Τι μας έμαθαν οι αρχαίοι (Δημ. Σαραντάκος) 9 – Ο Πυθαγόρας και οι Ελεάτες φιλόσοφοι

Εδώ και λίγο καιρό άρχισα τη δημοσίευση αποσπασμάτων από το βιβλίο του Δημήτρη Σαραντάκου «Τι μας έμαθαν επιτέλους οι αρχαίοι Έλληνες;» που κυκλοφόρησε το 2010 από τις εκδόσεις Γνώση και έχει τον υπότιτλο «Χρηστομάθεια». Κανονικά οι δημοσιεύσεις αυτές γίνονται κάθε δεύτερη Τρίτη.

Η σημερινή συνέχεια είναι η ένατη. Η προηγούμενη συνέχεια, που είχε κατ’ εξαίρεση δημοσιευτεί Τετάρτη, βρίσκεται εδώ. Έχουμε πια περάσει στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, που έχει εργοβιογραφικά σκιαγραφήματα δημιουργών.

 

Πυθαγόρας Μνησάρχου Σάμιος

Η εγκατάσταση και η δράση του Ξενοφάνη στην Ελέα, σηματοδοτεί την τάση να μεταναστεύσει η φιλοσοφία από την Ιωνία στην Κάτω Ιταλία, όπου άκμαζαν σπουδαίες ελληνικές πόλεις. Στην τάση αυτή εντάσσεται και η περίπτωση του Πυθαγόρα. Συνομήλικος του Ξενοφάνη (γεννήθηκε κι αυτός το 570), έφυγε από την πατρίδα του και επί τριάντα χρόνια ταξίδεψε σε πολλές χώρες, για να εγκατασταθεί τελικά στον Κρότωνα της Κάτω Ιταλίας.

Ο Πυθαγόρας καταγόταν από επιφανή οικογένεια της Σάμου. Το όνομα Πυθαγόρας του το έδωσαν οι γονείς του προς τιμήν της Πυθίας που προφήτευσε τη γέννηση του. Ο Διογένης Λαέρτιος (Βίοι Φιλοσόφων, βιβλίο όγδοο) αναφέρει για τον Πυθαγόρα ότι : «Νεαρός ακόμη, παρακινημένος από τη φιλομάθειά του, έφυγε από την πατρίδα του για να μυηθεί σε όλες τις ελληνικές και βαρβαρικές τελετές. Πήγε και στην Αίγυπτο, και τότε ο Πολυκράτης τον σύστησε με επιστολή του στον Άμαση. Έμαθε τέλεια τα αιγυπτιακά, όπως λέει ο Αντιφών στο Περί των εν αρετή πρωτευσάντων, και επισκέφθηκε τους Χαλδαίους και τους μάγους. Κατόπιν στην Κρήτη με τον Επιμενίδη κατέβηκε στο Ιδαίον Άντρον, αλλά και στην Αίγυπτο είχε μπει στα άδυτα. Έτσι γνώρισε τα μυστικά για τους θεούς. Στη συνέχεια επέστρεψε στη Σάμο, επειδή όμως βρήκε την πατρίδα του τυραννοκρατούμενη από τον Πολυκράτη, έφυγε και πάλι».

Λέγεται πως επισκέφθηκε την Αραβία, τη Φοινίκη, τη Συρία, τη Χαλδαία, τις Ινδίες, την Αίγυπτο αλλά και τη Γαλατία. Ο Πυθαγόρας υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους αρχαίους έλληνες φιλοσόφους και κατά τον Ηράκλειτο «από όλους τους ανθρώπους ο πλέον ενδελεχής ερευνητής» Τελικά, πενηντάρης πλέον εγκαταστάθηκε στον Κρότωνα, σημαντική πόλη της Μεγάλης Ελλάδας, διάσημη για τους γιατρούς της, και εκεί έγινε διδάσκαλος.

Η επιβλητική του εμφάνιση, η μεγάλη του μόρφωση και η καινοτομία του να δέχεται στη σχολή του άνδρες και γυναίκες, του εξασφάλισαν πολλές εκατοντάδες μαθητών. Ήταν ο πρώτος διανοητής που και διακήρυξε και έκανε πράξη την ισότητα των δύο φύλων. Γιατί όχι μόνο είχε πολλές μαθήτριες, αλλά τις ανέδειξε σε προσωπικότητες σεβαστές στο Πανελλήνιο. Μολονότι ο Τίμων ο Αθηναίος τον ειρωνεύεται πως ήταν «ταχυδακτυλουργός του σοβαρού λόγου, που ψάρευε ανθρώπους», το γεγονός πως δυο πολύ κοντινοί του άνθρωποι, η γυναίκα του η Θεανώ και η κόρη τους η Δαμώ, τον θαύμαζαν και τον υποστήριζαν, από μόνο του επιβεβαιώνει την αξία του.

Στους μαθητές του επέβαλλε αυστηρότατους κανόνες που μετέτρεψαν τη σχολή του σε ένα είδος μοναστηριού. Τα μέλη της πυθαγόρειας κοινότητας, του Θιάσου, όπως λεγόταν, έδιναν όρκο πίστης. Επί πέντε χρόνια ήταν υποχρεωμένα να παραμένουν σιωπηλά και να ακούνε μόνο αυτά που τους δίδασκε, χωρίς ποτέ να βλέπουν τον ίδιο. Μετά το τέλος αυτής της δοκιμασίας, οι μαθητές του, γίνονταν ισότιμα μέλη της κοινότητας, στην οποία όλοι είχαν ίσα δικαιώματα και είχαν όλα τα αγαθά από κοινού. Δεν έπρεπε να τρώνε κρέας, αυγά και κουκιά. Κρασί μπορούσαν να πίνουν, αλλά αραιωμένο με νερό.

Απαγορευόταν επίσης στα μέλη της κοινότητας να σκοτώνουν αβλαβή για τον άνθρωπο ζώα ή να καταστρέφουν τα δέντρα. Δεν έπρεπε να προσφέρουν αιματηρές θυσίες ούτε να ορκίζονται. Αρκούσε η διαβεβαίωσή τους. Να μη γελάνε, αλλά ούτε να είναι σκυθρωποί. Στο τέλος κάθε μέρας έπρεπε να κάνουν την αυτοκριτική τους, για τυχόν αδικήματα ή παραλείψεις τους.

Η απαγόρευση του φόνου, των αιματηρών θυσιών και της κατανάλωσης κρέατος και αυγών βασιζόταν στην πίστη του Πυθαγόρα και των μαθητών του πως υπάρχει ψυχή, που παραμένει αθάνατη, μεταβαίνοντας όμως σε άλλο σώμα, όχι μόνο ανθρώπινο αλλά και των ζώων. Για την απαγόρευση των κουκιών οι εξηγήσεις που έδινε είναι μάλλον απλοϊκές [Η εντολή του Πυθαγόρα να μην τρώνε κουκιά (κυάμων ἀπέχεσθαι), στηριζόταν αφενός μεν στην ομοιότητα που παρουσιάζουν τα κουκιά, όταν απαλλαγούν από τη φλούδα τους, με τα ανδρικά γεννητικά όργανα, αφετέρου δε στον μύθο πως όταν εκτεθούν νύχτα στο φως της πανσελήνου μετατρέπονται … σε αίμα!]. Κατά τον Ηρακλείδη τον Ποντικό και τον Διογένη Λαέρτιο, ισχυριζόταν πως κάποτε υπήρξε Αιθαλίδης και ήταν γιος του Ερμή. Ο Ερμής του ζήτησε να διαλέξει ό,τι ήθελε, εκτός από την αθανασία. Ζήτησε λοιπόν, όσο ζει, να θυμάται όσα του έχουν συμβεί. Έτσι μπορούσε να επαναφέρει στη μνήμη του τα πάντα από τις προηγούμενες ζωές του.

Ο Πυθαγόρας είναι ο πρώτος που ονόμασε τον εαυτό του «φιλόσοφο», και το περιεχόμενο των μαθημάτων του είχε τέσσερις ενότητες: γεωμετρία, αριθμητική, αστρονομία και μουσική. Ήταν ο πρώτος που ανακάλυψε τη σχέση μαθηματικών και μουσικής. Σύμφωνα με τον Πρόκλο, πρώτος αυτός ανήγαγε τη γεωμετρία σε επιστήμη. Κατά τον Απολλώνιο δε, όταν απέδειξε το θεώρημα που πήρε το όνομά του, ότι δηλαδή το τετράγωνο της υποτείνουσας ορθογωνίου τριγώνου ισούται με το άθροισμα των τετραγώνων των δύο άλλων πλευρών του, προσέφερε εκατόμβη (μολονότι αυτό ήταν αντίθετο με την αυστηρή απαγόρευση των θυσιών).

Η αυστηρή πειθαρχία των Πυθαγορείων και ο μυστικισμός της λειτουργίας του διδακτηρίου τους προκάλεσαν τις υποψίες των Κροτωνιατών, που τους φοβήθηκαν πως σκόπευαν να εγκαθιδρύσουν τυραννία. Κατά τον Διογένη τον Λαέρτιο, επιτέθηκαν στο σπίτι του επιφανούς Πυθαγόρειου Μίλωνα, όπου είχαν συγκεντρωθεί οι μαθητές του, και το πυρπόλησαν σκοτώνοντας τετρακόσιους. Ο ίδιος ο Πυθαγόρας, στην προσπάθειά του να διαφύγει, βρήκε τον θάνατο, αν και ο Δικαίαρχος γράφει πως πέθανε στον ναό των Μουσών στο γειτονικό Μεταπόντιο, παραμένοντας νηστικός επί σαράντα ημέρες.

Ο Πυθαγόρας δεν έγραψε τίποτα. Ο Διογένης ο Λαέρτιος λέει πως είχε εμπιστευθεί στην κόρη του τη Δαμώ το μόνο βιβλίο του, τα Σχόλια, με την εντολή να μην το δείξει σε κανέναν, και εκείνη τήρησε την πατρική εντολή, μολονότι μετά τον θάνατο του Πυθαγόρα θα μπορούσε να πουλήσει το μοναδικό του βιβλίο σε υψηλή τιμή. Έτσι ό,τι ξέρουμε για τη διδασκαλία του προέρχεται από τους μαθητές του.

 

Οι Ελεάτες φιλόσοφοι

Η σχολή που ίδρυσε ο Ξενοφάνης στην Ελέα πολύ σύντομα έγινε ακουστή στο Πανελλήνιο, κι αυτό χάρη σε δυο μαθητές του Κλαζομένιου φιλοσόφου, τον Παρμενίδη και τον Ζήνωνα.

Παρμενίδης. Ο Παρμενίδης γεννήθηκε στην Ελέα της Κάτω Ιταλίας στα τέλη του 6ου αιώνα και επηρεάστηκε από τις απόψεις τόσο του Πυθαγόρα όσο και του Ξενοφάνη. Θεωρείται η πλέον πρωτότυπη μορφή της προσωκρατικής σκέψης. Σε αντίθεση με τους ίωνες φυσιολόγους δεν αναζητά την ενότητα του κόσμου σε μια φυσική ουσία, αλλά στην ίδια την «οντότητα» των πραγμάτων που μας περιβάλλουν, στο Είναι όλων των όντων και όλων των πραγμάτων. Ο Παρμενίδης ανέπτυξε τις φιλοσοφικές του αντιλήψεις στο βιβλίο του Περί φύσεως, που είναι γραμμένο σε εξάμετρους στίχους και στην ιωνική διάλεκτο, επιθυμώντας πιθανόν να τις συνδέσει με τα ομηρικά έπη, δίνοντάς σ’ αυτές μορφή θείας αποκάλυψης. Από το έργο του Παρμενίδη, που το επαινούσαν οι αρχαίοι τεχνοκρίτες, σώθηκαν μόνο μερικά αποσπάσματα.

Στο προοίμιο του ποιήματoς περιγράφεται το ταξίδι του ποιητή πάνω σε άρμα, οδηγούμενο από κόρες του ΄Ηλιου, προς μια ανώνυμη θεά. Ακολουθεί η Αλήθεια, στην οποία μιλά η θεά επιχειρώντας να φτάσει στην ουσία των πραγμάτων: «Αλλά ωστόσο θα μάθεις και τούτο, πως τα δοκούντα θα έπρεπε να είναι απολύτως δεκτά, όλα δεκτά στο σύνολό τους ως όντα».

Παρουσιάζοντας τα φαινόμενα ως όντα, ο Παρμενίδης εισάγει στη φιλοσοφία το Είναι και ουσιαστικά είναι δημιουργός του κλάδου της Οντολογίας δηλαδή του κλάδου που ερευνά το Ον, το Είναι, και σε αντίθεση με τους ίωνες φυσικούς φιλόσοφους, ο Παρμενίδης δεν διερωτάται για το τι των όντων, αλλά στρέφει την προσοχή μας στο Είναι. Σε ένα άλλο απόσπασμα αντιδιαστέλλει το Είναι, την ύπαρξη των όντων, με το Μηδέν, το οποίο και απορρίπτει, μη αποδεχόμενος τη σύλληψη του απόλυτου Μηδενός ως αντίθετου στο Είναι. Παρόλο που αναφέρει αρχικά τις δύο οδούς, του Είναι και του Μηδενός, ως τις μόνες που μπορούν να νοηθούν, σπεύδει να υπογραμμίσει ότι η οδός του Είναι είναι η μόνη αληθινή και ότι μόνον το Είναι μπορεί να αποτελέσει αυθεντικό αντικείμενο της νόησης.

Άσχετα από τη μεταβολή των εξωτερικών πραγμάτων, το Είναι, που αφορά αδιακρίτως κάθε ον, αποτελεί το μοναδικό αντικείμενο της αλήθειας, η οποία δεν αρνείται τον κόσμο και την πολλαπλότητα, την κίνηση και την πολυμορφία, αλλά υπογραμμίζει την ενότητα και τη συνέχεια που τον διέπει, αν φυσικά τον δούμε γεμάτο από το Είναι. Και βέβαια στην παρμενίδεια φιλοσοφία η νόηση δεν εξαρτάται από τις αισθήσεις, αλλά εισδύει στη βαθύτερη ουσία των πραγμάτων.

Στο δεύτερο τμήμα του ποιητικού έργου του Παρμενίδη, η θεά κατηγορεί τους ανθρώπους ότι διχοτομούν τον κόσμο επηρεασμένοι από τις αισθήσεις τους, κατατάσσοντας τα όντα στις δύο αλληλοαποκλειόμενες και αντίθετες μορφές του φωτός και της νύκτας. Έχουμε λοιπόν για πρώτη φορά την ανάπτυξη ενός δυϊστικού φιλοσοφικού συστήματος, αντίθετου με το μονιστικό ιωνικό σύστημα της μίας αρχής του κόσμου. Ο Παρμενίδης χρησιμοποιεί δύο ισότιμες αρχές-μορφές, που με τη συνεργασία τους και την ανάμιξή τους δημιουργούν τον κόσμο και τον διέπουν.

Ο Πλάτων αναφέρει επίσης πως ο Παρμενίδης ήρθε στην Αθήνα σε ηλικία 65 ετών και ότι τον συναναστρεφόταν ο νεαρότατος τότε Σωκράτης (14-16 ετών). Έτσι συμπεραίνεται πως ο Παρμενίδης θα είχε γεννηθεί το 520 π.Χ. και ήρθε και έμεινε στην Αθήνα περί το 455 π.Χ. Στον ομώνυμο διάλογό του ο Πλάτων εκφράζεται για τον Παρμενίδη με εξαιρετική εκτίμηση, ενώ αντίθετα ο Αριστοτέλης πολεμούσε τις θεωρίες του Παρμενίδη και ολόκληρης της ελεατικής σχολής.

Ζήνων Τευταγόρα Ελεάτης. Ήταν ο αγαπημένος μαθητής του Παρμενίδη, κατά 25 χρόνια νεότερός του, και τον διαδέχθηκε στην ηγεσία της σχολής. Λέγεται ότι βοήθησε τον δάσκαλό του να συντάξει τους Νόμους της Ελέας, στους οποίους οι Ελεάτες ορκίζονταν πίστη κάθε χρόνο. Γεννήθηκε γύρω στο 488 π.Χ. στην Ελέα και έζησε μερικά χρόνια στην Αθήνα, και λέγεται ότι ανέλυε και εξηγούσε τις θεωρίες και τα δόγματά του στον Περικλή και τον Καλλία, με αμοιβή 100 μνες.

Ο Ζήνων αφιέρωσε όλη την ενέργειά του για να επεξηγήσει και να εξελίξει το φιλοσοφικό σύστημα του Παρμενίδη, στην πραγματικότητα όμως δεν πρόσθεσε τίποτα το θετικό στη θεωρία του δασκάλου του, παρά αφιερώθηκε στο να αρνείται και να αντικρούει τις απόψεις των αντιπάλων του. Ουσιαστικά η συνεισφορά του στην ελεατική φιλοσοφία είναι εντελώς αρνητική.

Δίδασκε πως ο κόσμος των αισθήσεων είναι μια ψευδαίσθηση επειδή αποτελείται από κίνηση (ή αλλαγή) και πολλαπλότητα, την ύπαρξη των οποίων αρνιόταν. Κατά τον Παρμενίδη, το πραγματικό Όν είναι απολύτως ένα και δεν υπάρχει πολλαπλότητα σ’ αυτό. Είναι στατικό και αμετάβλητο. Η κοινή λογική λέει πως υπάρχει και κίνηση και πολλαπλότητα. Αυτή είναι και η πυθαγόρεια αντίληψη της πραγματικότητας ενάντια στην οποία επιχειρηματολογούσε ο Ζήνων, υποστηρίζοντας πως η κοινή αντίληψη της πραγματικότητας οδηγεί σε παράδοξα και οξύμωρα.

Έμειναν στην ιστορία τα λεγόμενα «παράδοξα του Ζήνωνα», γνωστότερο από τα οποία είναι πως ο Αχιλλέας δεν θα μπορούσε ποτέ να φτάσει μια χελώνα αν αυτή ξεκινούσε πριν από αυτόν. Σύμφωνα με τα επιχειρήματα του Ζήνωνα, αν η χελώνα ξεκινήσει με προβάδισμα, για παράδειγμα, ενός σταδίου, ο Αχιλλέας (ο ωκύπους της Μυθολογίας), δεν θα μπορέσει ποτέ να φτάσει τη χελώνα. Αν θεωρήσουμε ότι ο Αχιλλέας είναι 100 φορές πιο γρήγορος από τη χελώνα, τότε όταν θα έχει διανύσει ένα στάδιο, η χελώνα θα έχει διανύσει ένα στάδιο και ένα εκατοστό του σταδίου. Όταν ο Αχιλλέας διανύσει ένα στάδιο και ένα εκατοστό του σταδίου, η χελώνα θα έχει διανύσει ένα στάδιο και ένα εκατοστό και ένα εκατοστό του εκατοστού του σταδίου κ.ο.κ. Επομένως η χελώνα πάντα θα προπορεύεται, επομένως ο Αχιλλέας δεν μπορεί να την φτάσει.

Παρά την προφανή παραδοξότητά τους και την έλλειψη κάθε λογικής συνέπειας, το παράδοξο αυτό εισάγει την έννοια του απειροστικού λογισμού, και αυτή είναι η αιτία που μεγάλοι μαθηματικοί και φιλόσοφοι ασχολήθηκαν με τα παράδοξα του Ζήνωνα από την αρχαιότητα μέχρι και τις μέρες μας.

Ο Πλάτωνας αναφέρει πως ο Ζήνων άρχισε να διατυπώνει τις αρχές του φιλοσοφικού του συστήματος σε πολύ νεαρή ηλικία. Αν και έχουν σωθεί ελάχιστα από τα γραπτά του, τα περισσότερα που γνωρίζουμε γι’ αυτόν προέρχονται από τον Αριστοτέλη.

Υπέρμαχος της ελευθερίας, δεν δίστασε να ρισκάρει τη ζωή του για να απαλλάξει την πατρίδα του από έναν τύραννο. Το αν πέθανε στην προσπάθεια ή αν επιβίωσε της πτώσης του τυράννου είναι ένα σημείο στο οποίο οι ειδήμονες διαφωνούν. Ακόμα και το όνομα του τυράννου είναι σημείο διαφωνίας.

 

Εμπεδοκλής Μέτωνος* Ακραγαντίνος. Γεννήθηκε στον Ακράγαντα, στη δεύτερη ως προς τον πλούτο και τη δύναμη πόλη της Σικελίας μετά τις Συρακούσες. Αξίζει να αναφερθεί ότι είναι ο μόνος γηγενής πολίτης μιας δωρικής πολιτείας, που έπαιξε μεγάλο ρόλο στην ιστορία της φιλοσοφίας. Καταγόταν από επιφανή οικογένεια και ήταν εγγονός του Ολυμπιονίκη Εμπεδοκλή, που το 496 π.Χ. στέφθηκε νικητής σε ιππικούς αγώνες στην Ολυμπία. Ο πατέρας του κατείχε υψηλό αξίωμα στη διακυβέρνηση του τόπου του και πρωταγωνίστησε στις πολιτικές διαμάχες της εποχής του, το δε 470 π.Χ. συνέργησε στην κατάλυση της αριστοκρατικής τυραννίας του Θρασυδαίου που είχε διαδεχθεί τον πατέρα του, τον Θήρωνα.

Ο Εμπεδοκλής συνεχίζει και συμπληρώνει το έργο των προγόνων του. Όταν η μερίδα των ολιγαρχικών φάνηκε να επανακτά την ισχύ της, επιτίθεται εναντίον της, κήρυκας και προστάτης των δικαιωμάτων του λαού, αποκαθιστώντας τη δημοκρατία. Λέγεται μάλιστα ότι του προσέφεραν το βασιλικό στέμμα, αλλά το απέρριψε με περιφρόνηση. Με αυτήν του τη χειρονομία θυμίζει μια ανάλογη χειρονομία του εφάμιλλού του στη φιλοσοφία Ηράκλειτου.

Ο Εμπεδοκλής θαύμαζε τον Πυθαγόρα, για τον οποίο λέει: «Και υπήρχε ανάμεσά τους ένας άνθρωπος με απέραντες γνώσεις, αυθεντία στα κάθε λογής σοφά έργα, που είχε αποκτήσει απροσμέτρητο πνευματικό πλούτο, γιατί όποτε επιστράτευε το πνεύμα του σε όλο του το μεγαλείο, έβλεπε εύκολα το καθετί που υπάρχει σε βάθος δέκα και είκοσι γενεών».

Στο πρόσωπό του οι Ακραγαντίνοι δεν έβλεπαν μόνο έναν μεγάλο φιλόσοφο αλλά και έναν άξιο πολιτικό, ιατρό, μάντη, μάγο και ποιητή. Στη βιογραφία του, όπως διαμορφώθηκε με τον καιρό, αφθονούν οι απόκρυφες ιστορίες και τα θαύματα που αγγίζουν τα όρια του μύθου. Λεγόταν ότι έπνιγε ή ξεσήκωνε τους ανέμους, ότι θεράπευε τις ασθένειες και τα γηρατειά και ότι επανέφερε νεκρούς στη ζωή. Κάθε φορά που έμπαινε στις πόλεις, οι άνθρωποι μαζεύονταν γύρω του και ζητούσαν τη βοήθειά του, και γενικά τον τιμούσαν σαν θεό.

Πολλές μυθοπλασίες που αναφέρονται στη ζωή του πηγάζουν από την πίστη του στη μετενσάρκωση. Όπως ο ίδιος δήλωνε, είχε υπάρξει δαίμονας, που έπεσε σε βαρύ αμάρτημα, έχασε τη θεϊκή φύση του και πέρασε διαδοχικά από σώμα ζώου, φυτού και ανθρώπου, περιπλανώμενος στο σύμπαν, προορισμένος όμως, αργά ή γρήγορα να ξαναπάρει την αρχική του φύση.

Έγραψε πολλά βιβλία, αρκετά από τα οποία ήταν έμμετρα (το Περί φύσεως με 2.000 στίχους, τα Περσικά, έμμετρη εξιστόρηση εκστρατείας του Ξέρξη), ή και καθαρά ποιητικά έργα (Καθαρμοί, Προοίμιον εις Απόλλωνα. ) θεατρικά (Τραγωδίαι), δοκίμια (Ποιητικοί λόγοι, Ιατρικός λόγος, Περί φύσεως των όντων) και επιγράμματα, από τα οποία διασώθηκαν ελάχιστα αποσπάσματα. Από όσα έφτασαν ώς εμάς συμπεραίνουμε πως ο συγγραφέας τους, εκτός από τη γενική φυσική, είχε και ειδικότερες γνώσεις φυσιογνωσίας και ιατρικής, ιδιαίτερα φυσιολογίας, ανατομίας και εμβρυολογίας, και ότι έτσι συνδεόταν με τη μεγάλη ιατρική παράδοση της Κάτω Ιταλίας.

Στον πνευματικό χώρο όπου δέσποζαν οι ορφικές και οι πυθαγόρειες διδασκαλίες, ο Εμπεδοκλής δημιούργησε τη δική του φιλοσοφία, στο περιεχόμενο της οποίας είναι φανερή η επίδραση των παραπάνω ιδεών, καθώς και της σκέψης των προγενέστερών του φιλοσόφων, ιδίως του Παρμενίδη, στου οποίου τη γλώσσα και τη σκέψη οφείλει πολλά. Είναι πολύ πιθανόν να αληθεύει η μαρτυρία ότι ο Εμπεδοκλής είχε μαθητεύσει κοντά σε Πυθαγόρειους, άποψη που ενισχύεται από την επίδραση στον τρόπο γραφής του.

Αναμφίβολα, κύρια φιλοδοξία του Εμπεδοκλή δεν ήταν η αναγνώριση της φιλολογικής ευφυΐας του, όσο η παραδοχή από τους ανθρώπους, ως πραγματικής αποστολής του, της προφητικής και ιερατικής, της μυστηριακής, με μια λέξη, δράσης του. Φαίνεται ότι η ζωή του ήταν πολύ σεμνή και μεγαλοπρεπής, ότι του απονέμονταν ύψιστες τιμές και κυκλοφορούσαν διαδόσεις για εξαίρετες πράξεις του και θαύματα.

Ο Εμπεδοκλής είναι σύμβολο της ποιητικής μεγαλοφυΐας. Το άριστο κριτήριο της αξίας του Εμπεδοκλή είναι τα έργα του. Ο Εμπεδοκλής ήταν ο τρίτος και τελευταίος φιλόσοφος, μετά τον Ξενοφάνη και τον Παρμενίδη, που επέλεξε να αναπτύξει τη φιλοσοφία του σε στίχους, και μάλιστα σε δακτυλικό εξάμετρο. Με δεδομένη αυτή την επιλογή του μέτρου, σε συνδυασμό με την ιωνική διάλεκτο στην οποία είναι γραμμένοι οι στίχοι, γίνεται κιόλας αισθητό ένα από τα πιο βασικά χαρακτηριστικά της ποίησής του: η σχέση με το έπος, και συγκεκριμένα με τον Όμηρο και τον Ησίοδο, των οποίων η μελέτη επηρέασε βαθιά το έργο του.

Ο Εμπεδοκλής ήταν επίσης δεινός χειριστής της γλώσσας, πραγματικός γλωσσοπλάστης, αφού προσφέρει μεγάλο αριθμό λέξεων, που συναντούμε για πρώτη ή και για μοναδική φορά στην αρχαία γραμματεία («άπαξ ειρημένα»). Η γλωσσική έκφρασή του είναι χυμώδης, προδίδει ορμητικό ενθουσιασμό και φαντασία, παράγει πλήθος νέων ποιητικών εικόνων και σχημάτων.

Στο έργο του Περί φύσεως προσπαθεί να δώσει τις βασικές αρχές της φυσικής φιλοσοφίας του, όπως αυτή εκφράζεται μέσα από την εναλλασσόμενη κυριαρχία της έλξης (φιλότης) και της άπωσης (νείκος) πάνω στα τέσσερα ριζώματα (το πυρ, τον αέρα, το ύδωρ και τη γη). Η ουσία του σύμπαντος συνίσταται, κατά τον Εμπεδοκλή, σε μια αέναη μεταλλαγή καταστάσεων από το ένα στα πολλά και από τα πολλά στο ένα. Αξιόλογη είναι η θεωρία για τη γένεση των οργανικών όντων, η οποία αναπτύσσεται με βασικό άξονα την εξέλιξη, γεγονός που έκανε τον αρχαίο στοχαστή να θεωρείται πρόδρομος του Δαρβίνου. Η εξελικτική αυτή θεωρία αποτελείται από τέσσερα στάδια: Στο πρώτο η γη γεννά τα οργανικά μέλη του σώματος των ζώων διαχωρισμένα, στο δεύτερο τα μεμονωμένα οργανικά μέλη συνενώνονται σε τερατώδεις μορφές, στο τρίτο οι τερατώδεις μορφές που προέκυψαν δεν κατορθώνουν να επιβιώσουν και παραχωρούν τη θέση τους σε νέους τύπους ζώων, που έχουν την ικανότητα να συνεχίσουν τη ζωή τους, στο τέταρτο στάδιο γεννιούνται τα οργανικά όντα, όχι από τη γη αλλά το ένα από το άλλο.

Όπως συμβαίνει και με τον Παρμενίδη, ο Εμπεδοκλής απορρίπτει τη γένεση και τη φθορά. Στη θέση τους χρησιμοποιεί δύο άλλες έννοιες, που τις περιγράφει ως μείξη (γέννηση) και χωρισμό (φθορά) «αγέννητων στοιχείων». Κρατά το μηδέν έξω από τον κόσμο και ανάγει την γέννηση του κόσμου και τις κοσμικές μεταβολές σε τέσσερις θεμελιώδεις υποστάσεις, ισοδύναμες μεταξύ τους. Αυτές οι υποστάσεις, όμοιες με το εόν του Παρμενίδη, είναι τα ριζώματα, δηλαδή η γη, το νερό, η φωτιά και ο αέρας. Τα ριζώματα, αντίθετα από τα φυσικά στοιχεία, δεν χάνουν την ταυτότητά τους. Οι δε μεταξύ τους σχέσεις διέπονται από την επίδραση δύο κοσμικών δυνάμεων, που είναι επίσης αγέννητες και αιώνιες, της φιλότητας (έλξη και συνένωση) και του νείκους (άπωση, διάσπαση και διάλυση).

Το άλλο μεγάλο έργο του ακραγαντίνου σοφού, που σώθηκε ώς τις μέρες μας, έχει τίτλο Καθαρμοί (3.000 στίχοι), και περιέχει τη διδασκαλία μιας ξενόφερτης θρησκευτικής αίρεσης, σύμφωνα με την οποία αυτό που λέμε ψυχή του ανθρώπου είναι μια αυθυπόστατη οντότητα, ανεξάρτητη από το σώμα, και εξαιτίας κάποιου παραπτώματός της έχει καταδικαστεί να κατοικεί μέσα σε σώματα φυτών, ζώων ή ανθρώπων ώς την τελική κάθαρσή της για την οριστική επιστροφή στον τόπο της καταγωγής της. Οι Καθαρμοί είναι μια έκθεση της αποκρυφιστικής ζωής του Εμπεδοκλή ως μύστη.

Από τα δύο αυτά μεγάλα έργα του Εμπεδοκλή οι διασωθέντες στίχοι στο έργο Περί φύσεως είναι περίπου 350 και στο έργο Καθαρμοί λίγο περισσότεροι από 100. Έφτασε δηλαδή ώς εμάς μόνο το 16-20% του συνολικού του έργου, ποσοστό πάντως πολύ μεγαλύτερο από άλλων προσωκρατικών φιλοσόφων.

* Σύμφωνα με άλλους συγγραφείς του Αρχινόμου, μολονότι κάποιοι σχολιαστές αναφέρουν  πως δεν πρόκειται για πατρώνυμο αλλά για αξίωμα του Μέτωνος

 

 

Advertisement