Τα ρο της ηχορύπανσης

Πριν από μερικές μέρες, σε μια ομάδα του Φέισμπουκ όπου συζητάμε για τη γλώσσα, τα Υπογλώσσια, ο φίλος Θ. Αναγνωστόπουλος αναρωτήθηκε αν θα διατηρηθει στη λέξη «αντιρατσιστικός» ο κανόνας (της αρχαίας) που επιβάλλει τον διπλασιασμό του ρο, αν δηλαδή πρέπει να γράψουμε «αντιρρατσιστικός». Το ίδιο ερώτημα μπορεί να τεθεί και για πολλές άλλες σύνθετες λέξεις που το β’ συνθετικό τους αρχίζει από ρο, οπότε θυμήθηκα ένα παλιότερο σημείωμα που είχα γράψει (πριν αρχίσει να λειτουργεί το ιστολόγιο) για τα ρο της ηχορύπανσης -ηχορύπανση ή ηχορρύπανση;

Να πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Στα αρχαία ελληνικά, όταν σε μια σύνθετη λέξη το β’ συνθετικό αρχιζει από ρο ενώ το α’ συνθετικό λήγει σε βραχύ φωνήεν, αυτό το αρκτικό ρο διπλασιάζεται. Έτσι, γράφουμε: απορρίπτω, αμφίρροπος, διαρρέω, επίρρημα. Το ίδιο ισχύει και στα σύνθετα με το α- στερητικό: άρρητος.

Γιατί γίνεται αυτό, δεν το ξέρω -σε άρθρο του Θ. Μωυσιάδη, απ’ όπου αντλώ υλικό, αναφέρεται ότι «το αρκτικό -ρ- διπλασιάζεται λόγω αφομοιώσεων με σιγημένο φθόγγο και με συχνό αποτέλεσμα την άρση των αλλεπαλλήλων βραχειών συλλαβών» που δεν με κάνει και πολύ σοφότερο.

Να πούμε εδώ ότι συχνά επικρατει η αντίληψη πως διπλασιάζονται όλα τα αρχικά ρο στη σύνθεση, και αυτό διοτι είναι πολύ σπάνιες οι αρχαίες σύνθετες λέξεις όπου το α’ συνθετικό λήγει σε μακρό φωνήεν κι έτσι δεν διπλασιάζουν το ρο: εύρυθμος (αλλά άρρυθμος), εύρωστος (αλλά άρρωστος), αείροος (αλλά επιρροή). Εννοείται ότι όταν το α’ συνθετικό λήγει σε σύμφωνο, το ρο δεν διπλασιάζεται (εκροή) εκτός βέβαια όταν έχουμε διπλασιασμό λόγω σύνθεσης (συν+ράπτω = συρράπτω).

Τις λέξεις που τις κληρονομήσαμε απο τα αρχαία, τις διατηρούμε έτσι. Το ερώτημα είναι, τι κάνουμε με τις νεότερες λέξεις, σε μια γλώσσα όπου το διπλό ρο δεν δηλώνεται στην προφορά και όπου δεν έχουμε μακρά ή βραχέα.

Ο γενικός κανόνας, όπως τον διατυπώνει ο Γ. Παπαναστασίου στο πολύ χρήσιμο βιβλίο του «Νεοελληνική ορθογραφία» είναι:

«Γράφονται με δύο –ρρ– οι σύνθετες λέξεις που αποτελούν αρχαία κληρονομιά, καθώς και τα νεότερα λόγια σύνθετα».

Και πράγματι, με τις νεότερες λαϊκές λέξεις, δεν υπάρχει προβλημα. Έτσι, γράφουμε:

απορρίπτω αλλά ξαναρίχνω.
αναρρόφηση αλλά μονορούφι.
εμπορορράπτης αλλά φραγκοράφτης.

Παρομοίως: ξαναρωτάω, μισοραγισμένος, καλορίζικος, όπως και όλα τα σύνθετα με το ξε- π.χ. ξεριζώνω.

Ωστόσο, οι νεότεροι σχηματισμοί δεν έχουν μόνο λαϊκές λέξεις, σαν κι αυτές στο δεύτερο σκέλος των παραπάνω ζευγαριών. Ο αντιρατσιστικός, η ηχορύπανση, τα αντιρυτιδικά, είναι νεότερες λόγιες λέξεις, όμως λέξεις ευρείας κυκλοφορίας (σε αντίθεση π.χ. με τις ομόρριζες λέξεις). Τι κάνουμε με αυτές; Τις γράφουμε με ένα ή με δύο ρο;

Ο Θ. Μωυσιάδης, στο άρθρο του που προαναφέραμε, προτείνει να γράφονται με ρρ μόνο τα «γηγενή λόγια σύνθετα». Με άλλα λόγια, αν υπάρχει είτε στο α’ είτε στο β’ συνθετικό ξένη λέξη, το σύνθετο γράφεται απλά: ελληνορωσικός (όχι ελληνορρωσικός), ελληνορωμαϊκή, αφισορύπανση (οχι αφισορρύπανση), αντιρατσιστικός.

Αυτή η αρχή είναι λογική, αλλά βέβαια έχει ως αποτέλεσμα μια φαινομενική ασυνέπεια. Για να πάρουμε για παράδειγμα τα σύνθετα της ρύπανσης,  ο Θ. Μωυσιάδης (και το Λεξικό Μπαμπινιώτη) γράφουν την ηχορύπανση με ΡΡ (ηχορρύπανση) διοτι ανήκει στην οικογένεια του απορρυπαντικού, αλλά την αφισορύπανση με ένα Ρ διότι το πρωτο συνθετικό είναι ξένο. Από την άλλη, το ΛΚΝ (Λεξικό Τριανταφυλλίδη) γράφει και τα δύο σύνθετα με ενα Ρ: αφισορύπανση, ηχορύπανση.

Όμως, καθώς βρίσκουμε ολοένα νέους τρόπους να ρυπαίνουμε τον πλανήτη μας, συνεχώς θα έχουμε και καινούργιους νεολογισμούς -και τι κάνουμε με τη φωτορύπανση; Με τον κανόνα του Μωυσιάδη θα έπρεπε να τη γράψουμε με δύο ρο αφού είναι «γηγενες λόγιο σύνθετο» αλλά η γραφή με ένα Ρ υπερτερεί αρκετά στη χρήση, ίσως επειδή ο νεολογισμός είναι μεταφραστικό δάνειο. Το μόνο λεξικό που περιλαμβάνει τη λέξη, το Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας, δέχεται και τις δύο ορθογραφίες, αλλά καταχωρεί σαν πρώτο τύπο τον απλούστερο: φωτορύπανση και φωτορρύπανση.

Γενικά, έχουμε μια τάση να γράφουμε με ένα Ρ τους νεολογισμούς. Ακόμα και το λεξικό Μπαμπινιώτη, το «αντιρυτιδικός» το γράφει με ένα ρο (ενώ γράφει αρρυτίδωτος), ενώ τα αντιρευματικά φάρμακα, που δεν τα έχει το λεξικο Μπαμπινιώτη, οι περισσότεροι τα γράφουν με ένα Ρ, και το Χρηστικό Λεξικό επίσης με ενα Ρ τα λημματογραφεί (χωρίς καν να δίνει την εναλλακτική ορθογραφία).

Βλέπετε, καθώς η λόγια και η λαϊκή γλώσσα έχουν έρθει σε ώσμωση, με την επικράτηση της δημοτικής ως κοινής νεοελληνικής και με τη γενίκευση της υποχρεωτικής παιδείας, δεν είναι πια τόσο απλό να ορίσουμε τι εννοούμε «λόγιο σύνθετο». Οπότε, εγώ προσωπικά, από τα σύνθετα της ρύπανσης κρατάω με δύο ρ την αντιρρύπανση, τα απορρυπαντικά και την απορρύπανση, αλλά όλα τα άλλα τα γράφω απλά: ηχορύπανση, αφισορύπανση, θερμορύπανση, φωτορύπανση και πάει λέγοντας. Ο διαχωρισμός έχει και μια εσωτερική συνέπεια, αφου μόνο τα δεύτερα είναι μορφές ρύπανσης.

Υπάρχει βέβαια και η σαφώς πιο ριζοσπαστική εναλλακτική λύση, που την είχαν προτεινει παλιότερα ο Στυλ. Αλεξίου ή ο Αλέξανδρος Σχοινάς, να γράφονται με ένα ρο όλα ανεξαιρέτως τα σύνθετα, δηλ. να γράφουμε αιμοραγία, αντίρηση, απορόφηση, απορυπαντικά, παχύρευστος, άρωστος. (Την ίδια τακτική ακολουθούσε και ο Γ. Κοτζιούλας).

Ίσως τα πράγματα να πηγαίνουν προς τα εκει, αν και με αργό ρυθμό, κι ίσως τα εγγόνια μας να γλιτώσουν από τον πονοκέφαλο, χωρίς μάλιστα να θυσιάζεται ούτε τοσοδά από την ετυμολογική διαφάνεια της λέξης. Τολμώ μάλιστα να πω ότι έτσι θα γίνει πιο διαφανής η σύνθεσή της: από + ρύπανση = απορύπανση, τι απλούστερο;

Ίσως πάλι τα εγγόνια μας να μην έχουν καν να σκοτίζονται για την ορθογραφία επειδή θα μιλάνε ή θα σκέφτονται και το μηχανάκι θα γράφει -αλλά αυτά θα τα δούμε σε καμιά σαρανταριά χρόνια. Ως τότε, ηχορύπανση.

Advertisement