Αντισημιτικές γελοιογραφίες, ισλαμοφοβικές γελοιογραφίες

Πριν από ένα μήνα περίπου είχαμε συζητήσει δυο γελοιογραφίες του Μιχ. Κουντούρη στην ΕφΣυν, που είχαν κατηγορηθεί από κάποιους για αντισημιτικές και που είχαν προκαλέσει ενδιαφέρουσα ανταλλαγή απόψεων και μέσα στην εφημερίδα. Στο σημερινό άρθρο θα δούμε άλλες δύο γελοιογραφίες, από τον διεθνή Τύπο τούτη τη φορά, που συζητήθηκαν πολύ και που κατηγορήθηκαν η μία για αντισημιτική και η άλλη για ισλαμοφοβική.

Η πρώτη κατά σειρά δημοσίευσης γελοιογραφία δημοσιεύτηκε στη γερμανική Suddeutsche Zeitung, μια από τις κορυφαίες γερμανικές εφημερίδες, γύρω στις 15 Μαΐου, αμέσως μετά τη βράβευση της συμμετοχής του Ισραήλ στον διαγωνισμό της Γιουροβίζιον και τη δήλωση «Του χρόνου στην Ιερουσαλήμ» της νικήτριας, της Νέτας. Υπογράφεται από τον Ντίτερ Χάνιτς, βετεράνο γελοιογράφο και επί δεκαετίες συνεργάτη της εφημερίδας.

 

Ο Χάνιτς παρουσιάζει τον πρωθυπουργό του Ισραήλ ντυμένο σαν τη Νέτα (αναρωτιέμαι αν έκανε κάποιος το εύκολο λογοπαίγνιο ανάμεσα σε Νέτα και Νετανιάχου) να κραδαίνει πύραυλο και να δίνει ραντεβού του χρόνου στην Ιερουσαλήμ.

Το σκίτσο επικρίθηκε και κατηγορήθηκε για αντισημιτικό, επειδή ο Νετανιάχου σχεδιάζεται με μεγάλη μύτη, πεταχτά αυτιά και παχιά χείλια, που είναι αντισημιτικά στερεότυπα, επειδή πάνω στον πύραυλο αλλά και στο όνομα της Eurovision υπάρχει το άστρο του Δαβίδ, και επειδή η ευχή «Του χρόνου στην Ιερουσαλήμ!» είναι παραδοσιακή έκφραση για το ιουδαϊκό Πάσχα. Ο Φέλιξ Κλάιν, εντεταλμένος της ομοσπονδιακής κυβέρνησης για θέματα αντισημιτισμού, δήλωσε ότι το σκίτσο ξυπνάει συνειρμούς με τα αποκρουστικά σκίτσα της εθνικοσοσιαλιστικής προπαγάνδας. Η εφημερίδα ζήτησε συγνώμη για τη γελοιογραφία, όμως ο 85χρονος Χάνιτς αρνήθηκε να ζητήσει συγνώμη. Στη συζήτηση με το επιτελείο της εφημερίδας, αναφάνηκαν αγεφύρωτες διαφωνίες ως προς το τι συνιστά αντισημιτικό σκίτσο και τι όχι, με αποτέλεσμα να τερματιστεί η πολύχρονη συνεργασία και να απολυθεί ο Χάνιτς. Να σημειωθεί ότι και στο παρελθόν είχαν επικριθεί γελοιογραφίες του Χάνιτς πχ όταν θεωρήθηκε ότι πρόσβαλαν τον Ερντογάν. Περισσότερα για το θέμα στο ρεπορτάζ εδώ και, αν διαβάζετε γερμανικά, εδώ.

Στο προηγούμενο άρθρο μας, είχα επικρίνει τα σκίτσα του Κουντούρη διότι περιείχαν αναφορές στους Ναζί και το Ολοκαύτωμα. Είχα μάλιστα εξάρει την τοποθέτηση του Ζαν Κοέν, ο οποίος προσπάθησε να αντιδιαστείλει τη σκληρή κριτική προς το Ισραήλ από τον αντισημιτισμό και να δείξει ότι μπορεί να υπάρξει το πρώτο χωρίς το δεύτερο. Ωστόσο, αν θεωρήσουμε αντισημιτική τη γελοιογραφία του Χάνιτς τα κριτήρια θολώνουν. Το σκίτσο ολοφάνερα επικρίνει την πολιτική του πρωθυπουργού του Ισραήλ και ειδικότερα την (κατά τον γελοιογράφο) εκμετάλλευση της καλλιτεχνικής διάκρισης, ενώ δεν έχει αναφορές στο Ολοκαύτωμα ή στους Ναζί. Το αστέρι του Δαβίδ είναι σύμβολο του ιουδαϊσμού αλλά και του κράτους του Ισραήλ, ενώ η γελοιογραφία εξ ορισμού εξογκώνει χαρακτηριστικά του προσώπου όπως οι μύτες και τα αυτιά. (Θα το δούμε αυτό και παρακάτω).

Οπότε, αν χαρακτηριστεί αντισημιτική η γελοιογραφία του Χάνιτς δυσκολεύομαι να δω ποια γελοιογραφία επικριτική για το Ισραήλ θα μπορούσε να θεωρηθεί μη αντισημιτική -ολοφάνερα δε όλη αυτή η ιστορία λειτουργεί λογοκριτικά διότι δεν έχουν όλοι οι γελοιογράφοι την αναγνώριση και την ηλικία του Χάνιτς ώστε να μπορούν να ξεπεράσουν την κριτική για αντισημιτισμό ή να αδιαφορούν για τις συνέπειες.

Ωστόσο, υπάρχει και η άλλη πλευρά. Δεν πρέπει να λησμονούμε ότι η συζήτηση αυτή γίνεται στη Γερμανία, που είναι πολύ λογικό να έχει αυξημένη ευαισθησία σε θέματα αντισημιτισμού, κάτι που φαίνεται και από το ότι ασχολήθηκε με το θέμα το Γερμανικό Συμβούλιο Τύπου (Presserat). Οι παραλληλισμοί με τα σκίτσα του Der Sturmer και των άλλων ναζιστικών εντύπων έχουν άλλη σημασία στο γερμανικό κοινό παρά σε οποιαδήποτε άλλη χώρα. Οπότε, ας κρατήσουμε αυτή την επιφύλαξη.

(Δείτε παντως και ένα άρθρο που θέτει ακριβώς το ίδιο ερώτημα, αν μπορεί να υπάρξει ποτέ γελοιογραφία επικριτική του Ισραήλ που να μη χαρακτηριστεί αντισημιτική. Δεν τον ήξερα τον δημοσιογράφο, που φαίνεται φίλος των Παλαιστινίων, τον βρήκα τυχαία γκουγκλίζοντας για την υπόθεση Χάνιτς. Σε επόμενο άρθρο του, που έχει πολύ ενδιαφέρον, αφενός εξετάζει το θέμα της καρικατούρας και των μεγάλων αυτιών κτλ. και αφετέρου διηγείται πώς ένα τοιχογράφημα στην Αγγλία έγινε ως διά μαγείας «σαφώς αντισημιτικό» μόλις το υπερασπιστηκε ο Κόρμπιν).

Η δεύτερη γελοιογραφία που θα μας απασχολήσει δημοσιεύτηκε στο εξώφυλλο του πιο πρόσφατου τεύχους του Σαρλί Εμπντό.

 

Σε αντίθεση με τη Νέτα και τον Νετανιάχου, η κοπέλα που σατιρίζεται στη γελοιογραφία δεν είναι παγκοσμίως γνωστή, ενώ και σε εθνικό επίπεδο έγινε πασίγνωστη πολύ πρόσφατα, όταν στις 12 Μαΐου έδωσε συνέντευξη στο μεγάλο κανάλι Μ6 για τις φοιτητικές κινητοποιήσεις (οθονιά).

Η κοπέλα ονομάζεται Maryam Pougetoux, είναι 19 χρονών, πρόεδρος της αριστερής φοιτητικής παράταξης UNEF στο Πανεπιστήμιο της Σορβόνης (Παρίσι 4) -και μουσουλμάνα. Το γεγονός ότι εμφανίστηκε στην τηλεόραση φορώντας την ισλαμική μαντίλα προκάλεσε την κατακραυγή του πολιτικού κόσμου. Είναι εντυπωσιακό, αλλά την επέκρινε ακόμα και ο υπουργός Εσωτερικών, που δήλωσε ότι σοκαρίστηκε επειδή η κοπέλα του φάνηκε να δείχνει ότι θέλει να είναι διαφορετική από τη γαλλική κοινωνία. Αρκετοί πολιτικοί και δημοσιογράφοι που δήλωσαν παλαιά μέλη της παράταξης Unef επέκριναν επίσης σφοδρότατα την εμφάνιση του στελέχους της. Η παράταξη ωστόσο υπερασπίστηκε την κοπέλα και ολόσωστα καταδίκασε το μιντιακό της λιντσάρισμα.

Οι φοιτητικές κινητοποιήσεις είχαν ως αντικείμενο, ανάμεσα στ’ άλλα, την αντίθεση στην αλλαγή του τρόπου εισαγωγής στα ΑΕΙ. Το νέο σύστημα λέγεται Parcoursup και οι επικριτές του θεωρούν ότι εμποδίζει την πρόσβαση των υποψηφίων φοιτητων στη σχολή της προτίμησής τους. Αυτό διακωμωδείται στο εξώφυλλο του περιοδικού. Το Parcoursup είναι χάλια (σκατά, κατά λέξη) λέει ο τίτλος. Και, προς επίρρωση, η κοπέλα εμφανίζεται να λέει «Εμένα με διάλεξαν να διευθύνω την Unef».

Το σκίτσο είναι του Riss, που είχε κάνει και την άλλη εξαιρετικά αμφιλεγόμενη γελοιογραφία που μας είχε απασχολήσει πρόπερσι, η λεζάντα της οποίας έλεγε πως αν ο μικρός Αϊλάν κατάφερνε να μεγαλώσει θα χούφτωνε γυναίκες στην Κολωνία. Τότε είχα θεωρήσει ότι η γελοιογραφία λειτουργεί σε δεύτερο επίπεδο και ότι ουσιαστικά σατιρίζει τις αντιπροσφυγικές αντιδράσεις της χριστιανικής ευρωπαϊκής κοινής γνώμης. Κι εδώ μπορούμε να υιοθετήσουμε μια παρόμοια ερμηνεία, ότι ο Ρις κοροϊδεύει την υστερία που ξεσηκώθηκε από την εμφάνιση της νεαρής με τη μαντίλα.

Κατηγορήθηκε ο Ρις ότι χρησιμοποιεί ρατσιστικά στερεότυπα επειδή παρουσιάζει τη νεαρή μουσουλμάνα «σαν πιθηκίνα» όπως ειπώθηκε. Συναντάμε εδώ την ίδια επιχειρηματολογία όπως παραπάνω με τα πεταχτά αυτιά του Νετανιάχου. Ισχύει επομένως ο ίδιος αντίλογος, ότι είναι ίδιον της γελοιογραφίας να παραμορφώνει το πρόσωπο που απεικονίζει -αν απαγορέψουμε την παραμόρφωση θα πρέπει να καταργηθούν οι γελοιογράφοι και να βάζουμε φωτογραφίες με λεζάντες, όπως στα μιμίδια.

Πολλοί επέκριναν το περιοδικό, ότι ενώνει τη φωνή του με όσους κανιβάλισαν τη 19χρονη και ότι τάσσεται με τους δυνατούς ενάντια στον αδύνατο. Η κριτική αυτή έχει βάση, όσο κι αν προσωπικά έχω αμέριστο σεβασμό για το Σαρλί Εμπντό που έχει πληρώσει βαρύτατο φόρο αίματος για το δικαίωμά του στην ενοχλητική σάτιρα.

Από την άλλη πλευρά, μπορεί κανείς να θεωρεί απαράδεκτο το μιντιακό λιντσάρισμα της νεαρής συνδικαλίστριας, ενδεχομένως να επικρίνει και τη γελοιογραφία, αλλά να επικρίνει και την UNEF.

Αυτή ήταν περίπου η τοποθέτηση της υφυπουργού Ισότητας των Φύλων, η οποία επισήμανε ότι η μαντίλα είναι απολύτως επιτρεπτή, αποδοκίμασε τις προσωπικές, σεξιστικές και ισλαμοφοβικές επιθέσεις που δέχτηκε η νεαρή, αλλά ταυτόχρονα θεώρησε θεμιτή την κριτική στη φοιτητική παράταξη, την UNEF, και αναρωτήθηκε αν η UNEF υπερασπίζεται τη χειραφέτηση των γυναικών και τον κοσμικό χαρακτήρα του κράτους.

Εδώ που τα λέμε, κι εμείς κοροϊδέψαμε, και καλά κάναμε, την κυρία Λουκά ή τον πρόεδρο Σαρτζετάκη όταν γύρισε από το Άγιο Όρος φορώντας κάτι υπερμεγέθεις σταυρούς. Η διαφορά και πάλι είναι ότι στην περίπτωση της Γαλλίας η κριτική στο Ισλάμ μπορεί εύκολα να ξεπέσει σε επίθεση στους αδύνατους και τους κατατρεγμένους. Οπότε, είμαι εξαιρετικά δίβουλος σε σχέση με τη δεύτερη γελοιογραφία. Η αρχική μου εντύπωση ήταν ότι κάνει σάτιρα σε δεύτερο επίπεδο, αλλά δεν είμαι πια τόσο βέβαιος.

Και στις δυο γελοιογραφίες, του Χάνιτς και του Ρις, το εθνικό πλαίσιο παίζει σημαντικό ρόλο και δεν αποκλείεται κάποιος να τις κρίνει αλλιώς αφηρημένα και αλλιώς ενταγμένες στο συγκεκριμένο πλαίσιο. Φυσικά, μπορεί κάποιος να διαφωνεί και με τις δύο ή να συμφωνεί και με τις δύο ή να συμφωνεί με τη μία και να θεωρεί απαράδεκτη την άλλη -οι συνδυασμοί είναι τέσσερις αν δεν μετρήσουμε το «Δεν απαντώ». Εμένα, αν με πιέσετε να αποφανθώ οπωσδήποτε, θα ταχθώ και στις δύο περιπτώσεις υπέρ του γελοιογράφου -αλλά με ενδοιασμούς, ιδίως στη δεύτερη γελοιογραφία.

Προσπάθησα να παρουσιάσω τα επιχειρήματα και των δύο πλευρών, πιστεύω έντιμα, συν τοις άλλοις επειδή βρίσκω βάσιμα επιχειρήματα και στις δύο (επί δύο) πλευρές. Περιμένω τα δικά σας σχόλια.