Τρίτη και 13

Σήμερα ο μήνας έχει δεκατρείς, άρα, το λέει και το τραγούδι, είναι μέρα γρουσούζικη. Επιπλέον, είναι Τρίτη, που είναι η πιο γρουσούζικη μέρα της εβδομάδας, άρα έχουμε γρουσουζιά στο τετράγωνο -γι’ αυτό και η Τρίτη και 13 του μηνός είναι παροιμιωδώς μέρα δυσοίωνη, όπως δείχνει και ο τίτλος της παλιάς ελληνικής ταινίας με τον Νικο Σταυρίδη στον ρόλο ενός προληπτικού εργολάβου.

Η Τρίτη θεωρείται ευρέως μέρα δυσοίωνη, επειδή, λέει, η 29η Μαΐου του 1453, που έπεσε η Πόλη, ήταν μερα Τρίτη (δεν το έχω ελέγξει). Πάντως, ενώ η απέχθεια για το 13 είναι πολύ διαδεδομένη παγκοσμίως (αν και όχι οικουμενική: οι Κινέζοι θεωρούν γρουσούζικο το 4, οι Ιταλοί το 17), ο φόβος της Τρίτης πρεπει να είναι δική μας πατέντα.

Οι Αγγλοσάξονες, ας πούμε, θεωρούν την Παρασκευή (και 13) γρουσούζικη. Και είχαν ρωτήσει τον Μπέρναρ Σω, «Δάσκαλε, αληθεύει πως η Παρασκευή είναι κακή μέρα για να παντρεύεται κανείς;»

Κι εκείνος απάντησε: «Ασφαλώς, αγαπητοί μου. Γιατι η Παρασκευή να αποτελει εξαίρεση;»

Αφού το εμπεδώσαμε ότι Τρίτη και 13 είναι το τετράγωνο της γρουσουζιάς, να πω ότι στην οικογένεια λέγαμε πως απ’ ολες τις Τρίτες και 13 η πιο γρουσούζικη είναι η Τρίτη 13 Μαρτίου. Δεν ξέρω αν κι εσείς έχετε ακούσει αυτή την εξειδίκευση ή αν ήταν οικογενειακή μας παραδοση, αν πάντως ισχύει, σήμερα που είναι Τρίτη 13 Μαρτίου θα έχουμε γρουσουζιά στον κύβο.

Και πρώτη απτή επίπτωση αυτής της αποφράδας μέρας είναι πως αποφάσισα να αναβάλω για αύριο το άρθρο με τα αποσπάσματα από το βιβλίο του πατέρα μου, που εθιμικά δημοσιεύεται κάθε δεύτερη Τρίτη, ώστε να μη χάσω τη σημαδιακή μέρα. Διότι, να ξέρετε, η επόμενη Τρίτη 13 Μαρτίου είναι το 2029, σε 11 χρόνια, και επειδή το 2029 θα έχουμε τα εικοσάχρονα του ιστολογίου και πιθανόν να προγραμματιστούν τίποτα έκτακτες εκδηλώσεις, καλύτερα να αξιοποιήσουμε τώρα τη συγκυρία.

Είπαμε πως η μερα ειναι αποφράδα (έχουμε γράψει άρθρο) ή γρουσούζικη ή δυσοίωνη. Το αντίθετό της, η ευοίωνη μέρα, λέγεται επίσης γούρικη. Γούρι είναι αυτό που ο καθένας (όσοι τέλος πάντων πιστεύουν σε αυτά) θεωρεί πως φέρνει καλή τύχη. Η λέξη είναι δάνειο από τα τουρκικα, από το uğur «καλό σημάδι, καλή τύχη», όπου το αρχικό φωνήεν, επειδή ήταν άτονο, χαθηκε, κάτι που συχνά συμβαίνει. Για την τουρκική λέξη ο Μπαμπινιώτης λέει ότι πιθανώς να προέρχεται από το λατινικό augurium (καλός οιωνός) αλλά ο Νισανιάν τη θεωρεί παλαιοτουρκικής προέλευσης αν κατάλαβα καλά.

Αυτός που φέρνει γούρι είναι ο γουρλής, ο γούρικος και ο γουρλίδικος. Αυτός που φέρνει κακοτυχία είναι ο γρουσούζης ή ο γρουσούζικος.

Και ο γρουσούζης τουρκικό δάνειο είναι, από τη λέξη uğursuz. Για να δείτε ότι και η τουρκική γλώσσα έχει… πρωτογένεια (όσο και η ελληνική, δηλαδή καθόλου), αυτό το σουζ στο τέλος είναι στερητικό, σαν το -less το αγγλικό. Μόνο που επειδή η τουρκική είναι γλώσσα με αρμονία, το επίθημα αλλάζει ανάλογα με τα φωνήεντα της λέξης, κι έτσι uğursuz ειναι αυτός που δεν έχει uğur, αλλά ο ανήθικος ή ο ανάγωγος είναι edepsiz, επειδή edep είναι η καλή αγωγή.

Για να κάνουμε μιαν ακόμα παρέκβαση, ο Σεφέρης έγραψε Εντεψίζικα, συλλογή απο άσεμνα λιμερίκια, αλλά η καθαυτό τουρκική (και τουρκογενής ελληνική) λέξη για τον ξεδιάντροπο, τον άσεμνο είναι ο αρσίζης, arsiz, όπου ar η αιδώς.

Αλλά ας γυρίσουμε στον γρουσούζη, όπου το uğursuz έδωσε τον τύπο γουρσούζης, που κι αυτός ακούγεται, αλλά συχνότερος είναι ο τυπος που πρόκυψε από την αντιμετάθεση, γρουσούζης, που μερικές φορές τρέπεται και σε χρουσούζης. (Στο ΙΛΝΕ βρίσκω κι άλλους τύπους: ουγουρσούζης στη Μικρασία, αγουρσούζης, γουρσούγς, κρουσούζης, χουρσούζης, χρισούζης, χσούζης, ουρσούζης, ουρσούης -ένα ακόμα παράδειγμα για το ότι η ύπαρξη πολλών παραλλαγών δεν σημαίνει πως η λέξη είναι ντόπια και πανάρχαιη, όπως είχε κατά καιρούς υποστηρίξει ο φίλος Χρήστος Δάλκος).

Γρουσούζης είναι λοιπον αυτός που με την παρουσία του φέρνει κακή τύχη (στους αλλους), ο δυσοίωνος. Είναι όμως και ο κακότυχος. Συχνά λέμε επίσης γρουσούζη τον κακότροπο άνθρωπο, τον δύστροπο, τον μοχθηρό. Νομίζω έτσι χρησιμοποιεί τη λέξη ο Μάρκος:

Με αυτή την έννοια και η παροιμία: Το καλό το αρνί βυζαίνει δυο μανάδες, το χουρσούζικο ούτε τη δικιά του.

Κακοτυχία φέρνει και ο καντέμης, βέβαια, μιαν ακόμα λέξη στην οποία έχουμ’ αφιερώσει ειδικό άρθρο, και που δεν ετυμολογείται από το god damn, όπως επιμένει μια διαδεδομένη αλλ’ αβάσιμη θεωρία, αλλ’ από τα τούρκικα -δείτε το σχόλιο 174 που συνοψίζει την περίεργη σημασιακή μεταβολή που συνέβη.

Άλλο συνώνυμο είναι ο κατσικοπόδαρος, που σε άλλα μέρη λέγεται και γουρνοπόδαρος. Για γουρνοπόδαρη είχε το χωριό τη Ζωγάρα, τη μητέρα του Ζάχου, τη «Στρίγλα μάνα» στο διήγημα του Παπαδιαμάντη (συγνώμη για τα σημαδάκια):

Σιμὰ εἰς ὅλα τ᾽ ἄλλα, ὁ κόσμος τὴν εἶχε διὰ «γρουσούζα», διὰ «γουρνοπόδαρην». Ἦτον ἀπαισία. Ἅμα ἐπρόκειτο ν᾽ ἀποπλεύσῃ καμμία βάρκα ἢ κανένα καΐκι καὶ ὁ καραβοκύρης ἢ οἱ σύντροφοι τὴν συνήντων εἰς τὸν δρόμον, ἐγύριζαν ὀπίσω καὶ ἀνέβαλλον τὴν ἀναχώρησιν.

Ὅταν συνοδία τις ἦτον ἑτοίμη ν᾽ ἀναχωρήσῃ εἰς ἐξοχικὴν ἐκδρομήν, καὶ τὴν εὕρισκε καθ᾽ ὁδόν, ἔμενε, δὲν ἀνεχώρει. Ἐὰν ἐξεκίνει τις δι᾽ ἐμπορικὴν ἢ ἄλλην ἐπιχείρησιν, ἀλλοίμονον ἂν τὴν εὕρισκεν ἐμπρός του!

Ὅταν ἐπρόκειτο περὶ ἀρραβῶνος ἢ γάμου, καὶ ἡ πεθερὰ ἢ ἡ γυναικαδέλφη τὴν εὕρισκε μπροστά της, καὶ αὐτὴ τῆς ηὔχετο «ὧρες καλές!» ὤ! οἱ ὧρες ἐκεῖνες ἐγίνοντο κακὲς ὧρες, κ᾽ ἐσήμαινον ὅτι δὲν ἦτον «κισμέτι» νὰ γίνῃ τὸ μελετώμενον συνοικέσιον!

Βλέπουμε εδώ ότι όλο το χωριό θεωρούσε γρουσούζα τη γριά Ζωγάρα. Έτσι παει συνήθως, τα πράγματα που θεωρείται πως φέρνουν κακή τύχη είναι, σε μεγάλο βαθμό, τα ίδια για όλους: ο γρουσούζης του χωριού, η μαύρη γάτα, το ο αριθμός 13, η Τρίτη. Αντίθετα, τα πράγματα που φέρνουν καλή τύχη, που φέρνουν γούρι, είναι σε μεγάλο βαθμό εξατομικευμένα, όσο κι αν υπάρχουν κι εδώ κάποιες γούρικες σταθερές, όπως το λαγοπόδαρο. Μπορεί το 13 να ειναι γρουσούζικος αριθμος για πάρα πολλούς, αλλα ο καθένας έχει τον τυχερό αριθμό του, αυστηρά δικόν του, ενώ και τα γούρια έχουν πολύ μεγαλη ποικιλία.

Είναι το αντίθετο μ’ αυτό που λέει ο Τολστόι, στην αρχη της Άννας Καρένινας, πως οι ευτυχισμένες οικογένειες είναι ίδιες κι απαραλλαχτες μεταξύ τους, ενώ οι δυστυχισμένες ζουν η καθεμιά τη δική της δυστυχία.