Η αρχή της αρχής του κόσμου (ακατάλληλο δι’ ανηλίκους)

Τσικνοπέμπτη σήμερα, μέρα που προσφέρεται για κραιπάλη, όχι μόνο γαστριμαργική. Και καθώς έχουμε Απόκριες (που μάλιστα φέτος ξεκίνησαν νωρίτερα) που ειναι γιορτή που χαλαρώνει τις αναστολές, το συνήθως σεμνό ιστολόγιό μας σήμερα αποφάσισε να ασχοληθεί με ένα θέμα ακατάλληλο για ανηλίκους.

Ο πίνακας του Γουστάβου Κουρμπέ Η αρχή του κόσμου (L’origine du monde) προκάλεσε σκάνδαλο όταν παρουσιάστηκε, στα μέσα του 19ου αιώνα, και ακόμα προκαλεί.

Για να μη με μπανάρει το Φέισμπουκ, δεν βάζω σκέτον και έγχρωμο τον πίνακα, που πάντως μπορείτε να τον δείτε εδώ, αλλά αυτή την ωραία ασπρόμαυρη φωτογραφία με τον κυριούλη που παρατηρεί από κοντά.

Ωστόσο, εμείς εδώ δεν κάνουμε τεχνοκριτική αλλά λεξιλογούμε. Δεν θα ασχοληθούμε με τον τολμηρό πίνακα αλλά με τη λέξη που περιγράφει το εικονιζόμενο μέρος της γυναικείας ανατομίας, παναπεί με τη λέξη, με το συμπάθειο, μουνί.

Και ειδικότερα, δεν θ’ ασχοληθούμε με τα φρασεολογικά, τα παροιμιακά και τα άλλα λεξιλογικά αυτής της λέξης, αλλά μόνο με μια πτυχή της, με την ετυμολογία της. Είναι τόσο μπερδεμένη που έχει υλικό αρκετό για ένα άρθρο -τα υπόλοιπα, που κι αυτά είναι πάρα πολύ ενδιαφέροντα, τα αφήνουμε για άλλη φορά.

Οπότε, αν το μουνί είναι, κατά Κουρμπέ, η αρχή του κόσμου, εμείς εδώ θα εξετάσουμε την αρχή της αρχής του κόσμου.

Για να ετυμολογήσουμε τη λέξη, χρήσιμο είναι να ξέρουμε πότε εμφανίστηκε στη γλώσσα μας. Αυτό αν είναι μια φορά δύσκολο για λέξεις του κοινού λεξιλογίου, αφού λειπουν τα έργα αναφοράς που καταγράφουν τις πρώτες ανευρέσεις των λέξεων, γίνεται δέκα φορές πιο δύσκολο για τα «ου φωνητά», λέξεις άσεμνες δηλαδή, λέξεις ταμπού, που δύσκολα τις λέει κανεις μπροστά σε κόσμο και ακόμα πιο δύσκολα τις γράφει.

Ωστόσο, για τη λέξη «μουνί» υπάρχουν μερικές εμφανίσεις ήδη από τα βυζαντινά χρόνια, που τις καταγράφει με ακρίβεια ο φίλος μας ο Νικ Νίκολας σε ένα παλιό του άρθρο, το πρώτο από σειρά άρθρων, στο έξοχο ιστολόγιό του. Με την ευκαιρία, να προειδοποιήσω οτι το σημερινό άρθρο αντλεί ασύστολα από παλιότερα άρθρα του Νίκολας καθώς και από σχόλια του αγαπητού Κ. Καραποτόσογλου σε αυτό εδώ το ιστολόγιο. Αμαρτία εξομολογημένη λοιπόν.

Η πιθανώς παλαιότερη, αλλά όχι με ασφάλεια χρονολογημένη, εμφάνιση της λέξης βρίσκεται στον επίλογο της Θεογονίας του Τζέτζη, ένα έργο του 12ου αιώνα. Ο Τζέτζης, που μάλλον καταγόταν από τον Καύκασο και ήξερε τις γλώσσες της περιοχής, θέλοντας να κάνει επίδειξη της πολυγλωσσίας του, προσθέτει έναν άσεμνο επίλογο σε διάφορες γλώσσες, όπου υπάρχει και η φράση:

οὐκ αἰσχύνεσαι, αὐθέντριά μου, νὰ γαμῇ τὸ μουνίν σου παπᾶς;

Το απόσπασμα αυτό το έχουμε συζητησει ξανά, οπότε δεν θα χασομερήσουμε εδώ. Όμως, επειδή υπάρχει μόνο σε έναν κώδικα, σε ένα χειρόγραφο δηλαδή, δεν μπορούμε να αποκλείσουμε το ενδεχόμενο να αποτελεί μεταγενέστερη προσθήκη του γραφέα. Ο φίλος μας ο Τάσος ο Καπλάνης είχε παλιότερα εκφράσει αμφιβολία ότι είναι του Τζέτζη, διότι είναι πολύ πρώιμο το «να» με ρήμα, αλλά ύστερα από διεξοδική εξέταση ο Νίκολας καταλήγει να το θεωρήσει γνήσιο, αν και όχι ανεπιφύλακτα.

Η άλλη ανεύρεση που θα δούμε δεν έχει τέτοια προβλήματα αλλά είναι δυο αιώνες μεταγενέστερη. Στην Παιδιόφραστο διήγηση των τετραπόδων ζώων, έργο των μέσων του 14ου αιώνα που ο φίλος μας ο Γιώργος Μπαλόγλου με τον Νικ Νίκολας το έχουν εκδώσει υποδειγματικά στα αγγλικά (και που θα έπρεπε να το έχω παρουσιάσει εδώ…), ένα κωμικό αλληγορικό έργο όπου κάθε ζώο παίρνει τον λόγο και βρίζει εκείνο που είχε μιλήσει νωρίτερα, στον στίχο 467 το πρόβατο ονειδίζει την κατσίκα:

διὰ νὰ σηκώνῃς τὴν οὐράν, νὰ δείχνῃς τὸ μουνίν σου

Η Παιδιόφραστη γράφτηκε περί το 1365. Τη λέξη μουνί τη βρίσκουμε επίσης στον αφόρητα σκατολογικό Σπανό, σε άλλα μεταγενέστερα έργα, και μετά σε λεξικά και σε γλωσσάρια.

Ας πάμε στην ετυμολογία της λέξης.

Αν και είναι σεξιστική η παρατηρηση, δεν αντέχω στον πειρασμό, και παρατηρώ ότι όπως και το αντικείμενο, ετσι και η λέξη που το περιγράφει έχει βασανίσει πάρα πολύ τους μελετητές ανά τους αιώνες. Δείτε πόσες ετυμολογικές προτάσεις έχουν διατυπωθεί -τις παραθέτω αντλώντας υλικό κατά κύριο λόγο από τα άρθρα του Νίκολας και τα σχόλια του Κ. Καραποτόσογλου, ελπίζοντας να μη μου έχει ξεφύγει κάτι ουσιαστικό· αν μου ξέφυγε, ας με διορθώσουν.

1. Ο Γ. Χατζιδάκις πρότεινε το αρχαιο εὐνή `κρεβάτι, κρεβάτι του γάμου΄ υποθέτοντας αμάρτυρο ελνστ. υποκοριστικό *εὐνίον που θα έγινε μσν. *βνίον > *μνίον  > *μουνίον. Δεν είναι τόσο παράλογο, αφού ο ευνούχος με κάποια τέτοια διαδρομή έγινε μουνούχος. Ωστόσο, αν φωνητικά δεν υπάρχει μεγάλο πρόβλημα, έχουμε και τη μεγάλη μετατόπιση της σημασίας, απ’ το κρεβάτι, όσο κι αν η carriola (είδος κρεβατιού με ρόδες) έγινε καριόλα (αυτή που πάει με άλλους και όχι με μας).
2. Ο Αδαμάντιος Κοραής πρότεινε το (αρχαίο) σικελιώτικο «μυλλός» όπως λένε στον Αθήναιο ένα κέικ σε σχήμα μουνιού που το έφτιαχναν οι αρχαίοι Συρακούσιοι (ἐκ σησάμου καὶ μέλιτος κατασκευάζεσθαι ἐφήβαια γυναικεῖα, ἃ καλεῖσθαι κατὰ πᾶσαν Σικελίαν μυλλοὺς). Μεγάλη η απόσταση φωνολογικά.
3. Ο Μένος Φιλήντας πρότεινε το αρχαίο μνοῦς `μαλακό πούπουλο, χνουδάκι΄, που θα έδωσε αμάρτυρο υποκοριστικό *μνίον και μετά όπως στο 1. Η εκδοχή αυτή είναι πιθανότερη από του Χατζιδάκι αφού έχει λιγότερα αμάρτυρα βήματα και αρκετά κοντινή σημασία.
4. Ο Υμπέρ Περνό σχετίζει το μουνίν με το βουνίν, που σημασιολογικά είναι κοντά αφού υπάρχει η ονομασία «όρος της Αφροδίτης» (mons Veneris). Δεν είναι όμως σαφές πώς το β έγινε μ, εκτός αν πάμε στο *βνιν, βλ. 1.
5. Ο Μούτσος προτείνει το απαρέμφατο «βινείν» (γαμώ) υποθέτοντας ότι θα ουσιαστικοποιήθηκε, οπως το φιλείν που έγινε φιλί και το φαγείν που έγινε φαγί. Το βινί λοιπόν, και για τη συνέχεια δείτε το 1.
6. Στο ετυμολογικό λεξικό του Μπαμπινιώτη, ανάμεσα στις πολλές προτάσεις (που είδαμε και θα δούμε παρακάτω) αναφέρεται, σαν λιγότερο πιθανή, και η πρόταση για προέλευση από το ελληνιστικό μνίον, που σήμαινε ένα είδος βρύου, θαλάσσιου φυτού: μνίον τὸ κεκολλημένον ἐν θαλασσίαις πέτραις ἢ ἐριῶδες ἢ βοτανῶδες. Προς υπεράσπιση της εκδοχής αυτής θα έλεγα ότι το μνίον είναι μαλλιαρό.
7. Δεν υπάρχουν μόνο ελληνογενείς ετυμολογίες. Έχει προταθεί επίσης το βενετικό mona. Το mona προέρχεται από το monna «κυρία» που είναι συγκεκομμένος τύπος του madonna. Η λέξη mona πήρε διάφορες σημασίες: κυρά, γάτα, μαϊμού, και τέλος «αιδοίο». Καταγράφεται επίσης το υποκοριστικό monín με τη σημασία επίσης αιδοίο, που έδωσε και τον ναυτικό όρο monín de gassa, για έναν ναυτικό κόμπο όπως αυτός της εικόνας (ε, μοιάζει), εξού και το τουρκικό munikasa. Από το monín το μουνί απέχει ελάχιστα (δυο δάχτυλα και κάτι) και παρεμπιπτόντως ο κόμπος αυτός και στα ελληνικά ναυτικά λέγεται «μουνί».
   Ωστόσο, αν η φράση «να γαμή το μουνίν σου παπάς» έχει όντως προστεθεί από τον Τζέτζη, το 1160 ας πούμε, σχεδον αποκλείεται να είναι η λέξη βενετικό δάνειο και αντίθετα προβάλλει πιθανότερο να είναι η βενετική λέξη επηρεασμένη από τα ελληνικά. Μια άλλη ένδειξη που παραθέτει ο Νίκολας εναντίον της βενετικής αρχής είναι ότι στην Κάτω Ιταλία το μουνί το λένε munno/munnu, που έχει πολύ πιθανότερη την ελληνική/βυζαντινη αρχή παρά την βενετική. Ωστοσο, ο Τάσος Καπλάνης εκφράζει αμφιβολίες αν όντως το munno σημαίνει μουνί.
8. Ο Κ. Καραποτόσογλου πρότεινε (όπως ανέφερε και σε εδώ σχόλιό του) ως αρχή τα «αιμώνια σύκα», «σῦκα τὰ καλούμενα παρὰ τοῖς Παρίοις αἱμώνια» στον Αθήναιο, μια ποικιλία κόκκινων σύκων. Τα «αιμώνια σύκα» θα έδωσαν με ουσιαστικοποίηση του επιθέτου τον τύπο «μώνια», που υπάρχει σε γλωσσάρι της ύστερης αρχαιότητας (μώνια, τα σύκα) και από το μώνιον υποθέτει τα στάδια *μωνίον –*μωνίν – μουνίν. Η πρόταση είναι ευφυέστατη διότι απο την αρχαιότητα τα σύκα παρομοιάζονται με τα γυναικεία γεννητικά όργανα (της δε ηδύ το σύκον, στην Ειρήνη του Αριστοφάνη) όπως άλλωστε και στα ιταλικά και σε αλλες γλώσσες.
9. Σε επόμενο σχόλιο σε άλλο άρθρο μας, ο Κ. Καραποτόσογλου πάλι, ανέφερε ως πιθανή αρχή την αραβική λέξη maimun = πίθηκος (από όπου προέρχεται άλλωστε και η δική μας μαϊμού). Σύμφωνα με το κλασικό Französisches Etymologisches Wörterbuch, απο εκεί προέρχονται διάφοροι τύποι με τη σημασία «αιδοίο» σε διάφορες γαλλικές διαλέκτους, ενώ στα οξιτάνικα η λέξη mouni σημαίνει α) μαϊμού β) γάτα γ) μουνί. O Νίκολας στο άρθρο του δεν θεωρεί πολύ πιθανό να άρχισαν να αποκαλούν «μαϊμού» το γυναικείο γεννητικό όργανο, αν όμως σκεφτούμε ότι πρώτα ονομάστηκε έτσι η γάτα, όπως λέει το FEW για κάποιες περιοχές, η μετάβαση από το γατάκι στο μουνάκι είναι πανεύκολη (pussy, άλλωστε).

Πού καταλήγουμε; Ίσως πουθενά. Μεταφράζω την κατακλείδα στο τελευταίο άρθρο της σειράς άρθρων που έγραψε ο Νίκολας:

Έχουμε λοιπόν τρεις γλώσσες από τις οποίες θα μπορούσαν να προέρχονται  το ελληνικό μουνί, το βενετικό και βορειοϊταλικό mona ~ monìn, το κατωιταλικό munno, και το σικελικό munnu, καθώς και το οξιτανικό monna ~ moniche : τα αραβικά (“πίθηκος” > “γάτα”), τα ιταλικά(“κυρά”? “Σιμόνα”?), τα ελληνικά (“βουνό”? “χείλος”? “κρεβάτι”? “πούπουλο”? “κόκκινο σύκο”?).

Αν βάλουμε την ενδιάμεση σημασία «γάτα», συνεχίζει ο Νίκολας, η αραβική αρχή φαίνεται κάπως πιο ελκυστική ενώ τα βενετικά είναι το πιθανότερο όχημα για τη διάδοσή της, αφού οι Ενετοί ταξίδευαν πιο πολύ. Αλλά δεν μπορώ να πω κάτι περισσότερο για το ποια ετυμολογία είναι η πειστικότερη.

Πράγματι, ύστερα από 1400 λέξεις εξακολουθεί να μας διαφεύγει η ετυμολογια της λέξης. Κάτι ανάλογο είχαμε πάθει και με την ετυμολογία της λέξης «γκόμενα», όπου το σχετικό άρθρο κατέληγε σηκώνοντας τα χέρια ψηλά, αν και σε μεταγενέστερο σχόλιό του ο Κ. Καραποτόσογλου δίνει μια πιθανή εκδοχή.

Άντε μετά να μη συμφωνήσεις με την αθυρόστομη διαπίστωση του Νίκολας, ότι the etymology of μουνί… είναι μουνί!

 

 

 

Advertisement