Τι μας έμαθαν οι αρχαίοι (Δημ. Σαραντάκος) 10 – Ο Αναξαγόρας και οι σοφιστές

Εδώ και λίγο καιρό άρχισα τη δημοσίευση αποσπασμάτων από το βιβλίο του Δημήτρη Σαραντάκου «Τι μας έμαθαν επιτέλους οι αρχαίοι Έλληνες;» που κυκλοφόρησε το 2010 από τις εκδόσεις Γνώση και έχει τον υπότιτλο «Χρηστομάθεια». Κανονικά οι δημοσιεύσεις αυτές γίνονται κάθε δεύτερη Τρίτη.

Η σημερινή συνέχεια είναι η δέκατη. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Έχουμε πια περάσει στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, που έχει εργοβιογραφικά σκιαγραφήματα διανοητών. (Θυμίζω πως δεν δημοσιεύω ολόκληρο το βιβλίο αλλά επιλεγμένα κεφάλαια).

Στις πόλεις της Αιολίδας και της Ιωνίας   αναπτύχθηκε για πρώτη φορά η επική και η λυρική ποίηση και η φιλοσοφική σκέψη. Όταν όμως οι Πέρσες υπέταξαν τις πόλεις της μικρασιατικής ακτής και των απέναντι νησιών, η πνευματική αυτή άνθηση άρχισε να ασφυκτιά και να μαραίνεται. Όπως γράφω σε προηγούμενα κεφάλαια, για να απαλλαγούν από την περσική τυραννία, πολλοί διανοητές της Ιωνίας έφυγαν από την πατρίδα τους. Μερικοί μετανάστευσαν στη Μεγάλη Ελλάδα, όπου ίδρυσαν σχολές και διέδωσαν τις απόψεις τους, άλλοι όμως προτίμησαν την Αττική, κοντινότερη και πλησιέστερη στη γλώσσα και την κοινή ιστορία.

Αναξαγόρας ο Κλαζομένιος. Ο κυριότερος από τους Ίωνες αυτούς διανοητές ήταν ο Αναξαγόρας ο Κλαζομένιος. Γεννήθηκε στις Κλαζομενές της Ιωνίας στα 500 π.Χ. Καταγόταν από πλούσια και αριστοκρατική οικογένεια, ο ίδιος όμως, όταν έγινε είκοσι χρονών, παραμέλησε τελείως την πατρική περιουσία και αφιερώθηκε σε φιλοσοφικές σπουδές. Η μόρφωσή του ήταν στέρεη και βαθιά, αγνοούμε όμως ποιους είχε δασκάλους. Από πολύ νωρίς τον μάγεψε η μελέτη του έναστρου ουρανού, και η συμβολή του στην εξέλιξη της αστρονομίας είναι τεράστια.

Σε ηλικία σαράντα ετών ήρθε στην Αθήνα κι αμέσως έγινε φίλος του Περικλή, που ήταν τότε στην αρχή της λαμπρής πολιτικής σταδιοδρομίας του. Ο Αναξαγόρας έγινε μέλος του πνευματικού κύκλου που δημιουργήθηκε γύρω από τον ηγέτη της δημοκρατίας και στον οποίο συμμετείχαν επίσης ο Ηρόδοτος, ο Ιπποκράτης και οι νεαροί τότε Ευριπίδης και Σωκράτης, καθώς και οι μεγάλοι σοφιστές που περνούσαν από την Αθήνα.

Ο Αναξαγόρας έφερε πάνω στην κατάλληλη στιγμή την ιωνική σκέψη στην Αθήνα, το νέο πνευματικό κέντρο που είχε αρχίσει να δημιουργείται στην κυρίως Ελλάδα. Ο Ευριπίδης αλλά και ο Σωκράτης επηρεάστηκαν σε μεγάλο βαθμό από τη σκέψη του Αναξαγόρα, που τον θεωρούσαν δάσκαλό τους (μολονότι ο Πλάτων, για δικούς του λόγους, αποσιωπά την προσωπική γνωριμία του Σωκράτη με τον Αναξαγόρα).

Το κυριότερο, και ίσως το μόνο βιβλίο που έγραψε ο Αναξαγόρας είχε τον τίτλο Περί φύσεως και ήταν ογκωδέστατο. Ήταν το πρώτο βιβλίο που περιείχε γεωμετρικά σχήματα και διαγράμματα. Στην Αθήνα έγινε πολύ δημοφιλές και, όπως μαρτυρεί ο Πλάτων, το πουλούσαν στην αγορά μία δραχμή, δηλαδή σε σχετικά υψηλή τιμή, αφού η αποζημίωση των βουλευτών ή των δικαστών ήταν μερικοί οβολοί.

Ο Αναξαγόρας είναι ο πρώτος φιλόσοφος που διατύπωσε την αρχή της αφθαρσίας (ουδέν γεννάται και ουδέν απόλλυται), και από μιαν άποψη ήταν πρόδρομος των ατομικών φιλοσόφων, του συγχρόνου του Λεύκιππου και του νεοτέρου του Δημόκριτου, γιατί δεχόταν πως όλα προέρχονται από τη σύνθεση απείρων κατά το πλήθος και ελαχίστων κατά το μέγεθος σπερμάτων, όπως τα ονόμαζε. Ο Αναξαγόρας συμφωνεί με τον Εμπεδοκλή ότι αρχικά στη Φύση όλα ήταν σε κατάσταση χάους, μέσα από το οποίο αναδύθηκαν με διαχωρισμό και διαφοροποίηση όλα τα υλικά σώματα, δεν αποδέχεται όμως τον ρόλο της φιλότητας και του νείκους (δηλαδή της έλξης και της άπωσης), που ο ακραγαντίνος φιλόσοφος θεωρούσε κινητήρια δύναμη των πάντων.

Ο Αναξαγόρας, χωρίς να το διατυπώνει ευθέως, απορρίπτει την ύπαρξη θεών. Ως κινητήρια δύναμη της φύσης δέχεται τον Νου, που σε μια αρχική στιγμή έδωσε στην ύλη την πρώτη ώθηση, κι έτσι τα σπέρματα, που βρισκόντουσαν σε χαοτική ανάμειξη, άρχισαν να περιστρέφονται και να αποχωρίζονται. Μετά από την πρώτη αυτή επέμβαση ο ρόλος του Νου τελειώνει.

Πολύ μεγάλη ήταν η συμβολή του Αναξαγόρα στην αστρονομία. Πρώτος διατύπωσε την άποψη ότι ο Ήλιος είναι διάπυρη μάζα και ότι η Σελήνη και οι πλανήτες έχουν γαιώδη υφήν. Ερμήνευσε επίσης επιστημονικά την αιτία των ηλιακών και σεληνιακών εκλείψεων. Για τις πρωτοφανείς αυτές απόψεις, που ήταν τελείως ασυμβίβαστες με τις επίσημες θρησκευτικές αντιλήψεις, κατά τις οποίες ο Ήλιος και η Σελήνη ήταν θεότητες, ο Αναξαγόρας κατηγορήθηκε για αθεΐα και πέρασε από δίκη το 430. Στην πραγματικότητα η δίωξή του είχε πολιτικά αίτια και έγινε από τους ολιγαρχικούς αντίπαλους του Περικλή, που ήθελαν με τη δίκη αυτή να δείξουν πως το περιβάλλον του αρχηγού των δημοκρατών ήταν ασεβές.

Ο Περικλής αγωνίστηκε σθεναρά για να γλιτώσει τον φίλο και δάσκαλό του από την καταδίκη, και τελικά πέτυχε να απελαθεί ο Αναξαγόρας στη Λάμψακο των Δαρδανελίων, όπου έζησε ήσυχος και τιμημένος τα τελευταία τρία χρόνια της ζωής του. Πέθανε το 427 και οι Λαμψακηνοί τον έθαψαν με δημόσια δαπάνη, του αφιέρωσαν βωμό και καθιέρωσαν να γιορτάζουν την επέτειο του θανάτου του με αργία των σχολείων. Αυτό το είχε ζητήσει ο ίδιος ο Αναξαγόρας, που αγαπούσε πολύ τα παιδιά και ήθελε σε ανάμνησή του να είναι ελεύθερα να παίζουν: «να επιτρέπουν στα παιδιά να παίζουν όλον τον μήνα του χρόνου κατά τον οποίο θα πεθάνει» [τοὺς παῖδας ἐν ᾧ ἂν ἀποθάνῃ μηνὶ κατ’ ἔτος παίζειν συγχωρεῖν].

Οι σοφιστές. Η αρχαία δημοκρατία γεννήθηκε από τις ανάγκες που δημιούργησαν οι νέες οικονομικές συνθήκες στις πιο εξελιγμένες οικονομικά ελληνικές πόλεις, και από τους κοινωνικούς αγώνες που προκάλεσαν οι νέες αυτές συνθήκες. Οι θεσμοί όμως των δημοκρατικών καθεστώτων είναι αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης ανάμεσα στη λαϊκή βούληση και στην πρωτοποριακή και τολμηρή σκέψη των διανοητών που εμφανίζονται στις αρχές του 5ου αιώνα και έμειναν γνωστοί στην ιστορία με το όνομα σοφιστές.

Η αλληλεπίδραση αυτή παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στις πόλεις της Ιωνίας και παίρνει την οριστική της μορφή στην Αθήνα, όπου βαθμιαία μεταφέρθηκε η ιωνική σκέψη, ασφυκτιώντας κάτω από την περσική κυριαρχία. Στην Αθήνα των μέσων του 5ου αιώνα η ιωνική φιλοσοφική σκέψη και η αττική δημοκρατική νοοτροπία συνέθεσαν το μεγαλείο του αρχαίου ελληνικού πνεύματος.

Ο αιώνας μετά τους Περσικούς πολέμους έχει χαρακτηριστεί αιώνας του Ελληνικού Διαφωτισμού, εξαιτίας της ορθολογικής προσέγγισης στην έρευνα του ανθρώπου και του κόσμου. Τα ενδιαφέροντα της φιλοσοφίας αυτή την εποχή απομακρύνονται από τις προγενέστερες κοσμολογικές αναζητήσεις για τη γένεση και τη δομή του σύμπαντος, και στρέφονται στη μελέτη του ανθρώπου και τη σχέση του με το κοινωνικό περιβάλλον, σε θέματα όπως η ηθική και η κατάκτηση της γνώσης.

Στην ακμή της, στα μέσα του 5ου αιώνα, η Αθήνα ήταν το πνευματικό κέντρο, το Σχολείον της Ελλάδος, και το μέρος όπου δίδασκαν, συζητούσαν, έγραφαν και ανέπτυσσαν τις θεωρίες τους μερικοί από τους μεγαλύτερους διανοητές, όχι μόνο της αρχαιότητας αλλά και όλων των εποχών, όπως ο Ιπποκράτης, ο πατέρας της ιατρικής, ο πατέρας της ιστορίας Ηρόδοτος, ο Αναξαγόρας, οι σοφιστές Πρωταγόρας, Πρόδικος, Γοργίας και Ιππίας, οι μαθητές τους Αλκιδάμας, Αντιφών, Λυκόφρων, αλλά και τραγικοί ποιητές όπως ο Ευριπίδης. Όλοι τους ήταν φίλοι και οπαδοί του Περικλή, στον κύκλο του οποίου ανήκαν.

Οι σοφιστές, που δίδασκαν θέματα αρετής, πολιτικής και τεχνικής του λόγου, με πρωτεργάτη τον Πρωταγόρα, αντιμετώπισαν με σκεπτικισμό πολλές από τις παραδεδομένες ηθικές και πνευματικές αρχές, αφού διακήρυσσαν ότι δεν υπάρχει καμία απόλυτη αλήθεια και ότι μέτρο, κριτήριο για το καθετί είναι ο άνθρωπος. Το έργο των έξοχων και τολμηρών αυτών διανοιών αγκαλιάζει όλα τα πεδία του επιστητού και βοήθησε όσο καμιά άλλη ώς τότε (αλλά και μεταγενέστερα, ώς την εποχή του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού) πνευματική κίνηση, για να λευτερωθεί ο άνθρωπος από τον φόβο. Και πιστεύω πως κάθε προσπάθεια «εξανθρωπισμού» του ανθρώπου, μετατροπής δηλαδή του βουβού, μοιραίου κι άβουλου υπήκοου και οπαδού σε ελεύθερο και ενεργητικό πολίτη, πρέπει να ξεκινά από την απαλλαγή του από τον φόβο. Και σ’ αυτόν τον τομέα η προσφορά των σοφιστών και άλλων προσωκρατικών διανοητών είναι τεράστια.

Οι σοφιστές, που δίκαια επονομάστηκαν Εγκυκλοπαιδιστές της Αρχαιότητας, επιδίωξαν με τη γνώση να απελευθερώσουν τον άνθρωπο από τους κάθε είδους φόβους που τον βασάνιζαν. Τον φόβο του θανάτου, τον φόβο της αρρώστιας, τον φόβο του άγνωστου μέλλοντος. Στην επιδίωξή τους αυτή βρήκαν συνεχιστές και άλλους μεγάλους διανοητές, που δεν συγκαταλέγονται στους σοφιστές.

Αν σήμερα η λέξη σοφιστής έχει κάποια υποτιμητική σημασία, αυτό οφείλεται στη συστηματική δυσφήμιση του έργου και του ρόλου των σοφιστών από τους πολιτικούς και πνευματικούς αντιπάλους τους, με πρώτον τον Πλάτωνα. Είναι χαρακτηριστικό ότι από το τεράστιο συγγραφικό έργο τους δεν σώθηκε απολύτως τίποτα, και ό,τι ξέρουμε γι’ αυτούς τα οφείλουμε σε συγγραφείς και φιλοσόφους του 4ου αιώνα, που κατά κανόνα ήταν αντίθετοι με τις αντιλήψεις τους. Οι ίδιοι οι σοφιστές ήταν περήφανοι για τον τίτλο τους. (Είναι χαρακτηριστικό πως ο Λουκιανός αναφερόμενος στον Ιησού τον Ναζωραίο τον ονομάζει «τον ανασκολοπηθέντα εκείνον σοφιστήν»). Ο μέγας Πρωταγόρας, για τον οποίον ο Πλάτων ομολογεί πως θαυμαζόταν για τη σοφία του ως θεός, έλεγε με καμάρι πως ήταν σοφιστής και είχε αποστολή τη μόρφωση των ανθρώπων.

Το νόημα της διδασκαλίας των σοφιστών είναι πως ο άνθρωπος αποτελεί πρωταρχική αξία, («πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος» έλεγε ο Πρωταγόρας) και πως είναι απαραίτητη η ολόπλευρη μόρφωσή του, αρχίζοντας από τα παιδικά του χρόνια, με στόχο την απαλλαγή του από τις δογματικές προκαταλήψεις και τους μεταφυσικούς φόβους. Είναι επίσης χαρακτηριστική η πολιτικοποίηση, για να μεταχειριστώ έναν νεολογισμό, των σοφιστών, και ιδίως η στενή τους σχέση με τη δημοκρατία.

Ο διακηρυγμένος αυτός σκοπός έκανε τους σοφιστές εχθρούς όλων των συντηρητικών και των σκοταδιστών. Κατηγορήθηκαν για αθεΐα και ασέβεια, όπως ο Πρωταγόρας και ο Πρόδικος, κυνηγήθηκαν από τους πολιτικούς αντίπαλους του Περικλή, τα βιβλία τους κάηκαν, και μετά τον θάνατό τους το έργο τους δυσφημίστηκε συστηματικά. Η δόξα τους όμως θα μένει αθάνατη στους αιώνες.

Πρωταγόρας ο Αβδηρίτης. Γεννήθηκε στα Άβδηρα το 490 π.Χ., ήταν δηλαδή σύγχρονος με τον συμπατριώτη του τον Δημόκριτο, αλλά έζησε τα περισσότερα χρόνια της ζωής του στην Αθήνα, όπου συνδέθηκε με στενή φιλία με τον Περικλή και τον κύκλο του. Επεξεργάστηκε τους πολιτειακούς θεσμούς της αποικίας των Θουρίων, που ιδρύθηκε με πρωτοβουλία του Περικλή πάνω στα ερείπια της αρχαίας Σύβαρης, και καθιέρωσε για πρώτη φορά την υποχρεωτική φοίτηση των παιδιών όλων των πολιτών στα σχολεία και τη μισθοδοσία των δασκάλων από το κράτος.

Ο Πρωταγόρας θεωρείται θεμελιωτής της γλωσσολογίας και ο πρώτος που συστηματοποίησε τη γραμματική. Η επίδραση που είχαν οι ιδέες του στον Ευριπίδη αντικατοπτρίζονται στα δράματα του τελευταίου.

Με τον Πρωταγόρα εισάγεται το ρεύμα του σχετικισμού και του υποκειμενισμού στη φιλοσοφία. Ο Πρωταγόρας πίστευε ότι η γνώση δεν προσδιορίζεται αντικειμενικά, αλλά με τις αισθήσεις. Άρα, γνώση είναι ό,τι αντιλαμβανόμαστε, όπως αυτό αποτυπώνεται στις αισθήσεις μας. Ο Πρωταγόρας εισήγαγε και την έννοια του ανθρωποκεντρισμού, λέγοντας ότι «κριτήριο όλων των πραγμάτων είναι ο άνθρωπος» (πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος).

Οι απόψεις του, όπως και αυτές του Σωκράτη, σκανδάλισαν τους Αθηναίους, και ο Πρωταγόρας κατηγορήθηκε από τον Πυθόδωρο για αθεΐα. Μαρτυρείται πως τα βιβλία του κάηκαν δημόσια στην αγορά και ο ίδιος τελικά καταδικάστηκε. Για να αποφύγει τα χειρότερα, ο Πρωταγόρας διέφυγε προς τη Σικελία. Όμως το πλοίο που τον μετέφερε ναυάγησε και ο ίδιος πνίγηκε.

Άλλος στόχος της διδασκαλίας του Πρωταγόρα ήταν η μόρφωση των νέων και η αρετή ως μέσον για την πολιτική δράση. Ο Πρωταγόρας πίστευε ότι η αρετή μπορεί να διδαχθεί, αρκεί ο άνθρωπος να είναι κατάλληλα προικισμένος από τη φύση και να επιμείνει στην άσκησή της αρετής, πράγματα δηλαδή που μέχρι σήμερα παραμένουν απαρασάλευτα για τη δύναμη της αγωγής, και χάρη σ’ αυτήν η ανθρωπότητα προχωρεί σε ανώτερα στάδια πολιτισμού. Είναι επίσης από τους πρώτους ο Πρωταγόρας που αντιμετώπισε με κριτικό πνεύμα την ύπαρξη του Θείου, θεωρώντας ότι εμπόδιο για τη γνώση του είναι «η αδηλότητα των θεών και η βραχύτητα του ανθρωπίνου βίου» (πολλὰ γὰρ τὰ κωλύοντα εἰδέναι, ἥ τ’ ἀδηλότης καὶ βραχὺς ὢν ὁ βίος τοῦ ἀνθρώπου).

Ο Πρωταγόρας ήταν πιθανόν ο πρώτος δάσκαλος που δίδασκε επ’ αμοιβή και ήταν ξακουστός για τα υψηλά δίδακτρα που χρέωνε. Οι μέθοδοι διδασκαλίας ήταν πρόδρομοι των σημερινών διαλέξεων, και είχαν ως περιεχόμενο την ανάλυση ποιημάτων, τις συζητήσεις για τα νοήματα και τις σωστές χρήσεις των λέξεων, και τους γενικούς κανόνες της ρητορικής. Όπως είναι φυσικό, οι μαθητές του ήταν οικονομικά ευκατάστατοι Αθηναίοι με αντίστοιχο κοινωνικό υπόβαθρο.

Δυστυχώς τα βιβλία του Πρωταγόρα χάθηκαν, και έτσι η κυριότερη πηγή για τη ζωή και τις απόψεις του απέμεινε ο αντίπαλός του, ο Πλάτων.

Γοργίας ο Λεοντίνος. Γεννήθηκε στους Λεοντίνους της Σικελίας, μάλλον το 485 π.Χ., και συνεπώς ήταν σύγχρονος με τον Πρωταγόρα και τον Σωκράτη. Επηρεάστηκε σημαντικά από τις θεωρίες των φιλοσόφων της Μεγάλης Ελλάδας, από τον ελεατικό στοχασμό και ιδιαίτερα τη σκέψη του Παρμενίδη και του Ζήνωνα, όπως επίσης και από τη σκέψη του Εμπεδοκλή, με τον οποίο φέρεται ότι είχε σχέσεις. Παρά την εμφανή επίδραση των Ελεατών, το αντιθετικό του ύφος δείχνει επίσης συγγένεια με το αντιθετικό ύφος των κειμένων του Ηράκλειτου.

Ο Γοργίας ήταν κήρυκας του πανελλήνιου φρονήματος και μεγάλος φιλειρηνιστής. Περιπλανώμενος, όπως οι περισσότεροι σοφιστές, εμφανίστηκε στην καλύτερη περίοδο της ζωής του όταν είχε κορυφωθεί η φήμη του, στην Αθήνα, όπου άσκησε σημαντική επίδραση στη διαμόρφωση της αττικής πεζογραφίας και ποίησης. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του έζησε στη Θεσσαλία, όπου και πέθανε σε βαθύ γήρας και σε πλήρη πνευματική διαύγεια.

Θαυμαζόταν για τη σοφία του και οι Έλληνες τον τίμησαν στήνοντας χρυσόν ανδριάντα του στους Δελφούς. Πέθανε υπεραιωνόβιος, αφήνοντας μεγάλο συγγραφικό έργο.

Ο Γοργίας προσπάθησε να αποδείξει ότι τίποτε δεν υπάρχει με βεβαιότητα, αλλά και αν υπάρχει, δεν μπορούμε να το γνωρίσουμε. Αν πάλι μπορούμε να το γνωρίσουμε, δεν μπορούμε να μεταδώσουμε τη γνώση αυτή στους άλλους. Η αποδεικτική τακτική του ονομάζεται ανασκευαστική και συνίσταται στον αποκλεισμό αντιφατικών προτάσεων. Το Ον δεν είναι για τον Γοργία ούτε ένα ούτε πολλά. Αν ήταν ένα, θα έπρεπε να μην έχει χαρακτηριστικά έκτασης και μεγέθους. Ωστόσο, εκείνο που δεν έχει χαρακτηριστικά γνωρίσματα, απλά δεν υπάρχει. Τότε πρέπει να δεχτούμε πως το Ον είναι πολλαπλό, αλλά το πολλαπλό προϋποθέτει το απλό ως συστατικό του στοιχείο. Όταν λοιπόν το Ον δεν είναι ένα, δεν μπορεί να είναι και πολλά. Συνακόλουθα το Ον, που οι Ελεάτες το θεωρούσαν υπαρκτό, δεν υπάρχει ουσιαστικά, μια και επιδέχεται αντίθετες και αντιφατικές, αλληλοαποκλειόμενες απόψεις.

Ο Γοργίας ανέπτυξε επίσης μια αξιόλογη προβληματική πάνω σε ηθικά ζητήματα. Το πρόβλημα, ιδιαίτερα, «τι είναι αρετή», που φαίνεται πως ήταν του συρμού σε κύκλους στοχαστών της εποχής αυτής, το αντιμετώπισε με πνεύμα εμπειρικό και θετικό. Διέκρινε το γεγονός πως η αρετή είναι μια συγκεκριμένη ποιότητα συμπεριφοράς, συνδεδεμένη με τη ρευστή πραγματικότητα όπου ανήκει, και με την κοινωνική ομάδα ή κατηγορία, στα ενδιαφέροντά της οποίας ανταποκρίνονται οι ηθικές ιδέες που κάθε φορά επικαλείται κανείς.

Φαίνεται πως ο Γοργίας δεν ενδιαφερόταν για παρόμοιες ανούσιες γενικότητες. Η αρετή ως αφηρημένη ουσία δεν είναι πρόβλημα, γιατί δεν υπάρχει στην πραγματικότητα. Υπάρχουν μόνο συγκεκριμένες αρετές και συνεπώς συγκεκριμένα ηθικά προβλήματα. Γενικά, φαίνεται πως θεωρούσε την αρετή μάλλον ψυχική ιδιότητα που αναπτύσσεται και εκδηλώνεται μέσα από συγκεκριμένους φορείς. Υπό αυτή την άποψη η ηθική γίνεται τέχνη της έμπνευσης, η δυνατότητα για ψυχαγωγία με την κυριολεκτική σημασία της λέξης, που μπορεί να ωθήσει το ανθρώπινο ον σε συγκεκριμένους στόχους.

Δεν ήταν μόνο σοφιστής αλλά και μεγάλος ρήτορας και διδάσκαλος της ρητορικής. Οι επιδεικτικοί λόγοι του χρησίμευαν ως πρότυπα στη ρητορική φιλολογία της εποχής, και εκείνοι που διδάσκονταν ή ασκούσαν τη ρητορική δεν έκαναν συνήθως τίποτε άλλο παρά να μιμούνται αυτούς τους λόγους ή να τους χρησιμοποιούν σαν υποδείγματα για τη σύνταξη των δικών τους ρητορικών λόγων.

Διασώθηκαν ακέραιοι δύο σύντομοι λόγοι του. Στο Ελένης εγκώμιον αποδεικνύει ότι είναι άδικη η κατηγορία (μώμος) κατά της Ελένης, «η οποία έκανε ό,τι έκανε, είτε γιατί αγάπησε, είτε γιατί πείσθηκε, είτε γιατί την απήγαγαν με τη βία, είτε γιατί αναγκάστηκε από θεία επέμβαση» [εἴτ’ ἐρασθεῖσα εἴτε λόγῳ πεισθεῖσα εἴτε βίᾳ ἁρπασθεῖσα εἴτε ὑπὸ θείας ἀνάγκης ἀναγκασθεῖσα ἔπραξεν ἃ ἔπραξε]. Ο Γοργίας υποδεικνύει ότι οι κρίσεις μας δεν στηρίζονται σε αντικειμενικές αλήθειες αλλά σε αναπόδεικτες και συχνά αλληλοαναιρούμενες αντιλήψεις και προκαταλήψεις.

Στην Υπέρ Παλαμήδους απολογία υποδεικνύει ακόμη πιο εμφατικά ότι η κρίση για την κατηγορία της «εσχάτης προδοσίας» δεν στηρίζεται σε αποδείξεις ή υπαρκτά γεγονότα. Απορρίπτοντας το κριτήριο της μίας και απόλυτης αλήθειας, ο Γοργίας θεώρησε ότι δεν υπάρχει απόλυτη γνώση αλλά μόνο δόξα, δηλαδή γνώμη για την πραγματικότητα. Το κέντρο βάρους της μεθόδου του ήταν η ρητορική, που γι’ αυτόν ήταν «πειθούς δημιουργός», δηλαδή μέθοδος για να διατυπώνει ο άνθρωπος τη γνώμη του με τρόπο πειστικό και να πετυχαίνει αυτό που επιδιώκει κάθε φορά.

Όσον αφορά το Περί του μη όντος ή Περί φύσεως, θεωρείται περίληψη του αρχικού κειμένου του Γοργία και μας δίνει μια ιδέα για τον προβληματισμό του γύρω από γενικά θεωρητικά ζητήματα, όπως είναι η πραγματικότητα και η γνώση της.

 

Advertisement