Η πολυθρόνα στην πυλωτή

Ο τίτλος θα μπορουσε να σας κάνει να σκεφτείτε ότι στο σημερινό άρθρο θα σας διηγηθω κάποιο επεισόδιο που παρουσιαστηκε σε μια πολυκατοικία, όμως έχω σκοπό να λεξιλογήσω.

Αν και, εδώ που τα λέμε, θα μπορούσα να δοκιμάσω να σκεφτώ ένα επεισόδιο, για παράδειγμα με τον ιδιοκτήτη ενός διαμερίσματος που του αρέσει να βγάζει την πολυθρόνα του στην πυλωτή του κτιρίου και να κάθεται, ενώ κάποιος συνιδιοκτήτης έχει αντιρρήσεις. Θα μπορούσαν μάλιστα να λογομαχήσουν γι’ αυτό και να έρθουν στα χέρια, κι ίσως ο ένας απ’ τους δυο καταλήξει στην πολυκλινική.

Τη σταματάω εδώ την ιστορία διότι δεν βρίσκω άλλες από τις λέξεις που θέλω.

Τι είδους λέξεις; Σαν τα δυο ουσιαστικά του τίτλου.

Τι κοινό έχουν τα ουσιαστικά του τίτλου; Αυτό είναι το αντικείμενο του σημερινού άρθρου, ενός άρθρου που γεννήθηκε από το ερώτημα ενός φίλου στο Φέισμπουκ.

Παραθέτω το ερώτημα:

Αγαπητέ πυλωτή ή πιλοτή; Επίσης μια ιστορικός τέχνης ισχυρίζεται πως το γένος και ο αριθμός της λέξης που λέμε είναι ουδέτερο στον πληθυντικό «τα πιλοτή» λόγω της γαλλικής προέλευσης της κολώνας.

Να πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Πυλωτή ή πιλοτή είναι ο ελεύθερος χώρος που σχηματίζεται στο ισόγειο ενός κτιρίου από τις κολόνες που το συγκρατούν. Στις περισσότερες πολυκατοικίες, η πιλοτή (ή πυλωτή) χρησιμοποιείται για να σταθμεύουν οι ένοικοι τα αυτοκίνητά τους.

Νομίζω ότι με τον νεότερο οικοδομικό κανονισμό οι κατασκευές με πιλοτή/πυλωτή έχουν απαγορευτεί αλλά μπορεί να κάνω λάθος -σιγουρα θα μας διαφωτίσουν οι μηχανικοί που διαβάζουν το ιστολόγιο. Θυμάμαι πάντως που είχα διαβάσει ένα γράμμα μηχανικού σε εφημερίδα, ο οποίος ήταν αντίθετος με την απαγόρευση διότι η πιλοτή, πέρα από τα άλλα καλά που της έβρισκε, επιτρέπει να κινούνται οι αέριες μάζες κι έτσι λειτουργεί σαν κλιματιστικό. Όμως εδώ λεξιλογούμε, οπότε δεν θα επεκταθώ στα υπέρ και στα κατά της πυλωτής.

Πιλοτή ή πυλωτή; ρωτάει ο φίλος.

Τον παλιό καιρό, τη γράφαμε όλοι σχεδόν «πυλωτή» επειδή συσχετίζαμε τη λέξη με την πύλη. Πράγματι, οι κολόνες της πολυκατοικίας δινουν την εντυπωση ότι σχηματίζουν μια πύλη, οπότε η συσχέτιση ήταν εύλογη.

Εύλογη ίσως, αλλά όχι πραγματική.

Η λέξη δεν έχει ετυμολογική σχέση με την πύλη. Είναι δάνειο από το γαλλικό pilotis, το οποίο περιγράφει το σύνολο από κολόνες που πάνω τους στηριζεται το κτίριο. Η γαλλική λέξη προέρχεται από το pile, που σημαίνει πάσσαλος και υπάρχει στη γλώσσα από τον 14ο αιώνα (από το πικαρδικό pilotich).

Ο Λε Κορμπιζιέ περιέλαβε την πιλοτή/πυλωτή στα πέντε χαρακτηριστικά γνωρίσματα της μοντέρνας αρχιτεκτονικής, αλλά η μεν λέξη ειναι όπως είδαμε παλιότερη η δε μέθοδος πανάρχαιη, αφού ουσιαστικά και οι λιμναίοι οικισμοί πάνω στην ίδια αρχή στηρίζονταν -σε πασσάλους βέβαια, όχι σε κολόνες από μπετόν.

Αυτο το pilotis το δανειστηκαμε στα ελληνικά και το κάναμε θηλυκό διότι ταιριάζει πολύ με τα θηλυκά επίθετα σε -ωτή κι έτσι η λέξη προσαρμόστηκε αμέσως και παρετυμολογήθηκε ότι προέρχεται από την πύλη.

Η γαλλική λέξη είναι βέβαια αρσενική, αλλά αυτό δεν το κοιτάζουμε όταν δανειζόμαστε λέξεις. Επίσης, η γαλλική λέξη είναι ίδια στον ενικό και στον πληθυντικό, le pilotis, les pilotis.

Δεν έχω ψάξει πότε μπήκε  η λέξη στη γλώσσα μας, αλλά θα υπέθετα πως αυτό έγινε μεταπολεμικά. Πάντως το βέβαιο είναι ότι στη δεκαετία του 1970-80 υπερτερούσε η γραφή «πυλωτή». Αν είναι ακριβές το άρθρο που βρήκα, ο νόμος του 1979, όπως τροποποιήθηκε το 1981, ορίζει ότι «αι τυχόν δημιουργούμεναι θέσεις σταθμεύσεως εις τον ελεύθερον ισόγειον χώρον του κτιρίου όταν τούτο κατασκευάζεται επί υποστηλωμάτων (πυλωτή) κατά τις ισχύουσες διατάξεις, δεν δύνανται ν` αποτελέσουν διαιρεμένας ιδιοκτησίας».

Κάποια στιγμή, ίσως από τη δεκαετία του 90 και μετά, όταν πήρε το κουτάλι μας νερό και μάθαμε ότι η πυλωτή είναι γαλλικό δάνειο, σταματήσαμε να το γράφουμε «πυλωτή» και τώρα πια το γραφουμε «πιλοτή» και έτσι το έχουν και τα τρία μεγάλα σύγχρονα λεξικά μας.

Προσωπικά την παρετυμολογία τη δέχομαι σε πολλές περιπτώσεις, αλλά επειδη η ορθογραφία είναι θέμα σύμβασης θα ακολουθούσα κι εγώ, έστω και απρόθυμα, τις επιταγές των λεξικών και, αν χρειαζόταν, θα έγραφα «πιλοτή».

Δεν συμφωνώ πάντως με τις ενστάσεις της ιστορικού που αναφέρει ο φίλος μου, ότι τάχα πρεπει να γράφουμε «τα πιλοτή» (και πώς θα είναι ο ενικός; το πιλοτές; ή εννοεί το πιλοτί-τα πιλοτί; Για να κάνω και λίγο πλάκα, «το πιλοτί» στα ελληνικά μόνο… το χρώμα του πιλοτου μπορεί να είναι!)

Και η πολυθρόνα τι σχεση έχει; Μα και η πολυθρόνα είναι προϊόν παρετυμολογίας. Πρόκειται για δανειο από την ιταλ. λέξη poltrona. H ιταλική λέξη, κι ας μην της φαίνεται, ανάγεται στο λατινικό pullus, απ’ όπου και το πουλί (εκκρεμεί άρθρο γι’ αυτό το θέμα) και πέρασε στα ελληνικά τον 19ο αιώνα. Παρασυσχετίστηκε αμέσως με το πολύς + θρόνος, κάτι πολύ λογικό.

Ωστοσο, παρά το γεγονός οτι η ιταλική ετυμολογία ήταν γνωστή, κανείς δεν πρότεινε να γράφεται «πολιθρόνα», όπως έγινε στην πιλοτή. Ασυνέπεια; Ισως, αν και μπορει να δοθούν εξηγήσεις για τη διαφορετική μεταχείριση. Πάντως και η ορθογραφία, παρόλο που ειναι όπως ειπαμε σύμβαση, έχει αρκετές περιπτώσεις ασυνέπειας.

Στην ιστοριούλα που ξεκίνησα να διηγούμαι στην αρχή του άρθρου έχω και άλλες δυο λέξεις που η ορθογραφία τους έχει επηρεαστει από την παρετυμολογία. Αφενός το κτίριο, για το οποιο έχουμε γράψει ειδικό άρθρο, και αφετέρου την πολυκλινική, η οποία αρχικά φτιάχτηκε στα γερμανικά ως Poliklinik, από τις ελληνικές λέξεις «πόλις» και «κλινική». Όμως, η παρετυμολογία έγινε ήδη στα γαλλικά, polyclinique, απ’ όπου το πήραμε κι εμείς.

Το σημερινό άρθρο να το δούμε σαν πρελούδιο για ένα ή δύο άρθρα που έχω σκοπό να γράψω στο μελλον σχετικά με το φαινόμενο της παρετυμολογίας. Στο ένα θέλω να παρουσιάσω το φαινόμενο γενικά, και θα βασιστώ σε ένα άρθρο που έχει γραψει ο γλωσσολόγος Ασ. Φλιάτουρας, και στο άλλο θα παραθέσω παραδείγματα από το πρόσφατο βιβλίο του Δημ. Καλαμπούκα, όπου σε ορισμένες λέξεις ακολουθείται ορθογραφία παρετυμολογική και όχι ετυμολογική -σαν την πολυθρόνα.

Ίσως μάλιστα, αυτό θα το δούμε στο πρώτο άρθρο, για τις περιπτώσεις όπως αγιόκλημα (που σχηματίστηκε παρετυμολογικά από το αιγόκλημα) ή το εφτάζυμο (με παρετυμολογία από το αυτόζυμο) να πρέπει να λέμε για «λαϊκή ετυμολογία» επειδή ο όρος «παρετυμολογία», καλώς ή κακώς, χρησιμοποιείται και για τους πορτοκαλιστές, που σκόπιμα αναζητούν (και επινοούν) ελληνικές ετυμολογίες στις ξένες λέξεις.

Αλλά αυτό θα το συζητήσουμε άλλη φορά.