Όλες οι τσάντες της Ευρώπης

Τον Νοέμβρη που μας πέρασε είχα παρει μέρος στο 11ο Συνέδριο «Ελληνική Γλώσσα και Ορολογία» της ΕΛΕΤΟ -άλλωστε, την παρέμβασή μου τη δημοσίευσα και στο ιστολόγιο.

Στα συνέδρια, συνηθιζεται να μοιράζονται στους σύνεδρους τα υλικά του συνεδρίου, ας πούμε το βιβλίο με τις εισηγήσεις, ή το πρόγραμμα, μέσα σε κάποιον φάκελο ή ντοσιέ ή τσάντα με τον λογότυπο του συνεδρίου. Οι πανεπιστημιακοί φαντάζομαι πως θα έχουν μαζέψει ένα σωρό τέτοιες τσάντες -εγώ, που συνεδριάζομαι σπανίως, έχω λιγότερες.

Στο συνέδριο της ΕΛΕΤΟ μας έδωσαν μια πάνινη τσάντα (που είχε μέσα το πρόγραμμα του συνεδρίου και τον τόμο με τις εισηγήσεις) με… λεξιλογικό ενδιαφερον. Μόλις την είδα, είπα μέσα μου πως θα έγραφα άρθρο με την αφορμή αυτή, και αυτό ακριβώς κάνω σημερα.

Ιδού η μπροστινή όψη της τσάντας:

Όπως βλέπετε, πάνω στην τσάντα έχουν τυπωθεί οι διάφορες λέξεις που σημαινουν «τσάντα» στις 23 από τις 24 επίσημες γλώσσες της ΕΕ -αλλωστε, από την υπογραφή φαινεται ότι πρόκειται για παραγωγή της Διεύθυνσης Μετάφρασης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.

Οι λέξεις είναι οι εξής, ομαδοποιημένες σε ομόρριζα:

bag (Αγγλικά)

sac (Γαλλικά)
saco (Πορτογαλικά)
sacoşă (Ρουμάνικα)

Tasche (Γερμανικά)
taška (Σλοβάκικα)
nákupní taška (Τσέχικα)
tas (Ολλανδικά)

torba (Πολωνικά, Σλοβενικά αλλά και Κροάτικα)
торба (Βουλγαρικά)

borsa (Ιταλικά)
bolsa (Ισπανικά)

kassi (Φινλανδικά)
kasse (Σουηδικά)

kott (Εσθονικά)

mála (Γαελικά -της Ιρλανδίας δηλαδή)

pose (Δανέζικα)

soma (Λετονικά)

krepšys (Λιθουανικά)

basket (Μαλτέζικα)

vászonszatyor (Ουγγρικά)

τσάντα (Ελληνικά)

Οι επίσημες γλώσσες της ΕΕ είναι 24 αλλά προφανώς το σχέδιο της τσάντας θα φτιάχτηκε πριν γινει η ένταξη της Κροατίας (τον Ιούλιο του 2013). Πάντως, στα κροάτικα η τσάντα ειναι επίσης torba και το πρόσθεσα στον πίνακα για λόγους πληροτητας.

Κάθε τέτοιο εγχείρημα, να παραθέσεις δηλαδή μια λέξη σε πολλές γλώσσες, έχει βέβαια ενδιαφέρον αλλά έχει και μια αδυναμία, ότι συνήθως σε μια γλώσσα υπάρχουν αρκετές λέξεις που περιγράφουν ένα πράγμα ή μια έννοια, μεταξύ άλλων επειδή το πράγμα μπορεί να έχει αρκετά είδη και παραλλαγές. Τη σχολική τσάντα τη λέγαμε παλιότερα σάκα, στα χρόνια μου τουλάχιστον, σημερα ολοι κυκλοφορούν με σακίδιο, μια μορφή κρεμαστής τσάντας ειναι και το ταγάρι ενώ ο Καζαντζάκης όταν έγραφε την Οδύσεια κουβαλούσε τα χειρόγραφα σε μια βούργια. Φυσικά, πολλές λέξεις για το ιδιο πράγμα και τις παραλλαγές του υπάρχουν και σε άλλες γλώσσες -για παράδειγμα, στα αγγλικά η κρεμαστή τσάντα του ώμου μπορεί να λεγεται satchel, το σακίδιο backpack και η στενή τσάντα χειρός για το γραφείο, που τη λέμε στα ελληνικά κάποτε ‘χαρτοφύλακα’, λεγεται briefcase ή attaché case.

Αλλά αν αρχίσουμε να τσαντολογούμε δεν θα τελειώσουμε ποτέ -τα παραπάνω τα αναφέρω μόνο και μόνο για να πω ότι απο τον παραπάνω κατάλογο λέξεων δεν μπορούμε να βγάλουμε ασφαλή συμπεράσματα για το αν υπάρχουν ομόρριζα μιας λέξης σε άλλες γλώσσες, διότι μπορεί να υπάρχουν και να μην αναφέρονται. Ας πούμε, αν κρίνουμε μόνο με βάση τον κατάλογο θα πούμε ότι η ελληνική «τσάντα» είναι ανάδελφη, κι όμως στα βουλγάρικα, πέρα από τη λέξη που δίνεται πιο πάνω υπάρχει και το αντίστοιχο της τσάντας, чанта.

Λοιπόν, έχω ομαδοποιήσει τις λέξεις σε ετυμολογικές οικογενειες και θα σχολιάσω κάποιες από αυτές.

Η δική μας η τσάντα είναι δάνειο από τα τουρκικά, çanta (όταν το c έχει τσιγκελάκι από κάτω στα τούρκικα, ç, προφέρεται τσ, ενώ όταν δεν έχει προφέρεται τζ, έτσι cam το τζάμι και çam το τσάμι, το πεύκο).

Η αγγλική bag είναι μάλλον παλαιοσκανδιναβικής ή παλαιογερμανικής προέλευσης και δεν φαίνεται να έχει αντίστοιχα σε άλλες λέξεις του καταλόγου.

Το γερμανικό Tasche κάνει διπλή βάρδια. Σημαινει «τσάντα», σημαίνει όμως και «τσέπη»: τα βιβλία τσέπης λέγονται Taschenbücher, ενώ Taschengeld (κατά λέξη «λεφτά τσέπης») είναι το χαρτζιλίκι. Η γερμανική λέξη ανάγεται στο παλαιογερμανικό tasca, taska αλλά πιο πέρα είναι άγνωστη η προέλευση. Συγγενικό και το ολλανδικό tas, ενώ τα τσεχοσλοβάκικα αντίστοιχα πρέπει να είναι δάνεια από τη γερμανική λέξη, που έχει επίσης περάσει στα ρώσικα.

Σε τρεις γλώσσες έχουμε το torba -τέσσερις μαζι με τα βουλγάρικα που απλώς γράφονται σε αλλο αλφάβητο. Πρόκειται για τουρκικό δάνειο, που το βρίσκουμε και στις άλλες γλώσσες της πρώην Γιουγκοσλαβίας (σλοβενικα, σέρβικα, ακατονόμαστα) αλλά βεβαίως και στα ελληνικά, όπου το τουρκικό torba έχει περάσει ως ντορβάς και τορβάς (και (ν)τουρβάς).

Στα σημερινά ελληνικά, ο τορβάς δεν είναι τσάντα αλλά υφαντή ή πάνινη σακούλα όπου βάζει ο γεωργός το ψωμί του, ταγάρι δηλαδή, ή την τροφη του ζώου, ταΐστρα δηλαδή. Όμως η λέξη πιο πολυ επιζεί χάρη στην παγιωμένη φράση «έβαλε το κεφάλι του στον τορβά», που τη λέμε όταν κάποιος εκτιθεται, διακινδυνεύει τη φήμη, την ακεραιότητα, ακόμα και τη ζωή του. Στον ντορβά βάζανε τα κεφάλια των επικηρυγμένων ληστών και τα προσκόμιζαν στις αρχές για να εισπράξουν το σχετικό ποσό. Ο Γιώργος Α. Παπανδρέου έχει δηλώσει ότι το 2009 έβαλε το κεφάλι του στον ντορβά για να σώσει την Ελλάδα. Το σλανγκρ αποδελτιώνει ενα ωραίο παράθεμα: Ποιος να δεχτεί να βάλει το κεφάλι του στον τορβά για ένα ζήτημα που ισορροπεί μεταξύ άγραφου εθιμικού δικαίου και καραμπινάτης παρανομίας;

Αλλά επιστρέφουμε στις άλλες λέξεις με τσάντες. Στα ισπανικά και στα ιταλικά έχουμε bolsa και borsa αντιστοίχως. Όπως γράψαμε σε σχετικά πρόσφατο άρθρο, οι λέξεις αυτές έχουν ελληνική αρχή. Από την αρχαία βύρσα, το δέρμα ζώου που το κατεργαζόμαστε (απ’ οπου και ο βυρσοδέψης), έχουμε το λατινικό bursa/ byrsa, που σημαίνει αρχικά δέρμα, και στη συνέχεια, στα μεσαιωνικά λατινικά, σημαίνει επίσης τον δερμάτινο σάκο, και αργότερα κατ’ επέκταση το πουγγί, που κι αυτό δερμάτινο ήταν, και κατ’ επέκταση το χρηματικό ποσό που προορίζεται να καλύψει τις ανάγκες μιας ομάδας ανθρώπων ή το επίδομα που χορηγείται σε κάποιον -απ’ όπου το bourse = υποτροφία.

Ταυτόχρονα, καθώς αναδύονται οι γλώσσες-επίγονοι της λατινικής, έχουμε τη λέξη borse/bourse στα γαλλικά με τη σημασία του πουγγιού, και borsa στα ιταλικά, ενώ εμφανίζεται και το παλαιοαγγλικό pursa (πουγγί) απ’ όπου το σημερινό purse, αρχικά πορτοφόλι (και αργότερα η γυναικεία τσάντα). Από εκεί και το bolsa/borsa για τις τσάντες, ενώ και στα πορτογαλικά υπάρχει η λέξη bolsa, αλλά αυτός που έφτιαξε τον κατάλογο λέξεων προτίμησε το επίσης κοινό saco, σαν εκπρόσωπο της πορτογαλικής.

Που μας φέρνει στην επόμενη οικογένεια, με το γαλλ. sac, το πορτογαλικό saco και το ρουμάνικο sacoşă, που και αυτή έχει ελληνικό ενδιαφέρον, αφού όλες αυτες οι λέξεις ανάγονται στο λατινικό saccus, το οποίο με τη σειρά του ανάγεται στο ελληνικό σάκκος ή σάκος -ήδη από την αρχαιότητα η λέξη γράφεται με δυο τρόπους αν και συχνότερο είναι το διπλό κ. Και φυσικά δεν είναι μόνο αυτές οι λέξεις, διότι υπάρχει και το αγγλικό sack, που έχει πάρει τόσες πολλές σημασίες που θα άξιζε άρθρο μόνο γι’ αυτες, ή το γερμανικό Sack ή το ολλανδικό Zak και άλλα πολλά ανάλογα.

Νιώθουμε βέβαια περηφάνεια που ολες αυτές οι λέξεις έχουν την αρχή τους στην ελληνική λέξη, αλλά κι αυτή δάνειο ειναι σύμφωνα με τα ετυμολογικά λεξικά και δη σημιτικό (πρβλ το σημερινό εβραϊκό saq) οπότε αν είναι να εισπράττουμε 5 σεντς του ευρώ κάθε φορά που οι αγγλογάλλοι γράφουν τη λέξη sac/sack κτλ. ισως θα πρέπει να δώσουμε ποσοστά και σε άλλους.

H τελευταία ετυμολογική μας οικογένεια είναι το σουηδικό kasse και το φιλανδικό kassi, που ισως ανάγονται στο λατινικό capsa (κουτί, θήκη) απ’ οπου και η δική μας κάψα, οχι του ήλιου αλλά του καψουλιού (αλλά και η κάσα).

Μας έμειναν οι ανεξάρτητοι μεμονωμένοι, αντιστοιχα της τσάντας σε διάφορες εξωτικές γλώσσες, που δεν τις κατέχω καθόλου και δεν μπορώ να τις διερευνήσω. Εξαίρεση το μαλτέζικο basket, που ολοφάνερα παραπέμπει στο αγγλικό (στο καλάθι, οχι στο άθλημα). Βρίσκω πάντως ότι οι Μαλτέζοι έχουν και τη λέξη bolza για την τσάντα (βλ. παραπάνω). Ίσως  υπάρχει μια συναρπαστική ιστορία για το πώς στα μαλτεζικα η λέξη για το καλάθι έφτασε να χρησιμοποιείται και για την τσάντα (αν και δεν είναι και τοσο μακριά οι σημασιες) αλλά αυτήν θα ταίριαζε περισσότερο να την αφηγηθεί ένα μαλτέζικο ιστολόγιο -ας μην μπούμε στα χωράφια του κι ας σταματήσουμε εδώ τον γύρο της Ευρωπης με μια τσάντα!

Advertisement