21 πατινιώτικες λέξεις (μια συνεργασία του Raf)

Με το σημερινό άρθρο το ιστολόγιο ξαναπιάνει, ύστερα από ολιγόμηνη ανάπαυλα, τη διαλεκτολογική και λεξιλογική περιήγηση ανα την Ελλάδα (με μια προτίμηση, είναι αληθεια, στα νησιά).

Να θυμίσω τους σταθμούς αυτής της περιοδείας.

Πριν από μερικά χρονια είχαμε δημοσιεύσει δυο άρθρα για τις αμοργιανές λέξεις (εδώ το δεύτερο). Πέρυσι, ο φίλος μας ο Δημήτρης Μαρτίνος έστειλε ένα άρθρο για τα Θερμιά, δηλαδή την Κύθνο. Ακολούθησε η σιφνέικη ντοπιολαλιά, από το Κουτρούφι. Τη σκυτάλη στη συνέχεια πήρε ο Αλέξης με λέξεις από το Ξηρόμερο. Στεριανη αυτή η συνεργασία, όμως αμέσως μετά σαλπάραμε πάλι, πρώτα για το Πλωμάρι, όπου μας οδήγησε ο Γιάννης Μαλλιαρός, και μετά στη Νικαριά με ξεναγό τον Ροβυθέ. Μετά κατηφορίσαμε στη Ρόδο με μια συνεργασία του Αλέξ. Κατσαρά. Τέλος, πήρα κι εγώ την πρωτοβουλία για ένα άρθρο για το κυθηραϊκό ιδίωμα, έχοντας ως βοήθημα το βιβλίο της Γεωργίας Κατσούδα.

Μια και ξανάρχεται η θερινή περίοδος, αρχίζουμε και πάλι τις λεξιλογικές μας εκδρομές, ή μάλλον κρουαζιέρες, αφού και σήμερα νησί θα επισκεφτούμε. Ο φίλος μας ο Raf εστειλε μια συνεργασια με 21 πατινιώτικες λέξεις.

Πριν προχωρήσω, ανανεώνω την εκκληση για νέες συνεργασίες σχετικά με ντοπιολαλιες -ας μην τεμπελιαζουν και οι στεριανοί!

Είπαμε ότι θα πάμε σε νησί, αλλά ποιο νησί; Από πού είναι οι πατινιώτικες λέξεις;

Δεν ξέρω πόσοι νεότεροι το ξέρουν, αλλά Πάτινος είναι η λαϊκή ονομασία της Πάτμου και Πατινιώτης ο κάτοικος του νησιού, μια λέξη πολύ πιο ευκολοπρόφερτη από το λόγιο «Πάτμιος». Ίσως χρειάζεται ένα άρθρο με τις λαϊκές ονομασίες των νησιών, αλλά θα το αφήσουμε γι’ άλλη φορά. Patino είναι το όνομα της Πάτμου και στα ιταλικά.

Παρεμπιπτόντως το επώνυμο Πατινιώτης ευδοκιμεί ιδιαίτερα στην Αστυπάλαια, ενώ με τη γραφή Πατηνιώτης στην Ανάφη (όπως θα περιμέναμε, το επίθετο, που δηλώνει κάποιον που έχει έρθει από την Πάτμο, το βρίσκουμε σε άλλα μέρη).

Δίνω τον λόγο στον Raf και σχολιάζω κι εγώ μέσα σε αγκύλες.

21 πατινιώτικες λέξεις

«Πατινιώτικες» από την Πάτινο, ή αλλιώς την Πάτμο, νησί στα βόρεια Δωδεκάνησα, γνωστότερο μάλλον για την Αποκάλυψη του Ιωάννη, όπου και, κατά την παράδοση, γράφτηκε. Οι λέξεις που παρουσιάζονται ίσως να μη χρησιμοποιούνται αποκλειστικά σ’ αυτόν τον τόπο – αρκετές από αυτές συναντιούνται σε κοντινά ή και μακρινότερα νησιά. Παρ’ όλα αυτά είναι όλες χαρακτηριστικές του πατινιώτικου ιδιώματος έτσι όπως αναπαράγεται από ηλικιωμένους ή και νεότερους. Όπου αυτό είναι δυνατόν επιχειρείται μια ενδεικτική ετυμολόγηση.

αστοιβή (η): αγκαθωτός θάμνος, ίσως από το αρχαίο “στοιβή”.

[Πράγματι, από το αρχαίο στοιβή. Λέξη μάλλον πανελλήνια, συχνά «αστοιβιά». Στο Ιστορικό Λεξικό της Ακαδημιας βρισκω ένα περιπαιχτικό δίστιχο από την Πάτμο: Αν κάμ’ η αστοιβή δαβρί κι ασπάλαθας κοντάρι / τότε κι εσύ ανήμενε αντρας πως θα σε πάρει. Δαβρί το ραβδί.]

γαντέρω: αντέχω, μάλλον ιταλ. προέλευσης: «Γαντέρεις να τραβήξουμε το βαρκί τωραδά γιά να το κάμουμ’ αύριο;»

[Από το ιταλ. agguantare, συχνά και ως ‘αγαντάρω’]

γιολάβω: ψάχνω: «Πάνε ισαπέρα να γιολάψεις τον Θολόγο να του μηνύσεις ότι θα φάμε».

[Η λέξη δεν υπάρχει στο ΙΛΝΕ, όπου βρίσκω ‘γιολάρω’ αλλά με άλλες σημασίες -αποπέμπω κτλ.]

εφταλουτρού (η): είδος δηλητηριώδους αράχνης.

ίβιβι: επιφώνημα απαξίωσης, ειρωνείας, αποδοκιμασίας. (βλ. λήμμα χτάζομαι)

κα: επιφώνημα απορίας, έκπληξης: «Κα! Βρε είντα είναι αυταδά που λέεις βραδινιάτικο;!»

καθοικιά (η): λιθόχτιστο αγροτικό σπιτάκι ή καλύβα για ζώα, συνήθως μέσα σε κάποιο χωράφι.

[Η λέξη υπάρχει και στη Τζια]

κακόμιτσος (ο): ο κακομοίρης, όχι όμως απαραίτητα με την ίδια αρνητική φόρτιση. Συνήθης προσφώνηση σε οικείο πρόσωπο. Επίσης, ως προσφώνηση, και κακόμα.

– Είντα κάμεις;

– Καλά κακόμα Γιωργό, τα δικά σου.

καψί (το): κεφάλι.

κουνέτα (η): υδρορροή στα πλαϊνά του δρόμου. Από το ιταλ. “cunetta”.

λαγκουνάρα (η): λακκούβα γεμάτη με βρόχινο νερό. Ίσως από το ιταλ. “laguna”.

μπαταρόλος (ο): Ο ασταθής χαρακτήρας, αυτός που συνεχώς αλλάζει γνώμη. Από το “μπατάρω”: «Α βρε διαόλου μπαταρόλο, όπου φυσά τ’ αέρι πηαίνεις».

μπατούδος (ο): Η αφράτη γέμιση με τυριά και αβγά της παραδοσιακής πατινιώτικης τυρόπιτας. Πιθανότατα από το ιταλ. “battuto”. Επίσης και βρισιά, με την έννοια “μαλθακός”.

μπλάζω: σκορπώ, χύνομαι: «Ηγλύστρησε και του μπλάσανε τα φαγιά κατάχαμα».

νιορεύω: επισκέπτομαι ή τηλεφωνώ κάποιον για να δω αν είναι καλά: «Ηπήα να νιορέψω τη γιαγιά γιατί ‘έν είναι καλά τελευταία». (Δεδομένου πως εντοπίζεται και τύπος “νιστορεύω”, η λέξη ίσως και να μπορεί να αναχθεί στο αρχ. “ιστορέω”, με τη σημασία “ρωτώ για κάποιον”)

[Νομίζω πως πρέπει να το ανάξουμε -σικ ρε!- στο αρχαιο αναγορεύω, που έχει δώσει τύπους όπως νιορεύω, νιγορεύω σε Δωδεκάνησα και Κρήτη και έχει πολλές σημασίες όπως: αναφέρω κάποιον, αναθυμάμαι κάποιον, αναζητώ ή φωνάζω κάποιον]

πίτσα (η): η πίσσα. Ίσως με επίδραση από το ιταλ. “pece”. Από εδώ και ο πιτσίτης, ο δαίμονας. «Που να’ χει πίτσα το καψί σου», συνήθης κατάρα.

[Πιτσίτης ειναι και ο κολασμένος, ο καταδικασμένος στην πίσσα της κόλασης. Και βρισιά για πεθαμένο. Παροιμία στον Πολίτη, παραλλαγή γνωστότερης: Στα τριμήνια του πιτσίτη, άλλος μπαίνει μες στο σπίτι]

πολύκω: (συνήθως για την εκκλησία) τελειώνω: «Ηπόλυκε η λειτουργιά γιά ακόμα;». Πιθανότατα από το “απολύω”.

[Απο το απολύω, πράγματι. Δεν ξέρω πώς είναι ο ενεστωτικός τύπος στα πατινιώτικα, αν δηλαδή έχει α- ή όχι. Πανελλήνιο αλλά με πολλές σημασίες και πολλές τοπικές παραλλαγές].

πόρος (ο): πρόχειρη πόρτα στα όρια ενός κτήματος.

ύστερα: πριν· παράλληλα με το κοινό της νόημα, η λέξη συχνά αναφέρεται στο προγενέστερο: «Ήφαα ύστερα και δεν πεινώ».

φιδαρεύομαι: εμπιστεύομαι: «Αυτόνανε μη τονε φιδαρεύεσαι, είναι φίδι κολοβό». Μάλλον από το ιταλ. “affidare”.

[Από το affidare. Και αφιδεύομαι.

χτάζομαι: μπαίνω σε μια διαδικασία χωρίς να διαθέτω τις ανάλογες ικανότητες: «Ίβιβι… γιάντα χτάζεται να μαρεύει αυτοσδάς άμα του βγαίνουν άνοστα;»

[μαρεύει = μαγερεύει, με απόπτωση του συμφώνου, τυπική για τα Δωδεκάνησα. Το χτάζομαι πιθανώς από το εκτάζομαι, εκτάσσομαι].

Περιμένουμε λοιπόν και τη δική σας διαλεκτολογική συμβολή!

Advertisement