «ο Πετράς ήταν προικισμένος μ’ ένα τρομερό αφτί, που κατέγραφε πιστά τις λέξεις και εκφράσεις της αργκό, καθώς και τους νόστιμους λαϊκούς σολοικισμούς και τα γραμματικά στραπατσαρίσματα που εθιμικά κυκλοφορούσαν τότε». Εν συνεχεία στο άρθρο καταγράφεται μία σειρά από εκφράσεις και λέξεις των χρονογραφημάτων, τις οποίες ο Πετρόπουλος θεωρεί παρόμοιες με αυτές του μάγκικου λεξιλογίου, αν και αναγνωρίζει ότι πολλές από αυτές «είναι, ίσως, ψευτοκουτσαβάκικα που ασφαλώς θα κυκλοφορούσαν σαν ανέκδοτα στα γραφεία των εφημερίδων».

Οπωσδήποτε ο Πετράς έπλασε και απέδωσε στο χαρτί έναν κωμικό χαρακτήρα μάλλον θεατρικής αποχρώσεως· πολλά από τα αφηγηματικά χρονογραφήματα της πρώτης περιόδου θα μπορούσαν να αποδοθούν επί σκηνής ως τμήματα επιθεωρησιακών σκετς. Χαρακτηριστικά η Βραδυνή της 18/7/1926 δημοσίευσε την «Επιθεώρηση του Τζογέ», ένα εκτεταμένο ευθυμογράφημα με την μορφή περιγραφής μίας φανταστικής θεατρικής πρεμιέρας, την οποία μάλιστα προλογίζουν οι Τίμος Μωραϊτίνης, Αντώνης Βώττης και Μιλτιάδης Λιδωρίκης, ενώ παρατίθεται και η παρτιτούρα ενός τραγουδιού σε μουσική του Θεόφραστου Σακελλαρίδη. Εξάλλου οι χαρακτήρες του Τζογέ και της Κατινίτσας έλαβαν την μορφή πραγματικών θεατρικών ρόλων¹⁵, στην επιθεώρηση «Λοβιτούρα», η οποία ανέβηκε στο «Θέατρο Λαού» το 1929. Ο Πετράς αναγνωρίζει την συγγένεια του δικού του ήρωα με τις άλλες αντίστοιχες εκδοχές μάγκα ή κουτσαβάκη της νεοελληνικής κομέντια ντελάρτε. Πιθανότατα διακρίνεται ένας υποβόσκων ανταγωνισμός ανάμεσα στους δημιουργούς των διαφόρων εκδοχών. Ο Τζογές σχολιάζει την εισαγωγή της φιγούρας του Σταύρακα στο θέατρο Σκιών με χιούμορ αλλά και με μία δόση παραπόνου: «…γιατί το φέρνω βαρέα, γιατί ο μάγκας να βγη στο πανί του μπερντέ να ανακατευτή με σαράγια και με σάχλες και καραγκιοζιλήκια» (3/5/1928). Αλλά και νωρίτερα, ήδη στο φύλλο της 24/1/1926 ο Πετράς διαμαρτύρεται, μέσω του Τζογέ, για τις ανταγωνιστικές δημοσιογραφικές στήλες οι οποίες τον αντιγράφουν, στρεφόμενος κυρίως εναντίον του «Νώντα» της εφημερίδας Χρόνος («Εισέρχουνται δηλαδής δι’ αντικλειδίου στο πνεγματικό μέγαρο της μυαλικής ιδιοχτησίας και μου κλέβουνε το απάνθιζμα του μάγκικου λεξικού μου»). Εν πάση περιπτώσει τόσο η γλώσσα, όσο και τα λοιπά τυπικά γνωρίσματα του Τζογέ διακατέχονται από μία θεατρική υπερβολή και δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι συνιστούν πάντα προϊόν άμεσης παρατήρησης και πιστής καταγραφής.

Βεβαίως ο ήρωας του Πετρά δεν αποτελεί την παλαιότερη κωμική απόδοση ενός λαϊκού τύπου με μποέμικα χαρακτηριστικά¹⁶. Ωστόσο η στήλη του Τζογέ γραφόταν κατά το μεγαλύτερο διάστημα του Μεσοπολέμου, ενώ η πρώτη της δημοσίευση¹⁷ προηγήθηκε της άνθισης της ρεμπέτικης δισκογραφίας, και μάλιστα αρκετά χρόνια πριν τις πρώτες φωνογραφήσεις του πειραιώτικου ύφους. Οι προαναφερθείσες διαπιστώσεις εγείρουν το ερώτημα αν τα ευθυμογραφήματα και οι θεατρικές αναπαραστάσεις του Τζογέ, αλλά και του Καρκαλέτσου, επηρέασαν έμμεσα με την σειρά τους την εξέλιξη του ρεμπέτικου τραγουδιού, είτε στην θεματολογία του, είτε και στο ύφος της έκφρασης (λεξιλόγιο, επιφωνήματα, τονικότητα φωνής κλπ). Προφανώς αυτή η διερεύνηση εντάσσεται στα πλαίσια του δυσεπίλυτου ζητήματος των ευρύτερων λόγιων επιδράσεων στο αστικό λαϊκό τραγούδι.

Σε μία πρώτη προσέγγιση πάντως, φαίνεται ότι η συσχέτιση του Τζογέ με το ρεμπέτικο και την σχετική λαογραφία αποτελεί μία μάλλον προβληματική υπόθεση. Εύκολα διακρίνεται ότι στις μουσικές επιλογές του Τζογέ προτεραιότητα έχει η αθηναϊκή καντάδα, τα δημώδη τραγούδια της παλιάς Αθήνας και οι δυτικότροπες μελωδίες των Ελλήνων συνθετών της οπερέτας και της επιθεώρησης. Σε κάποια χρονογραφήματα αναφέρεται ο μπαγλαμάς και το μπουζούκι, αλλά στα γλέντια του ο Τζογές κατά κανόνα συνοδεύεται από σαντούρια, λατέρνες, μαντολίνα, ενώ βέβαια προεξέχουσα θέση έχει η κιθάρα, την οποία θεωρεί το κατεξοχήν αθηναϊκό όργανο και στην οποία αφιερώνει αρκετά άρθρα¹⁸. Γνωρίζει τον ζεϊμπέκικο (τον οποίον αποκαλεί χορό της μαγκιάς¹⁹, καταγγέλλοντας όμως τις υπερβολές στις χορευτικές φιγούρες), όπως και τον χασάπικο, τον οποίο αναφέρει συχνότερα, ωστόσο δεν φαίνεται να τους ξεχωρίζει από τους υπόλοιπους καθιερωμένους χορούς της παλιάς Αθήνας: «Πού’νε το παληό “βαλσάκι”, η “πόρκα”, η “μαζούρκα”, πού’νε οι ντόμπροι της Αθήνας χοροί “χασάπικο”, “Καλαματιανό”, το “τσάμικο” και το “ζεμπέκικο”» (10/2/1927). Βεβαίως ο χαρακτηρισμός «ρεμπέτικο» για μία κατηγορία τραγουδιών²⁰ δεν του είναι άγνωστος. Ενίοτε αναφέρεται σε γνωστά ρεμπέτικα τραγούδια της εποχής (στον Μποχώρη, στο Ντούρου Ντούρου, στο Μανάκι μου, στα Παιδιά της γειτονιάς σου, αργότερα στην Βαρβάρα κλπ), ωστόσο καθίσταται σαφές ότι δεν είναι η μουσική την οποία προτιμά: «Τι να κάνης; Αντί να ακούσουμε το τραγούδι “Στης Πλάκας τις ανηφοριές” ή την Πλακιωτοπούλα, ας ακούσουμε το “Ντούρου, ντούρου” ή καμμιά ρούμπα μοντέρνα, κι’ αντί να χορέψουμε συρτό, καλαματιανό, χασάπικο και τσάμικο ας χορέψουμε ταγκό, φοξ, ρούμπα και τα ρέστα…Όλα μια ιδέα είνε βρε παιδιά.» (31/1/1934). Γενικότερα δεν φαίνεται να ελκύεται από την μικρασιάτικη μουσική παράδοση, ενώ συγχρόνως θεωρεί ότι ο καλύτερος μάγκας είναι ο γκάγκαρος: «Να μου ζήσης ρε Πέτρο Επιτροπάκη φίλε και τενόρε αγαπητό παιδί της Αθήνας της παληάς, παιδί της παρέας και του γλεντιού, που τραγουδάς με πάθος και ύφος μάγκα γηγενή κι’ όχι Τουρκομερίτη,…» (4/11/1929). Τέλος αντιπαθεί τα καφεσαντάν, τα οποία τα θεωρεί εστίες ανηθικότητας: «Χάρη της ηθικής κλείνει ο καφενές στης 2 τη νύχτα και χάρι της ηθικής μένουνε ανοιχτά μέχρι της 3 τα υπόγεια μοναστήρια, κοινώς καφεσαντάν, και τα μυστήρια. Α! ούλα κι’ ούλα πρώτα η Ηθική.» (24/6/1926).

Αναμφισβήτητα κύριο χαρακτηριστικό της τυπολογίας του Τζογέ είναι η γλώσσα του. Τα πρώτα κείμενα διακρίνονται από χαρακτηριστικά προφορικού ιδιολέκτου, τα οποία μαζί με τους ιδιωματισμούς και μία σειρά λογοπαιγνίων διαμορφώνουν ένα αναγνωρίσιμο ύφος. Σε αφθονία βρίσκονται διάφοροι δημώδεις τύποι λέξεων²¹ (όντας, επειδήτις, πούπετις, σήμερις, αστενούσα, εγκυούσα, καπινός, η βολά, γλέπω, η θερμότη, φέτο, διαφεντής, το Φταίσμα), όπως και πολλοί ιδιωματισμοί στον σχηματισμό του πληθυντικού των ουσιαστικών (οι άντροι, οι Έλληνοι, οι ανάμνησες, οι συγγραφέηδες, τα έργατα), στην κλίση των ουσιαστικών (των οδώνε, του παραδειγμάτου) και στην κλίση των ρημάτων (να τον συλλήψουνε, προσβαίλνουνε, τα καλάει, αργάς, να αρχέψει). Αντιστοίχως ιδιωματική είναι σε κάποιες περιπτώσεις και η σύνταξη: «…τι διάολο τους βουλήθηκε των ρωμηώνε ρε παιδιά και τον καιρό που ξεραινώμαστε, (…) τον λένε καλοκαίρι» (26/6/1927) // «Αυτή η μόδα, αδρεφάκι μου, δε μου γουστάρει ποσώς εμένα» (21/9/1926) // «Έτσι γιάνα πείσμα σου…» (17/8/1929). Πυκνή είναι επίσης η παρουσία αρχαϊσμών ή τύπων της καθαρεύουσας (θάλαττα, τέτταρα, τι εστί, το τοιούτο, ώσπερ, νυξ) και μάλιστα πεπλεγμένοι με λαϊκό λεξιλόγιο μέσα στην ίδια φράση (στενότης χρημάτου, τεθλιμμένοι μέχρι μπούνια, διαπραχθέντος τζίφου).

Σκίτσο του Κλεόβουλου Κλώνη από το χρονογράφημα «ενώ ανοίγουν τα γιοματάρια» ( Βραδυνή 26/ 10/ 1930).

Το γενικότερο γλωσσικό ύφος διανθίζεται από πολυποίκιλες κατηγορίες επιτηδευμένων λαθών και ιδιόρρυθμων λεκτικών τύπων, όπως:

• φωνητικά λάθη (εφτακίνητο, εφταχθονίες, λορόι, βολύμι, αργολικός, ημίωπας, αδρεφούλα, ιχθοποιός, εσωκομείο)
• λάθη σε καταλήξεις ουσιαστικών: (το έδαφον, το μέλλο, το λάθον, το ύφον, η υφήλια).
• λάθη σε λόγιες εκφράσεις (υγρόν ηγόραζε, τι γένει μελλέσται, για κάθε δεχόμενο, Φου Κύριε το στόμα μου, αφ’ ενός-αφέ δύο, τούτωνε ούτωνε τοσούτο)
• λάθη σε λόγιους ή αρχαϊκούς τύπους ως προς την σύνταξη (δια περί, άνευ σακκάκι, ένεκα η έλλειψις, γαρ και διότι, όστις και ο οποίος, ήγουν και τουτέστι) ή την κλίση (του παρελθόν, τον αήρ, την πρέπον)
• ψευτογαλλικά, λανθασμένα ή επιδεικτικά γαλλικά (προσβολασιόν, σακουλεβεβού; αλά αντρίκ, μη μου αφτ, κοντρ λα μουτρ, πουρ διά, και τα τσετερά, ζαμαί, μπραδόν, μουάν, ντεγλαρέ, ιλ νι α πα, αντρενού, παρόλ, βιζαβί, μονταίν, τρανσπαράν)
• κομμένες λέξεις: κατάστα, απόφα, υπόθα, χαμπού
• σχηματισμός κατάληξης λέξεων²² σε –ουα: Γλυφαδούα, Βουλούα, Καβουρούα, γκαρσονιερούα, γκομενούα, σελεμούα, τραπεζούα, Μητσούας.

Με την εξέλιξη της στήλης, όπως προαναφέρθηκε, το ευρύτερο ιδιωματικό ύφος των χρονογραφημάτων περιορίζεται, ωστόσο τα κείμενα συνεχίζουν πάντα να είναι διάσπαρτα από λαϊκές ή λαϊκότροπες λέξεις ή εκφράσεις. Ακολουθεί μία ανθολόγηση ιδωματικού λεξιλογίου λαϊκής απόχρωσης επιλεγμένο κυρίως από ένα εκτενές εύρος χρονογραφημάτων του Τζογέ και εν μέρει από τα διηγήματα του Καρκαλέτσου. Επιλέχθηκαν λέξεις ή εκφράσεις οι οποίες σήμερα δεν χρησιμοποιούνται συχνά. Αντί ερμηνείας προτιμήθηκε η παράθεση ενός ή περισσοτέρων χαρακτηριστικών αποσπασμάτων.

 

αβίζο: [ειδοποίηση, προειδοποίηση] «Το λοιπόν αβίζο, ρε κόσμε! Το νου σου, η ζωή είναι πολύτιμη.» (1/7/1926)

αγαπητικός: «Η Ομόνοια μεταβλήθηκε εις Άλπεις και τη νύχτα αντί παξιμαδών βγήκανε για ψώνιο λευκές αρκούδες και διάφοροι αγαπητικοί παρασταίνανε τον Αμούδσεν…τον ανιχνευτή.» (16/2/1934). Για αγαπητικούς της περιοχής (στην οδό Μενάνδρου) κάνει λόγο και ο Μιχάλης Γενίτσαρης στην αυτοβιογραφία του (Gauntlett, 1992, σελ. 42)

ανάραχο: [το ανάραχο ή ο ανάραχος ή ο αναραχός: η τύχη, το φυσικό κάποιου. Και στα κρητικά] «Τι τα βούλεσε ρε κόσμε τ’ ανάραχό μου τώχει να τσιμπιέμαι όφκολα κοινώς να ερωτεύουμαι άψε σβύσε επειδήτις έχω καρδιά οχτασέλιδη και επιδεχτή για κάρφωμα.» (10/6/1925).

(δεν) ανεκατεύουμαι: «Φίλε κύριε Βλαβιανέ. Έχετε, περικαλώ, μεγάλο άδικο και αναγνωρίστε το σύντομα, γιατί ολόκληρος ο μπεκρόκοσμος Αθηνών, Πειραιώς και επαρχιών, αναγνώσας τα όσα είπατε, έγινε έξω φρενών μαζύ σας και δεν ανεκατεύουμαι.» (3/3/1931). Η έκφραση εμφανίζεται στο τραγούδι του Μάρκου Βαμβακάρη «ο συνάχης», του 1934.

ανεκλάλητος: «Το ρεζηλήκι σου, ρε γυναικείο φύλο το ανεκλάλητο βάλθηκες να το κληροδοτήσης και στα παιδιά ακόμα; Ντροπή…» (25/3/1939)

αντιλαβού / ποιώ αντιλαβού: «Τι δίκιο πούχουνε και πώς έχουνε το αψεσβυσοειδές αντιλαβού οι ποιητάδες, ρε Κατίνα μου». (1/8/1926) // «Πήγα και γω ψες, ρε κούκλα μου, σ’ ένα χορευτικό κέντρο να σπάσω κέφι και να ποιήσω αντιλαβού εχ του συστάδη της αριστοκρατίας.» (3/3/1927)

αντρόγενα: «…τα μπεγλεράς λιγουλάκι να συνέρθουνε και κατόπιν τα ρίχνεις. Τριάρες, εξάρες, ντόρτια, άσσοι, αντρόγενα: άσο δύο και τριώδυο.» (21/6/1926)

αποξουρίες/ ξουρίες: «Τρίχες και μούσι, γενειάδα αποξουρίες είνε η ιατρική τα γιατρικά της και τα θερμόμετρά της…» (19/6/1927)

βέρτζινος: «Άμα όμως δεν έχει λεφτά, άμα είνε τέρτσος ο φουκαράς, χάνει την αγάπη του, μένει βέρτζινος και δεν γυρίζει καμμιά να τον δη…» (25/5/1934). Η λέξη καταγράφεται στο γλωσσάρι του Ηλία Πετρόπουλο (1972).

βιδάνιο: «…όταν ανακαλύπτουν βρωμοδουλειά νέρωμα ή βιδάνιο ή και τα ρέστα διάφορα τερτίπια ταβερνιαρέϊκα να τα καταγγέλουν δια του τύπου να μη πατάη ψυχή στην κατηγορουμένη ταβέρνα…» (7/1/1934). Η λέξη αναφέρεται και στο ρεμπέτικο τραγούδι του Γρηγόρη Ασίκη «ο επαγγελματίας» (1932). [βιδάνιο σημαίνει δύο διαφορετικά πράγματα: α. Τη γκανιότα, το κέρδος του μαγαζιού από το χαρτοπαίγνιο, και β. Το απόπιομα, τα ποτά που μένουν άπιωτα στα ποτήρια/καρτούτσα και ο ταβερνιάρης τα ξανασερβίρει -και συνεκδ. το κρασί κακής ποιότητας]

βουρ: «…ο διάολος έσπασε το πόδι του και την τράκαρε στο δρόμο μοναχή της και άνευ γέρου…Βουρ ο μάγκας στο ψητό αμέσως.» (10/5/1928)

γαζέτα: «Ο μπάρμπα Γιάννης αφού ξεπούλησε και το τελευταίο του σύκο και γέμισε από γαζέττα (δίφραγκα και τάλλαρα) το κρεμαστό του λαιμού του χρηματοκιβώτιο τράβηξε για του Βάγια την ταβέρνα να τα πιη να ξεκουραστή…» (23/7/1932) [γαζέτα: α. η εφημερίδα, β. νόμισμα μικρής αξίας και κατ’ επέκταση το χρήμα, ο παράς]

γιαβουκλούδες: « Στους Ποδαράδες, στην Κοκκινιά, στον Βύρωνα (…) Εκεί μονάχα ξέρουνε να εχτιμάνε τη λέξι σωφέρ και να καταλαβαίνουνε η γιαβουκλούδες τι εστί σωφέρ, τιμόνι, μανιβέλλα και τα λοιπά.» (8/7/1932)  [ο γιαβουκλούς και η γιαβουκλού, ο αγαπητικός, ο γκόμενος/η γκόμενα]

γιακάδες: «Στην εποχήν του σήμερις και καθ’ ήν στιμμήν κατά την οποίαν ούλοι οι Έλληνοι…τρώνε γιακάδες αφ’ το πρωί ως το βράδυ, δέον και απαραίτητα για να μην μπαίνουνε στα έξοδα του σιδερώματος να μη φοράνε ντιπ κολλάρα…για λόγους οικονομίας. Πώς;» (21/2/1927). Η λέξη απαντά και στο νούμερο του κουτσαβάκη, στην Επιθεώρηση «Κινηματογράφος» του 1908 («Μη μου βαρής γιακάδες/ κι αν αγριέψω/ θα βγάλω το μαχαίρι/ να σε φονέψω»), όπως και στο μεταγενέστερο ηχογραφημένο σκετς ο «Τσακατσούκας» του Γιώργου Καμβύση (1931). [τρωω/ρίχνω γιακάδες = τρώω/ρίχνω καρπαζιές]

γιάτσος: «Τα ποτά προπλερώνουνται(…) Για τους θερμαινομένους και ευπορούντας, υπάρχει και γιάτσος με περισσότερη βυσσινάδα.» (Κυριακάτικη, 25/4/1926)

γκον: «Σαν τα ατενίζης ατενώς γίνεσαι ή δεν γίνεσαι γκον, μπίλια κουνουπίδι και τζίτζιφο στο μεθύσι…» (3/3/1928)

γρέκι: «Ούλα τα πατρογονικά μου εθίματα, ούλα μου τα στέκια και τα γρέκια μου τα παληά κατραπακιωθέντα με σβουριχτές ανάποδες μου αφήκανε χρόνια και δε συμμαζεύεται το πράμμα.» (2/2/1926) [γρέκι: κατά κυριολεξία, τόπος όπου στεγάζονται τα αιγοπρόβατα. Κατ’ επέκτ., το στέκι, η κατοικία]

γούβα: «Άσ’ της τρεμούλες και γούβα φωνή να μην μας πάρουνε μυρωδιά.» (Κυριακάτικη, 21/3/1926)

διμούτσουνη: «Αν το κάνη γι’ αυτό να μας το πη ντεκλαρέ να κανονίσουμε κι εμείς τη θέση μας, ή να πάρουμε μια διμούτσουνη ο καθένας μας και να αρχίσουμε να αραιώνουμε τα θηλυκά όντα ή να στρίψουμε την κάννα της διμούτσουνης κατά του τσερβέλου μας…» (13/12/1932). Η λέξη καταγράφεται στο γλωσσάρι του Ηλία Πετρόπουλου (1972) με διαφορετική σημασία.

δωδεκάδα²³: «Είναι η Τρίτη βολά, ρε Κατινάκι μου, που μέσα σε ένα μήνα η αστυνομία μας πιάνει δωδεκάδες δωδεκάδες τους περί ων ο λόγος άντρες του γλυκού νερού άντρες με παντελόνια, που τα σουτιέν τους λείπουν για να είνε τέλειες γυνές.» (14/12/1932). Η λέξη αναφέρεται και από τον Μάρκο Βαμβακάρη στην αυτοβιογραφία του (Βέλλου, 1978, σελ.184). Αλλού ο Πετράς αναφέρεται σε «αδερφάδες»: «…το γαϊτανάκι από κάμποσες απελπισμένες αδερφάδες που χάσανε το νταραβέρι της Ομόνοιας καθ’ ότι τους το πήρανε οι “Μούσες” που ’βαλε ο Δήμος…» (9/2/1934)

επιβάλλο: «Δόμου γυνή του παληού καιρού ντόμπρα, να αιστάνεται το επιβάλλο μου και νάχη μονάχα εμένανε κι’ όχι μιάμιση συνοικία άλλους…» (4/7/1926)

ετερόσειστη: «Τον απάτησε η κακούργα η ετερόσειστη Κορινθία και στεκότανε στις σεισμικές του καρδιακές δονήσεις σεισμο-απαθής κατάλαβες, ρε Κατίνα μου…» (4/5/1928). Η λέξη ακούγεται στο ηχογραφημένο επιθεωρησιακό τραγούδι «ο σεισμογράφος», του 1929, με στίχους και μουσική του Λαίλιου Καρακάση, σε ερμηνεία Κυριάκου Μαυρέα.

ζεβουζέμης: «Και βλέπεις, όπως εγώ είδα χτες, τη Μαριάνθη με το ενάμισυ μάτι, την Κούλα την κουλή, τη Μανιώ την κουτσή, την Κατίγκω την κουφή και τη Λουλούκα τη πλατσομύτα με τους γκόμινους και τους ζεβουζέμηδες,…» (7/7/1930) //«Συνελήφθη επ’ αυτοφώρω η κυρία να απατά το Μπρούτζο με ένανε ζεβουζέμη νεαρό σκάρτο.» (4/4/1935)

ζερβοδήμητος/ ζερβοδήμητα: «Μα λογαριάσανε χωρίς τον ξενοδόχο, γιατί τα πράμματα ήρθανε ζερβοδήμητα και την πάθανε.» (10/4/1926) [ζερβοδίμιτος κανονικά. Μας ήρθαν ανάποδα τα πράγματα. Διμιτο είναι το ύφασμα]

ζούλα, ζουλάρω, ζουλεύω, ζούλας (ο), ζουλαδόρος κλπ: «Σήμερις όμως οι μοντέρνοι σου λένε: “Ο έχων δύο χιτώνας, βουτάει και τρίτο”. Πώς; Κλεψά και βούτα, ζούλα και μανούβρα.» (4/4/1927)

ζωή είναι αυτή, ζωίτσα μου: «Η ζωή μας, η ζωή, ζωή είνε αυτή ζωίτσα μου, ζωή να ’χης, ρε Κατίνα μου, ανακαλύφτηκε τέλος πάντου τι καπνό φουμάρει.» (30/5/1928). Η έκφραση απαντάται σε δύο τουλάχιστον ρεμπέτικα, στο «Ζωή είν’ αυτή ζωίτσα μου» του Αντώνη Διαμαντίδη ή Νταλγκά (1933) και ίσως ως λογοπαίγνιο στο «Ζωίτσα μου» του Κώστα Σκαρβέλη (1937).

θερίο με τα τέσσερα ποδάρια: «…όχι για να θαυμάσουνε την Ακρόπολι αλλά για να ξηγηθούνε επί των βράχων της Ακροπόλεως και να βγάλουνε και φωτογραφίες με στάσεις διάφορες…παρασταίνουσες το θερίο με τα τέσσερα ποδάρια…» (29/10/1932) [Θυμηθείτε και τον Καρυωτάκη: Ένα διάστημα παίζετε τό τέρας μέ τά τέσσερα πόδια κολλητά / τρέχετε και διαβάζετε μετά τον οδηγόν σας διά τας μητέρας]

ισόβια (η): «Αλλά εν τω μεταξύ έφτασε άρτι αφιχθείς μπίλια στο μεθύσι ο άντρας της κυράς Κατίνας ο νταής, όστις εισερθών εις το δωμάτιο και μη ευρών τη γυνή του μέσα εξάγαγε την “ισόβια” και πυροβόλησε εξάκις στον αέρα» (25/6/1928)

ιφ-ιφ: «Πού’νε, ρε σεις, ο Λεμές, ο Λάθουρας, ο Λαοπλάνος, ο Λέμπας, η παρέα της Πλάκας που μαυροφοριώτανε και χρυσοφορτωνότανε με τρακόσα δράμια και με ύφον Χιντεμπουργιακό ιφ-ιφ για να πάση στην κάλπη;» (4/4/1926) [Για το ιφ έχουμε άρθρο φυσικά!]

κάβος, (δεν) παίρνω~: «Δε διαβάζεις φημερίδες; Δυο σπίτια πνιγήκανε αφ’ το πολύ νερό προψές και συ δεν πήρες κάβο.» (13/5/1926) // «Μπήκε το λοιπόν στην αυλή με τα νύχια για να μην τον πάρη κάβο η συμβία…» (15/6/1926)

καγιάσα: «…Πού να έκανε, ό,τι κάνουνε όλες οι άλλες μοντέρνες καγιάσες του 1939 που λυσσομανάνε όλη τη νύχτα στα ντανσάδικα και στα λοιπά γαμπροστάσια και γυρνάνε τύφλα στο μεθύσι τα ξημερώματα! Πώς;» (6/4/1939) [καγιάσα βρίσκω ότι είναι το σαπιοκάραβο, και ότι έχει χρησιμοποιηθεί ως μειωτικός χαρακτηρισμός για γυναίκα και δεν ξέρω αν και πώς συνδέεται με το γαλλ. caillasse]

κάργας, κάνω τον~: «Τι νομίζετε: Μόνο οι ξένοι θα κάνουνε εφευρέσεις; Μόνο οι ξένοι θα κάνουνε τον κάργα; Έχουμε και οι Έλληνες εφευρέτες θαύμα…Εφευρέτες μια φορά!» (29/5/1929). Η έκφραση εμφανίζεται και στο τραγούδι «στρι’ ρε κουτσαβάκι» του 1936, με μουσική και στίχους του Βαγγέλη Παπάζογλου.

κασόμπρα: «Οι καφενέδες γεμίζουνε από καφενόβιες κυρίες, νέες, γρηές, γεροντοκόρες και κασόμπρες, καρακάξες και καρακαηδώνες. Άλλες ξαπλώνουνται σε εφτά καρέκλες και μασάνε το μαρκούτσι τ’ αργιλέ, άλλες πέφτουνε με τα μούτρα στο τάβλι, κι’ άλλες ξηγιώνται “σκαμπίλι” και πικέττο που πάει καπνός.» (4/9/1933). Η παράθεση της λέξης δίπλα στις καρακάξες και τις καρακαηδόνες μάλλον αποσαφηνίζει το ζήτημα της κυριολεκτικής σημασίας της. Η λέξη απαντά σε δύο τουλάχιστον ηχογραφήσεις τραγουδιών, στο «τουμπελέκι, τουμπελέκι» του Κώστα Μπέζου (1931) και στον «τσακατσούκα» του Γιώργου Καμβύση (1931). [Πόσο μελάνι έχει χυθεί γι’ αυτή τη λέξη….]

κατασκευάζω: (= κάνω, καθιστώ, καταντώ): «Έχει ένα σύζυγο, ένα παρασύζυγο και έναν προπαρασύζυγο, κάνει τσάρκες στα καμπαρέ, στα σεπαρέ και στις γκαρσονιέρες, και κατασκευάζει τον άνδρα της Μενέλαο…» (17/9/1933). Η λέξη με αυτόν τον τρόπο σύνταξης απαντά στην ηχογράφηση του επιθεωρησιακού μουσικού σκετς «του βλάμη το παράπονο», του 1929, σε σύνθεση του Ιερόθεου Σχίζα και ερμηνεία του Τέτου Δημητριάδη, όπου στην αρχή ακούγεται: «Ε ρε, ο μαγκούφης ο έρωτας πως τσοι κατασκευάζει τσοι άντροι!» Και στην συνέχεια: «Μα της το μήνυσα, ρε αν τον πάρει, θα τη κατασκευάσω χήρα κι ας με φάει το Παλαμήδι!»

καφέ και ζάχαρη, τα κάνουν ~:: «…η Ελεχτρική Εταιρία, ήτις και η οποία μας τα κατάφερε καφέ και ζάχαρι εσχάτως και κάνει δίαιτα στο φως της…» (6/1/1926) // «μας τάχουνε κάνει καφέ και ζάχαρη εσχάτως» (7/1/1928)

κόβω ρόδα μυρωμένα: «Ένας ταχυδακτυλουργός μέσα στον κόσμο τσιμπάει ένα πορτοφόλι και…κόβει ρόδα μυρωμένα.» (17/5/1926) Ενδεχομένως η προέλευση της έκφρασης να πρέπει να αναζητηθεί στο ομώνυμο ποίημα του Ιωάννη Πολέμη, το οποίο μελοποιήθηκε από διαφόρους συνθέτες (Νίκος Χατζηαποστόλου, Σπύρος Σαμάρας, Ναπολέων Λαμπελέτ). [Πάντως θα πει «το στριβω, φεύγω, την κάνω αλά γαλλικά». Ισως από το «πήγε να κόψει ρόδα μυρωμένα»]

κουμουδιά: «Πού τα παληά τα χρόνια τα ευλοημένα που παγαίναμε εμείς τα παιδιά της μπάτσικας, τα κουμουδιά δηλαδή της ζωής της τότες, και γινόμαστε ζεμπίλια στο μεθύσι…» (25/10/1927)

(τα) κουμπιά της Αλέξαινας: «Μέσα στο τσουκάλι με το “αμίλητο νερό” η έκαστη γειτόνισσα έρριξε η κάθε μία και από ένα τιμαλφέστατο πραμματάκι της (…) η κυρά Αλέξαινα έρριξε δυο κουμπιά (τα κουμπιά της Αλέξαινας), η κυρά Σταυρούλα έριξε ένα κομμάτι σίδερο (σίδερο στη μέση του αγαπητικού της)…» (25/6/1928)

κουνέλι, τον/ την δάγκωσε το ~: «Δαγκώθηκε από το λυσσασμένο κουνέλι του έρωτα και ηράσθη εμμανώς την Ελενίτσα» (25/4/1931) // «Στη γειτονιά μου έχει μια δούλα που τη λένε Ζαχάρω! Ε! κι’ αυτή την έχει δαγκώσει εσχάτως το κουνέλι της κληρονομιάς του μακαρίτη του Ζαχάρωφ και την έχει ψωνίσει το κορίτσι. Είνε, λέει, συγγένισσα του Ζαχάρωφ. Τι Ζαχάρω, τι..Ζαχάρωφ;» (14/3/1937). Παρεμφερείς εκφράσεις ακούγονται ως προσφωνήσεις σε διάφορα ηχογραφημένα επιθεωρησιακά ρεμπέτικα: π.χ. στο «αθάνατο ρωμαίικο» του 1929, σε σύνθεση Ιερόθεου Σχίζα με τον Πέτρο Κυριακό, στην μεταγενέστερη επανέκδοσή του με τον Αντώνη Διαμαντίδη («Νταλγκά, σ’ έφαγε η κουνέλα»), αλλά και στον «σκυλόμαγκα» του 1930, σε σύνθεση Τέτου Δημητριάδη, με στίχους και ερμηνεία του Πέτρου Κυριακού («Κόλια μου αδερφέ μου, σ’ έφαγε το κουνέλι»).

λανθάνο(ν): «Λανθάνο νου έχεις, Χαμλακούρα μου, με τα καλαμπούρια σου, του λέει ο Μαστρομίλτος. Δε γυρίζουνε ούλα τα πράμματα…» (8/11/1927) // «Το λοιπόν, κύριοι συγγραφέηδες, πρέπει να ξέρετε ότι έχετε σφάλλων αντίληψη και λανθάνον άνθισμα δια περί το μεθύσι του κρασού και το μεθύσι του έρωτα.» (18/11/1927)

λιάτσος: «… γλαρώνεις και γένεσαι λιάτσος του Όθωνα αφ’ το ενθουσίασμα» (17/1/1927) // «Θυμάμαι τις κατσίκες, βρε παιδιά/ Τους ντερμπεντέρηδες παληούς τους γαλατάδες/ Το γάλα αρμέγανε στα μάτια σου μπροστά/ Και μ’ ένα “λιάτσο” ρούφαγες οκάδες.» (21/8/1929)

λιμά, με τα  ~:  «Εκτός αν μερακλωθή ο νέος με τη νέα τόσο και κάνουνε αταξίες εξερχόμενοι του σινεμά, και είνε καπάτσα η μαμά, και τον φάνε τον γαμπρό με τα λιμά, και “μα” και “μα” και η συνέχεια χωρίς να το νοιώση το παιδί βρεθή με σύζυγο…σιμά!» (4/1/1937). Η έκφραση εμφανίζεται στο ρεμπέτικο «τσακωτό τον έπιασε», του Εμμανουήλ Χρυσαφάκη (1936).

μαϊμού, τον/ την δάγκωσε η ~ : «Ας τα διαβάσουν οι ανύπαντροι και ας σκεφτούνε. Οι παντρεμένοι ή τα διαβάσουνε ή δεν τα διαβάσουνε, πάει πια. Τους δάγκωσε η μαϊμού η λυσσασμένη και δεν σώζονται.» (20/9/1933). Η έκφραση θυμίζει τον πρόωρο θάνατο του βασιλέα Αλεξάνδρου του Α΄(1920). (βλ. και ανωτέρω «κουνέλι»)

μαγκλαρού: «Κατακρίνουμε και κατηγορούμε όλοι μας την Κούλα Χριστοφιλέα (…) Την κατακρίνουμε επίσης πως κοτζά μου μαγκλαρού μέχρι κει πάνου άκουγε τον αδελφό της και σκότωνε κόσμο και δεν τούδινε δέκα μούτζες να σηκωθή να φύγη.» (7/11/1929)

μακαντάσης: «Είχα πάει, ρε Κατίνα μου, ψες το βράδυ σ’ ένανε χορό με κάποιονε μακαντάση ξενύχτη, όχι για χορό κατάλαβες, αλλά για κοτσομπολιό…» (14/2/1928)

μαλέτσικος: «Δυο παιδιά εν τάξει, με τζίβα στο άνω χείλος και με αφέλεια στο κούτελο, ρε Κατίνα μου, που έτσι για να σκοτώσουνε την ώρα τους τα “κουνήσανε” λιγουλάκι…Μα ο πολιζμάνος γλέπεις τους είδε λέει και τους πήγε στο Αυτόφωρο για το μεγάλο κακούργημα που κάνανε τα μαλέτσικα.» (7/2/1928).

μανιφατούρα: «Είχαμε μεγαλεία και της απόκρηες της γιορτάζαμε με μανιφατούρα και γούστο.» (5/3/1926)

ματσαράγκα: «…η ματσαράγκα, η μανίτα, η βαγαποντιά, η ζούλα και η κατεργαριά δεν παύει υφιστάμενη.» (15/2/1934). Λέξη γνωστή στα ρεμπέτικα τραγούδια, π.χ. «μες τον τεκέ της Μαριγώς» (1935), σε μουσική Σπύρου Περιστέρη και στίχους του Κώστα Μακρή, ή το ομώνυμο «ματσαράγκα» (1940) του Βασίλη Τσιτσάνη.

μαυρομύτα: «Με το χέρι τρέμοντας από την αγανάχτηση, λαμβαίνω τη μαυρομύτα ανά χείρας. Ήθελα νάταν η θάλασσα μελάνι για να σου διεχτραγουδήσω τι έπαθα…» (23/7/1926). Η λέξη καταγράφεται στο γλωσσάρι του Πέτρου Πικρού (2010).

μέγκλα: «-Θέλω να ντυθής όμως μον αμούρ φρι κομφρί και μέγκλα, του λέει η Βασιλικούλα» (20/2/1928)

μερακλαντάν: «Τραγούδι με συμφωνία ρετσινάλ τέλεια με στόμφο μερακλαντάν ξηγούμενη: “Μ’ άλλον ζητάν να σε παντρέψουν/ μωρέ μικρούλα μου”…» (9/6/1927). Η λέξη ακούγεται χαρακτηριστικά και στο τραγούδι «ο ρεμπέτης», του 1934, σε στίχους του Κώστα Φαλτάιτς, με τον Στελλάκη Περπινιάδη.

μέρα μεσημέρι, θα είναι~: «Εκεί μέσα πάει και ο φίλος μου ο Παναγής ο Τσαλδάρης, όστις σε μερικά σημεία κάνει…την πάπια μα θα του τη σκάση του Βενιζέλου και θα είναι μέρα μεσημέρι…» (25/10/1932)

μερεμέτικο: «Είνε όμως, ρε παιδιά, και λέρα το αφιλότιμο. Είνε αυστηρό και τσαχπίνικο, είνε κολπαδόρικο και μερεμέτικο, που σε κάνει και παθαίνεις από ταινία από το κακό σου.» (18/12/1931)

μηχανή: «Ανεμολογάτε, ρε σεις, μιάμιση ώρα και κανένας σας δεν κατάλαβε πως ο λάκκος έχει έντοσθεν φάβα! Δεν ανθιζόσαστε, ρε σεις, πως η μηχανή είνε λαδωμένη;» (15/1/1926). Η λέξη εμφανίζεται σε πολλά ρεμπέτικα τραγούδια π.χ. «πρέπει να ξέρεις μηχανή» του Μάρκου Βαμβακάρη (1935).

μόλισμαν: «-Δε μου λες γιατί ζητιανεύεις, του λέει. – Ήμουνα εργοστασιάρχης μα ξέπεσα κύριε Μόλισμαν…του απαντάει ο φουκαράς ο αλήτης.» (4/11/1929). Το λογοπαίγνιο αυτό απαντά και σε ηχογραφήσεις ρεμπέτικων, όπως «η φωνή του αργιλέ», (1935) του Βαγγέλη Παπάζογλου, ή το επιθεωρησιακό «έφοδος στον τεκέ» του Γιώργου Καμβύση (1933).

μπαλαμούτι, σκάω  ~: «Κι’ αν ο έρωτας ναυαγήση και ο γάμος δεν γίνη…όταν ο γκόμινος της σκάση μπαλαμούτι και “στρίψη”, τότε η γυνή αγρόν αγοράζει.» (11/4/1937). Η έκφραση εμφανίζεται στο τραγούδι «μπαρμπούτι», του Παναγιώτη Τούντα (1933).

μπαμπάλα: «Η μπεμπέκα, το δεσποινάριον, η παντρεμένη, η γεροντοκόρη, η γρηά μπαμπάλα κάθε μία γυνή τα μαλλιά της πρέπει νάχουνε χρώμα κόκκινο.» (19/5/1935)

μπαντζανέμι: «…στην μάντρα του Μεταξουργείου που πλέχτηκε η πρώτη σφεντόνα κι’ αμολύθηκε η πρώτη αρναούτικη φούσκα, στο μπαντζανέμι αυτό που ξηγιώμαστε ξενύχτι και τσίκα, υπερυψούται ένα μπετονικό μέγαρο με εννηάμιση πατώματα…» (21/5/1926)

μπάφες/ μπάφες τουμπίθες: «Άκου να γδης τι μυστήρια και τι μπάφες τουμπίθες που σερβίρει στα μάτια του κοσμάκη όστις κάθεται και χαύει παραμύθια και δεν βουτάει κανά αραμπαδόξυλο να πάη να αρχέψη στης γρήγορες εκείνους που τα γράφουνε.» (13/6/1926) // «Τώρα αλλάξανε τα πράμματα. Δεν είπαμε; Δεν μιλάω μπάφες.» (1/2/1937)

μπλοκάρω: «Στην “Πράσινη Ταβέρνα” που γλεντάνε τα πράσινα άλογα της αριστοκρατίας μας, χτες το βράδυ έτσι για κάζο και για πείσμα της σμοκινοφορεμένης αριστοκρατίας, (…), μπλόκαρε η παρέα του Νίκουρδα, του Χαμπλεχούρα, του Μπρούτζου και του Λάθουρα.» (16/5/1931)

μπρακ: «Τραβήξου λοιπόν στην μπάντα και ξηγήσου μόκο, γιατί πρέπει να κάνης μπρακ, που λένε και οι μάγκες» (4/2/1937). Η λέξη καταγράφεται στο γλωσσάρι του Πέτρου Πικρού (2010).

μυστήρια της καραβάνας: «Όλα τα θαύματα του κόσμου, όλα τα μυστήρια της καραβάνας, όλα τα σπαραξικάρδια φαινόμενα η Αμερική θα μας τα σερβίρη;» (14/2/1937)

νταμπαντάμ: «Η γειτονιά μας, ρε Κατινάκι μου φιλήσυχο, αναστατώθηκε ψες τα ξημερώματα κι’ έγινε νταμπαντάμ και νταβατούρι άγριο.» (15/6/1926)

(της) νταρίφας μου: «Ένας νέος, όχι τσίρλεστον, αλλά της νταρίφας μου και του κουρμπετιού…» (17/7/1927). Την έκφραση χρησιμοποιεί και ο Στέλιος Βαμβακάρης στην αφήγηση για τον πατέρα του (Τσιλιμίδης 2005, σελ.110).

ξύγκικος/ ξυγκεύω: «Το νερώνω, το πουλάω ξύκικο και πειό ακριβό και πέφτει ο κόσμος με τα μούτρα.» (23/9/1929) // «Στα φόρα τα χρόνια σας και μηδέν κρυφόν πλέον, μηδέ μήνα δε θα μπορήτε στο μέλλον να ξυγκέψετε!» (13/8/1936) [Κανονικά είναι ξίκικος, λειψός δηλαδή, ιδίως για ζυγιασμα, από το τκ. eksik και δεν έχει σχέση με το ξύγγι]

Οχτώβριος στο μεθύσι: «Αφ’ τη γωνία του δρόμου σκάει μύτη ένας μεθυσμένος, Οχτώβριος στο μεθύσι,…» (26/4/1928)

παίζω τον παπά: «Θα του ’παιζε τον παπά η παπαδιά του και θα τον απάταγε και απερπίσθηκε ο άθρωπος και πήγε να πνιγή.» (2/6/1928)

παξιμάδα, παξιμαδάδικα, παξιμαδιά, παξιμαμά, παξιμαντάμ, παξιμαδεύω, παξιμαδοκλέφτρα, παξιμαδοκλέψιμο κοκ: «Η γυνή, ρε συ, ως γνωστό, και πασίγνωστο χρόνια τώρα καταγινότανε στο καρδιοκλέψιμο και κάπου-κάπου στο παξιμαδοκλέψιμο.» (2/7/1926) // «Εψήθηκες και …τα ’ψησες/ με χίλιους, σουσουράδα./ Κι’ απ’ το πολύ το ψήσιμο/ Γίνηκες…παξιμάδα!» (9/8/1930). Οι λέξεις «παξιμάδα» και «παξιμαδοκλέφτρα» εμφανίζονται σε ηχογραφημένα τραγούδια, π.χ. «η παξιμαδοκλέφτρα» με μουσική του Γ. Καρρά και στίχους του Γ. Λαμπρυνίδη (1927). [Το σχετικό αρθρο, που θέλει επικαιροποίηση]

παρδαλοπίτσιλος: «Ήτανε πανεπιστήμιο που μ’ έβγαλε τελειόφοιτο της μαγκιάς και αξιοπρεπέστατο βλάμη ανεπίδεχτο πάσης παρδαλοπίτσιλης σαχλαμάρας.» (7/1/1926)

πάρολι – σέτε: «Εμπρός, παιδιά. Τέρτσο τίρο ντάμα-φάντης.-Σώτος…-Βάρτα πάρολι…κυρ αστυνόμε μου.-Σώτος…-Βάρτα σέτε…Έχεις διαλεγμένη τύχη…» (Κυριακάτικη, 2/1/1927)

παρτσάδια: «Κομμάτια και παρτσάδια να γίνη…είπα μέσα μου(…)» (11/10/1926) [Συχνό στα βόρεια ιδιώματα. Παρτσάς, το κομμάτι από τα τούρκικα]

παντόφλα: «Κάθε βολά που ο Γιώργης ο ταβερνιάρης φωνάζει “Μικρέ στο 13!” αδυνατίζει κι’ από εκατό δράμια η παντόφλα ώσπου μένη η φουκαριάρα πετσί με πετσί.» (8/8/1926). Λέξη γνωστή και από τους «λαχανάδες» του Βαγγέλη Παπάζογλου (1934)

πεκούνια: «Παράς, ρε κόσμε, μπαμπακόσπορος γαρ, ψιλά και πεκούνια, κομπόδεμα και καλτσοδέτα τράπεζα…» (1/7/1927)

πράσο, τα έκανε ~, πρασαδόρος: «Ο Αθηναίος πρασσαδόρος χρόνια στο επάγγερμα, μανιταριτζής και ζούλας, έχει ανάγκη απαραίτητα νάχη τα δυο του χέργια και τα δυο του πόδια εν τάξει. Πρέπει να σουφρώνη με τα δυο χέργια και κατόπι όντας τον πάρουνε μυρουδιά και τον κυνηγήσουνε…να το βάζη στα πόδια!» (23/1/1928) // «Φίλανθος ο κύριος ο κατομμυριούχος, αποχτήσας ούλα του τα κατομμύρια με τον ίδιο τρόπο που απόχτησε και τις γλάστρες, ρε Κατινάκι μου, ήθελε πολλά λουλούδια στο σπίτι του και τα έκανε πράσσο αφ’ το διπλανό σπίτι…» (6/6/1928). Η λέξη απαντά στο ρεμπέτικο τραγούδι «Πάνε για το πράσο», του Μανώλη Χρυσαφάκη (1931).

πυροβολάω/ ντουφεκάω με φάβα/ λούπινα: «…εμείς τα μασσάμε τα μπιστόλια σας και τα πυροβολάμε με φάβα…» (17/12/1926)// «…είμαστε να μας ντουφεκάη κανείς με λούπινα…» (21/8/1930)

ριπιτί: «Θα την πάη ριπιτί, αδρεφάκι, και κατόπιν τα λέμε. Μια βολά σε ξέρει για αντεροβγάλτη χρόνια,…» (Κυριακάτικη, 22/8/1926) [τον πήγε ριπιτί = τρόμαξε πολύ. Κατά λέξη ριπιτί(δι) είναι η διάρροια]

ρόκα μου, κάνω~ : «Κάθουμαι και χτυπιέμαι για ξένα συμφέροντα και δεν κάνω ρόκα μου. Τι μ’ ενδιαφέρνει εμένανε για τα τη σήμερις γιγνόμενα;» (3/10/1926) [Κάνε τη ρόκα σου = κάνε τη δουλειά σου, μην ασχολείσαι]

ρομπατσίνα: «Η παρέα ακούσασα τη ρομπατσίνα της, βούλωσε το στόμα της και δεν έβγαλε μιλιά.» (3/2/1928) [ρομπατσίνα, η επίπληξη (από ιταλ. romanzina)]

σαλάτα-μαλάτα: «Μπαίνεις μέσα και γλέπεις σαλάτα-μαλάτα νέες, γρηές, παιδιά, μωρά της κούνιας, καλόγρηες, παπάδες, ψαλτάδες, μυστήρια όλους μαζί ανάκατα να χορεύουνε τσάρλεστον…» (31/1/1928)

σαφάκας: «Τι ήθελες εσύ γέρο σαφάκα, να πας να παντρευτής;» (26/5/1927)

σεργούνα: «Η κάθε κοπελιά/ δεν ήτανε σεργούνα/ κοκκίνιζε από ντροπή/ σαν νάταν παπαρούνα!» (18/10/1929) [σεργούνι, σουργούνι (και) η διαπόμπευση]

σιδερότρυπα: «Πού’νε, ρε σεις, το πυροβολικό των ζουναριώνε με τα πολυβόλα, της διμούτσουνες, της σιδερότρυπες και της διπρόσωπες κοφτερές κάμες;»(4/4/1926)

σκόρδο και κρεμμύδι: « “Ήλιος” και “Κεραυνός” πάει ποτέ; Δεν γίνεται. Σκόρδο και κρεμμύδι!…» (19/3/1928)

σούτος: «…Φιλιά δεν επιτρέπουνται…Σούτος, αδρεφάκι. Και τώρα τι γένει μελλέσται;» (29/12/1926)

στενάχωρο: «Η περί ο λόγος δεσποινίς κατέρχεται εχ Κηβισάς με καντιλλάκ και μπαίνει σε μέγαρα. Κάθεται σε τραπέζια καρυδένια με τραπεζομάντηλα λινά και φουρτιέρες κρυστάλλινες και τα χεράκια που την πιάνουνε είνε φρεσκομπογιατισμένα μανικιουροειδή και φορτωμένα από στενάχωρα.» (31/5/1926) [το δαχτυλίδι!]

σώνικος: «Ήθελα να μπορούσα να ιδώ τον συνάδερφο πούφαγε το ξύλο να ξεμοναχιάζη έναν-έναν από δαύτους τους ήρωας να τους κάνη σώνικους στην καρπαζιά και μπλε στο ξύλο για να γίνουνε ασορτί με τη φορεσιά τους.» (7/9/1933)

σώτος – τέρτσος : «Ξέρω ένα φουκαρά που τον λένε Σώτο κι’ έρχεται πάντοτε τέρτσος σ’ ούλες του της δουλειές» (7/9/1926). Προφανώς εδώ ο Σώτος Πετράς κάνει λογοπαίγνιο με το όνομά του. [Υπάρχει και χαρτοπαικτική έκφραση, έρχομαι σότος]

τζες: «Αυτό το κακόμοιρο με τα ματάκια χάμου και με την ομπρελλίτσα του στα χέργια τράβαγε κατά τη δουλίτσα του…Αλλά ο τζες ο Αδωνικός, ο Δονζουάνος και Ζεβουζέμης εξακολούθαγε τη δουλειά του.» (17/6/1927). Η λέξη εμφανίζεται στο τραγούδι «εφουμέρναμε ένα βράδυ» του Μάρκου Βαμβακάρη (1932).

τζιλβέδες: «Θα κάνω δικιά μου Ακαδημία τρίπηχη και του γούστου μου και θα πάρω όσους γουστάρει η ψυχούλα μου ακαδήμιους.(…) Να γδης μια βολά Ακαδημία με τζιλβέδες και γαρνιτούρα.» (23/3/1926) [τζιλβές: το ναζι, το σκέρτσο, το φιλάρεσκο κούνημα]

τούκα κι απαρχής: «Το λοιπόν πρέπει να χαλάση ο κόσμος, να ξανασαχτή τούκα κι’ απαρχής η δημιουργία και να γένη φως και στην Αθήνα μας. Ξηγιέμαι ντόμπρα;» (6/1/1927)

τρικ μάι φορ: «Το πανί της γριάς εν τάξει, κοπιδάκι, λυχναριά και σκηνή τρικ μάι φορ, η μάνδρα του Λάθουρα διαθέσιμη…» (Κυριακάτικη, 25/4/1926) [και τρινκ μάι φορτ, δηλ. εκλεκτής ποιότητας -ετυμολογία αναζητείται]

τρίπηχος: «Έχει μαζώξει ούλο το σουρλουλουδόκοσμο της γειτονιάς. Κέφι τρικούβερτο και τρίπηχο μεθύσι…» (3/1/1928)

τροτουάρ: «Αν βάλουνε τις Χάριτες στην Ομόνοια αγάλματα, θα ξεμαρμαρώσουνε και θα κατεβούνε να αρχίσουνε το τροτουάρ! Πώς;» (21/9/1933)

τσέτουλα: «Ο Ρωμηός είναι συνηθισμένος να τα πίνη στην παρέα και να πληρώνη 20 δραχμές κρασί και φαΐ και 50 δραχμές για σπασίματα…να γράφη βερεσέ τσέτουλα δηλαδή.» (18/5/1929) Η λέξη καταγράφεται στο γλωσσάρι του Πέτρου Πικρού (2010).

τσίγκου-τσίγκου: «…ο αρρεβωνιαστικός της ο ντενεκές ζήταγε μπροστά την προίκα κι ο γερό Καλάικος ήθελε να του την δίνη λίγα-λίγα και …τσίγκου-τσίγκου!» (30/6/1928)

τσιλάγρα/ τσιλαγρίζω: «Ας είνε έπρεπε να κατασκευάσω φόνο ψες γιατί είχα μέρες να τσιλαγρίσω τα πατούμενα με αίμα ανθρώπινο. Κομάν…» (22/6/1925) // «…οι τσιλάγρες από τα ρούχα τού πετάγονται στα μούτρα…» (3/1/1937)

τσίλιας/ τσίλας εγγλέζικος: «επί τέλους, νάτο το αφιλότιμο το φεγγάρι πούνε σα μια φέτα πεπόνι και σε παρακολουθάει. Λες και είνε αστυνομικός, λες και είνε “τσίλιας” δηλαδή…» (11/6/1927). «Δεν είχαμε προφτάξη να τελέψουμε το φίλημα, νάσου κι’ ένας τσίλιας εγγλέζικος και μπαίνει.» (16/2/1926) Η λέξη καταγράφεται στο γλωσσάρι του Πέτρου Πικρού (2010).

τσιφ: «Ούλα τα καλά που αφ’ τον έρωτα προέρχουνται κάνουνε τον κοσμάκη να παρανομάη και να συλλαβαίνεται ολοσούμπητος τσιφ για τη στενή.» (23/6/1927)

φρί κομφρί : «Έχω λίγες μέρες ρε Τζογέ μου που έχω βαρεθή κατάστηθα με μια καινούργια φρι κομφρί και παραθαλάσσια κούκλα, ένα θεατρικό αηδονάκι, μια γαλιάντρα, μούρλια, μια καλλιτέχνιδα του μουσικού θεάτρου…» (5/3/1931)

Φροσάρα: «Τι είνε το λοιπόν πιο ωραίο; Να γλέπης μία ωραία ξανθή κοπέλλα (…), μια κοπέλλα που να μη σου ζητάη τίποτις, ή δυο γρηές Φροσάρες (σπιτονοικοκυρά και πεθερά). Ορίστε;» (17/3/1928)

φούρνος μην καπνίσει: «Μου τα ’ψησες τα σκότια μου/ μου τα ’χεις ρε μαυρίσει/ και συ τα ψήνεις μ’ άλλονε/ και φούρνος μην καπνίσει.» (28/5/1926). Η έκφραση εμφανίζεται και στο ομώνυμο τραγούδι του 1940, με μουσική του Γιάννη Παπαϊωάννου και στίχους του Χαράλαμπου Βασιλειάδη.

φυσαέρης: «Κύριοι κύριοι εσείς που νομίζετε ότι το κρασί πεθαίνει τον κόσμο είσαστε πιο κουτοί κι’ από τα λούπινα, είσαστε φυσσαέρηδες ογδόης ποιόητος.» (23/10/1929)

φως: «-…Να παίξω με το πενηνταράκι να μου κάνης ψιλοκοκό; -Δε σφάξανε. Φως, χρήμα πρώτα και τα λέμε.» (Κυριακάτικη, 14/2/1926)

χλεμπάκι: «Ο καφτός καρπάζων αέρας της ζέστης αφ’ ενός και ο θερμόαιμος προεκλογικός τοιούτος αφέ δύο, φυσήξανε και αναγκάσανε το χλεμπάκι, τον τριαντάρικο μόρτη, να ξυπνήση αφ’ τον τεμπελιάρικο ύπνο που τράβαγε στο πεζουλάκι της γωνίας το φουκαριάρικο…» (3/4/1926)

χλίψη: «Κατεβήκαμε το λοιπό γεμάτοι πατσαδάκια λαδορίγανη αυτοκινητική και εγκατασταθήκαμε σ’ ένα ρωμαντοειδέστατο και κορυφοειδές βραχάκι για να μπορή κανένας να πη δυο τρεις κουβεντίτσες αντρέ νου και να παραγιομίση και κανά τσιγαράκι με χλίψι, μαύρο, κοινώς χασισάκι.» (22/6/1925) [Χλίψη λεγόταν και η μαύρη ταινία στο καπέλο των κουτσαβάκηδων]

χορεύω σε όρθια δεκάρα: «Πρώτα οι Ρωμηοί φημιζόντουσαν πως χορεύουνε απάνου σε όρθια δεκάρα και όπως και να τους έρριγνες ούλο και κορώνα ερχόντουσαν. Σήμερις τους φλομώνει το παραμικρό και τα χάνουνε.» (9/7/1926)

ψυχομπαμπάδες: «Πίσω απ’ αυτούς, φυσιογνωμίες διαλεχτές/ Χασάπηδες, ψαράδες, αμαξάδες / Και πάρα κει και άλλες φάτσες πουν’ γνωστές / ο κυρ Σωκράτης και λοιποί ψυχομπαμπάδες!» (23/7/1930). Η λέξη καταγράφεται στο γλωσσάρι του Ηλία Πετρόπουλου (1972) ως «ψυχοπαπάδες».

 

Μέσα από τα ευθυμογραφήματα του Σώτου Πετρά, παρά την υπερβολή της κωμωδίας, σκιαγραφείται η τυπολογία μίας κατηγορίας εκπροσώπων της μεσοπολεμικής αθηναϊκής κοινωνίας, οι οποίοι υπερασπίζονταν έναν τρόπο ζωής λίγο πριν τον οριστικό κοινωνικό και πολεοδομικό μετασχηματισμό της πρωτεύουσας. Η ταυτότητα του «ντόπιου μάγκα», όπως αυτοπροσδιορίζεται²⁴ ο Τζογές, συνιστά κατά κάποιον τρόπο ένα μέσον άμυνας έναντι των επερχόμενων αλλαγών. Το λαϊκότροπο γλωσσικό ιδίωμα ενισχύει αυτήν την ταυτότητα και επιτυγχάνει να προκαλέσει ευθυμία, άλλοτε επειδή διακατέχεται από μία κεκαλυμμένη ειρωνεία, και άλλοτε επειδή θυμίζει στον αναγνώστη ένα οικείο αλλά ίσως περιφρονημένο λεξιλόγιο. Μολονότι ο Τζογές κάνει λόγο²⁵ για εξηγήσεις «ρωμαϊστί αργώ», το λεξιλόγιό του είναι ευρύτερα λαϊκό και όχι απαραιτήτως «μάγκικο» με την σημασία της συνθηματικής γλώσσας μίας κλειστής περιθωριακής ομάδας. Τέλος ας σημειωθεί ότι τόσο η γλώσσα, όσο και τα υπόλοιπα τυπικά γνωρίσματα των λαϊκών ηρώων του Πετρά δεν πρέπει να ερμηνευθούν ούτε ως λογοτεχνικά επινοήματα, ούτε ως μία στείρα μίμηση οπτικών ή ακουστικών παραστάσεων, αλλά ως έκφανση της ώσμωσης μεταξύ λόγιου και λαϊκού πολιτισμού. Η κύρια κατεύθυνση αυτής της αλληλεπίδρασης και η πιθανή σχέση της με την διαμόρφωση του ρεμπέτικου τραγουδιού αποτελεί ζήτημα περαιτέρω διερευνήσεως.

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

1. Ο Σώτος Πετράς πρωτοεμφανίστηκε στον καλλιτεχνικό χώρο το 1921 (Χατζηπανταζής, 2003, σελ.136) και κατά την διάρκεια του Μεσοπολέμου συνέγραψε κείμενα για διάφορες επιθεωρήσεις («Σαπουνόφουσκες» του 1929, «Παιχνιδιάρα» του 1933, «Πρώτο πράμα», του 1934, «Μπόμπα» του 1936, «Μαργαρίτες» του 1938, κ.α.). Συνεργάστηκε επίσης με τον Κώστα Κιούση στους στίχους τραγουδιών επιθεωρησιακού/ ελαφρού ύφους, κάποια εκ των οποίων ηχογραφήθηκαν, όπως: «τι έχεις κι όλο κλαις» (1935), «ένα ποτήρι κρασί» (1936), αλλά και το γνωστό αρχοντορεμπέτικο φοξ «Βαγγελίτσα» (1936) –το οποίο εντυπωσιάζει με την αναφορά του στα «Λεμονάδικα» (οι λαχανάδες) του Βαγγέλη Παπάζογλου. Σε μία τουλάχιστον περίπτωση συγγραφικής του συμμετοχής σε επιθεώρηση, το όνομά του Σώτου Πετρά αποσιωπήθηκε (ο.α., σελ.154). Συνέγραψε επίσης βιβλία και άρθρα σχετικά με το θέατρο και την οπερέτα, όπως:

– Για γέλια και για δάκρυα: Δράματα και κωμωδίες της ζωής των θεατρίνων. Αθήναι: Κήρυξ, 1958

– Βασιλικό θέατρο – Ελληνική οπερέττα, Αθήνα 1960

– Οι θεατρίνοι μας: Τα δράματα και οι κωμωδίες της ζωής τους» Περ. Λυρικός Κόσμος, έτος Γ΄, αρ.32, Μάιος 1970

– Το άγνωστο θέατρο: Πίσω από την αυλαία, Αθήνα: Α. Μαντέλος, 1974

 

2. Το ψευδώνυμο «Τζογές» ήταν έμπνευση του δημοσιογράφου και μετέπειτα δημάρχου Αθηναίων Κώστα Κοτζιά (βλ. ενδεικτικώς το άρθρο της 13/2/1934).

 

3. Βλ. φύλλο της 21/1/1927. Για «τζογιέ» παντελόνια κάνει λόγο και ο Μάρκος Βαμβακάρης (Βέλλου, 1978, σελ.123).

 

4. Βλ. φύλλο της 22/5/1926.

 

5. Βλ. φύλλο της 14/5/1926.

 

6. Ενδεικτικώς βλ. φύλλο της 19/4/1926, της 15/5/1926 κ.α.

 

7. Ενδεικτικώς βλ. φύλλο της 8/6/1925.

 

8. Ενδεικτικώς βλ. φύλλο της 9/1/1926.

 

9. Ενδεικτικώς βλ. φύλλο της 10/9/1933 όπου σχολιάζονται «…τα κορίτσια τα μοντέρνα που λούονται στα μπαιν μιξτ της Γλυφάδας και ξενυχτάνε στα ντάνσιγκ και στις γκαρσονιέρες, και πίνουνε τσιγάρο, κοκκαΐνη, χασίς και όλα τα λοιπά αριστοκρατικά “πιοτά”…»

 

10. Παρατίθεται ακέραιο το χρονογράφημα της 18/4/1928, επειδή είναι ιδιαίτερα εκφραστικό:

Είχαμε μαζωχτή, ρε Κατινάκι μου, παρέα ψες το βραδάκι και τα κουτσοπίναμε τα λαμπριάτικα σκονάκια μας, κάτω στην ταβέρνα των «Μποέμ», έτσι τη λένε, πού ’χει τώρα τελευταία ανοίξει στην Ομόνοια και που φαίνεται πως εκείνος που την έχει είνε καθηγητής της οινολογίας και μας ποτίζει «καλό» κάθε βραδάκι. Μεγάλη παρέα, κέφι τρίπηχο και οργανάκια τα απαραίτητα για σάλτσα στον καπαμά της παρέας μας. Κιθαρίτσα Μπέζου μούρλα, ποτηράκι και μπουκαλάκι στις χορδές απάνου για τρεμούλιασμα «Χαβάγιας» και γαία πυρήτω! Όντας, εκεί που τα λέγαμε σιγανά-σιγανά και ο Μπέζος ήτανε στο κατακόρυφο της κιθαριακής του απόλαυσης, έρχεται ένα όργανο αστυνομικό να μας διακόψη τα όργανα λέει (την κιθάρα), καθότι τα όργανα απαγορεύουνται πέραν της 10^ης. Έτσι ξηγιέται ο Κατής πού ’σαξε τον νόμο αυτόνε.

-Μα, κυρ χωροφύλακα, δεν πειράζουμε κανένανε. Τραγουδάμε και παίζουμε πιάνο και σώτο βότσε, του λέει ο Μπέζος.

-Απαγορεύεται! του απαντάει μουσολίνικα ο διχτάτορας της αστυνομίας. Αν εξακολουθήσετε, θα σας πάρω μέσα…

Ο φουκαράς ο Μπέζος και όλη η παρέα δαγκώθηκε, γρατσουνίστηκε, αναστέναξε υποβρυχίως και αναγκάστηκε να συμμορφωθή με τη διαταγή του διχτάτορα, όστις και ο οποίος στρίψας το νεαρό μουστακάκι του πού ’μοιαζε σαν σκόρπια διαδήλωση απάνου στο απάνου χείλι του αναχώρησε…

-Είδες, ρε Τζογέ μου, κατάσταση; μου λέει ο Μπέζος.

-Γιατί σου φαίνεται παράξενο, ρε φίλε; Απαγορεύονται τα όργανα γιατί υπάρχει λόγος…

-Τι λόγος, ρε συ, υπάρχει;

-Μάτσα λόγοι…Πρώτο και κύριο και καλλίτερο όντας πέραν της 10^ης παίζης όργανα, ξυπνάνε τους κοιμώμενους κατοίκους και ενοχλάνε τους κλέφτες και τους διαρρήχτες που πάνε να τους κλέψουνε…Για φαντάξου μια κιθάρα ή ένα άλλο όργανο να γίγνεται εμπόδιο και να χασομεράη τον φουκαρά τον βιοπαλαιστή τον κλέφτη, που για να μπορέση να βγάλη το ψωμί του…αναγκάζεται να κάνη και νυχτέρια;…

Δεν πρόφτασα να αποτελέψω την κουβέντα μου και…μπαμ, μπουμ, μπουμ, μπαμ (ακούγονται όξω στο δρόμο μπιστολιές).

-Τι είνε, ρε παιδιά; ρωτάνε οι φίλοι της παρέας.

-Τίποτις, ρε σεις, μην ανησυχάτε. Μια κουμπούρα κάτι κουβεντιάζει απ’ όξω…Αυτή, αν και είνε όργανο «φονικό», επιτρέπεται πέραν της 10^ης, καθότι είνε ένα από τα μέσα που μπορεί ο Ρωμηός να τηρήση κάργα την παραγγελία του Θεού που λέγει: «Αγα-φάτε αλλήλους και μη δίνετε ψιλή στους δημοσίους υπαλλήλους!»

 

11. Βλ. Κουνάδης, 2010, τ.12, σ.19. Στην εισαγωγή γίνεται εκτενής αναφορά στην βιβλιογραφική εργασία του Κώστα Βλησίδη (2002).

 

12. Όλες οι παραπομπές με σήμανση ημερομηνίας εντός παρενθέσεως αφορούν την Βραδυνή, εκτός αν σημειώνεται διαφορετικά.

 

13. Πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό Ιχνευτής, Οκτώβριος 1989. Αναδημοσίευση στο: Πετρόπουλος, 2014, σελ.166-172. Το κείμενο του Πετρόπουλου και το λήμμα «Τζογές» έχουν καταχωρηθεί στην βιβλιογραφική εργασία του Κώστα Βλησίδη (2002).

 

14. Στο χρονογράφημα της 5/5/1926 ο Τζογές αναφέρει ότι είναι 45 χρονών. Βασισμένος σε ένα άλλο χρονογράφημα με τίτλο «Γενέθλια», ο Πετρόπουλος υποθέτει ότι ο Πετράς γεννήθηκε περίπου το 1880 και ότι περίπου την ίδια ηλικία είχε και ο Κλεόβουλος Κλώνης. Ωστόσο η χρονολογία γέννησης του Σώτου Πετρά είναι μάλλον το 1903 και του Κλώνη το 1907 (Ιστότοπος Δικτύου Βιβλιοθηκών Δήμου Θεσσαλονίκης). Συνεπώς η όποια «προσωπική αντίληψη των περιγραφομένων» περιορίζεται σε πολύ στενότερα χρονικά όρια.

 

15. Βλ. φύλλο της 1/4/1929. Τον Τζογέ υποδύθηκε ο κωμικός Γιάννης Σπαρίδης (Σπανομαρίδης) και την Κατινίτσα η Μαρίκα Φελίτση.

 

16. Ήδη από το 1865 στην θεατρική σάτιρα του Σωτήρη Καρτέσιου «ο υποψήφιος βουλευτής και οι τραμπούκοι» εμφανίζονται τύποι με κουτσαβάκικα χαρακτηριστικά (Κουνάδης, 2010, τ.8, σελ.10). Το 1905 εισάγεται στον Καραγκιόζη η φιγούρα του Σταύρακα από τον Γιάννη Μώρο (Κουνάδης, 2010, τ.1, σελ.12), ενώ η πρώτη εμφάνιση κουτσαβάκη στην επιθεώρηση γίνεται στο έργο «Κινηματογράφος» του 1908 (Χατζηπανταζής, 2003, σελ.469).

 

17. Στο φύλλο της Βραδυνής της 7/2/1937, ο Πετράς δηλώνει ότι η στήλη υπάρχει εδώ και 14 χρόνια, ενώ στο φύλλο της 9/3/1937 ανεβάζει την ηλικία της στήλης σε 15 χρόνια.

 

18. Βλ. ενδεικτικώς φύλλο της 31/8/1930 με αναφορά στον Πέτρο Κυριακό ή το φύλλο της 23/4/1931.

 

19. Βλ. φύλλο της 28/12/1931

 

20. Βλ. φύλλο της 2/8/1930.

 

21        Τα παραδείγματα μέσα στις παρενθέσεις είναι επιλεγμένα από χρονογραφήματα του 1926 ή του 1927.

 

22. Ο Πέτρος Πικρός (2010, σελ.34) αναφερόμενος στις λέξεις «παρθενούα, γκομενούα» θεωρεί ότι δεν είναι γνήσιες μάγκικες και ότι προέρχονται από την επιθεώρηση. Παραδόξως και ο ίδιος χρησιμοποιεί την λέξη «παρθενούα» σε λογοτεχνικό του κείμενο (Πικρός, 2009, σελ.62).

 

23. Η σημασία της λέξης στην αργκό αποσαφηνίστηκε στο Ιστολόγιο του Νίκου Σαραντάκου από τον ερευνητή Spatholouro (βλ. ανάρτηση 27/11/2017)

 

24        Βλ. ενδεικτικώς φύλλο της 8/2/1934.

 

25. Βλ. φύλλο της 29/8/1933.

 

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΠΗΓΕΣ:

• Ψηφιακή βιβλιοθήκη Βουλής των Ελλήνων, φύλλα εφημερίδας «Η ΒΡΑΔΥΝΗ», 1925 – 1941
• Ψηφιακή βιβλιοθήκη Βουλής των Ελλήνων, φύλλα εβδομαδιαίας έκδοσης «ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗ», 1926 – 1927
• Ιστότοπος «Παλήα ελληνικά τραγούδια-Οπερέττες» Πάνος Μαυραγάνης (palia.kithara.gr)
• Ιστότοπος Δικτύου Βιβλιοθηκών Δήμου Θεσσαλονίκης, λήμμα: Σώτος Πετράς
• Ψηφιακά κανάλια youtube «pankonstantopoulos», «Θεοφάνης Δ. Αλεξάνδρα Κ.», captainposi, NIKOS SDREGAS κ.α.

————————–

• Βέλλου-Κάιλ, Αγγελική 1978, Μάρκος Βαμβακάρης, αυτοβιογραφία, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα
• Βλησίδης Κώστας, 2002, Για μία βιβλιογραφία του ρεμπέτικου, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, Αθήνα
• Κουνάδης Παναγιώτης, 2010, Τα ρεμπέτικα, Ένα ταξίδι στο λαϊκό αστικό τραγούδι των Ελλήνων, εκδόσεις ΤΑ ΝΕΑ, Αθήνα
• Πετρόπουλος Ηλίας, 1972 (α΄ έκδοση 1968), Ρεμπέτικα Τραγούδια, Αθήνα
• Πετρόπουλος Ηλίας, 2014, (α΄ έκδοση 1991), Το Άγιο Χασισάκι, εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα
• Πικρός Πέτρος, 2009, (α΄ έκδοση 1924), Σα θα γίνουμε άνθρωποι, εκδόσεις Άγρα, Αθήνα
• Πικρός Πέτρος, 2010, (α΄έκδοση 1927), Τουμπεκί…, εκδόσεις Άγρα, Αθήνα
• Σταματοπούλου – Βασιλάκου Χρυσόθεμις, 2010, Βασίλης Μεσολογγίτης, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα
• Τσιλιμίδης Μάνος, 2005, Μάρκος Βαμβακάρης, ο Άγιος μάγκας, εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα
• Χατζηπανταζής Θόδωρος, Μαράκα Λίλα, 2003, Η Αθηναϊκή Επιθεώρηση, τόμος Α1, εκδόσεις Εστία, Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, Αθήνα

 

 

 

Advertisement