Με το βελόνι και με το σακί

Ποιο σακί και ποιο βελόνι, θα ρωτήσετε.

Στο αστυνομικό μυθιστόρημα του Πέτρου Μάρκαρη «Περαίωση», ο αστυνόμος Χαρίτος, έχει έναν φόνο να εξιχνιάσει και έχει μόλις πληροφορηθεί ένα στοιχείο που βοηθάει στη διαλεύκανση της υπόθεσης. Όμως, αμέσως μετά το ευχάριστο αυτό νέο, χτυπάει το τηλέφωνο. Το σηκώνει και μαθαίνει πως βρέθηκε και δεύτερο πτώμα. Οπότε λέει:

Ο συχωρεμένος ο πατέρας μου έλεγε πως τα καλά νέα έρχονται με το σταγονόμετρο, τα κακά με τον κουβά. Εγώ τρώω τώρα το δεύτερο μπουγέλο.

Η ρήση του πατρός Χαρίτου αποτελεί παραλλαγή μιας λαϊκής παροιμίας, ίσως μιας ομάδας παροιμιών, που σαν κεντρική ιδέα έχουν τη διαπίστωση ότι το κακό έρχεται εύκολα και γρήγορα αλλά φεύγει δύσκολα και βασανιστικά. Εδώ η εικόνα μεταδίδεται με τη βοηθεια του σταγονόμετρου και του κουβά, αλλά στις συλλογές παροιμιών βρίσκω να χρησιμοποιούνται άλλα αντικείμενα πολύ πιο κοντινά στην αγροτική, προβιομηχανική κοινωνία που διαμόρφωσε τη φρασεολογία μας.

Για παράδειγμα, στις (ημιτελείς) Παροιμίες του Ν. Πολίτη βρίσκουμε ότι «η αρρώστια με το σακί μπαίνει και με το βελόνι βγαίνει». Είναι εύκολη και γρήγορη η εισβολή της νόσου, γενικότερα του κακού, αλλά αργή και επίπονη η θεραπεία, η απαλλαγή από την αρρώστια.

Κι άλλες παραλλαγές χρησιμοποιούν παρεμφερείς εικόνες:

Η αρρώστια έρχεται με το τσουβάλι και φεύγει με την τρίχα

Η αρρώστια και η φτώχεια μπαίνουνε με το σακί και βγαίνουνε με το βελόνι

Η αρρώστια και η δυστυχιά με το σακκίν εμπαίνει με το βελόν’ εβγαίνει

Η αρρώστια με το μόδι μπαίνει και με την τρίχα βγαίνει -το μόδι είναι μέτρο χωρητικότητας, είδος κουβά να πούμε.

Η ευκολία με την οποία επέρχεται το κακό δίνεται με τον όγκο: σακί, τσουβάλι, μόδι, κουβάς, σε αντιδιαστολή με την απειροελάχιστη ποσότητα που μπορούν να αλαφρώσουν το βελόνι ή η τρίχα.

Ο Πολίτης παραθέτει αρκετά ανάλογα από άλλες γλώσσες, όπου η ίδια εικόνα εκφράζεται όχι με τον όγκο αλλά με την ταχύτητα:

Οι αρρώστιες έρχονται καβάλα και φεύγουν με τα πόδια (πχ στα γαλλικά: Les maladies viennent à cheval et s’ en retournent à pied). Το ίδιο και στα γερμανικά Krankheiten kommen zu Pferd und gehen zu Fuss.

Στα αγγλικα το ιδιο λέγεται για τις θέρμες: Agues come on horseback, but go away on foot

Υπάρχουν πάντως και εικόνες παρομοιες με τις ελληνικές, όπως στα γερμανικά Krankheit kommt libratim und geht weg unciatim, παναπεί: η αρρώστια έρχεται με τη λίτρα και φεύγει με την ουγκιά.

Και μια αραβική: Η αρρώστια έρχεται με το καντάρι και φεύγει με το δράμι.

Το κακό λοιπόν έρχεται εύκολα και φεύγει με πολύ κόπο. Θα μπορούσε κανείς, μεταφέροντάς το σε ίσως πιο ανώδυνα θέματα, να πει ότι «τα κιλά με το σακί μπαίνουν και με το βελόνι βγαίνουν» όπως έχουν διαπιστώσει όσοι κάνουν δίαιτες αλλά βλέπουν τη βελόνα της ζυγαριάς να μένει πεισματάρικα αμετακίνητη.

Σε μια παραλλαγή είδαμε να γίνεται λόγος και για τη φτώχεια που έρχεται εύκολα και φεύγει δύσκολα.

Αυτό μπορούμε να το αντιστρέψουμε. Τα πλούτη έρχονται δύσκολα και φεύγουν εύκολα. Πράγματι, χρήματα που συγκεντρώθηκαν με πολύ κόπο συχνά συμβαίνει να δαπανηθούν (όχι απαραιτήτως σπάταλα) σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα αν χρειαστεί.

Σε μια συναφή ομάδα παροιμιών, η γυναίκα θεωρείται ο καθοριστικός παράγοντας για την ευημερία του νοικοκυριού:

Ο άντρας να κουβαλεί με το σακί κι η γυναίκα να δίνει με το βελόνι, ανάθεμα τι αφήνει! (κεφαλονίτικη)

Δηλαδή, αν η νοικοκυρά δεν είναι οικονόμα, όσα κι αν κουβαλάει ο άντρας θα εξαντληθούν από τις μικρές αλλά συνεχείς δαπάνες της.

Σε άλλες παραλλαγές η ίδια εικόνα εκφράζεται πιο παραστατικά, με τη βοήθεια της ομοιοκαταληξίας:

Ο άντρας με το σακί, η γυναίκα με το βελόνι, γίνεται το σπίτι αλώνι.

Ο άντρας με το τσουβάλι, η γυναίκα με το κουτάλι, σπίτι ποτές δε γίνεται.

Με το σακί ο άντρας και με το βελονι η γυναίκα, πάλι σώνουνται.

Και μια μυτιληνιά: Ο άντρας να κουβανεί με το γομάρι, κι η γυναίκα με το βελόνι να ξοδιάζει, σώνουνται (= εξαντλούνται)

Για να γυρίσουμε στην προηγούμενη εικόνα, δεν είναι μονο τα χρηματα που συγκεντρώνονται αργά και με πολύ κόπο και μπορεί να εξανεμιστούν αμέσως. Ειναι και η καλή φήμη, η υπόληψη, το καλό όνομα -που τα φτιάχνει κανείς μια ζωή και μπορεί να τα χαλάσει σε μια στιγμή, με μια κίνηση, με μια απόφαση.

Σε κάτι τέτοιες περιπτώσεις, λέμε κάποτε ότι αυτό θυμίζει την «αγελάδα που κλοτσάει την καρδάρα με το γάλα και το χύνει». Η φράση αυτή χρησιμοποιείται αρκετά συχνά στις εφημερίδες. Θυμάμαι μάλιστα μια παλιά συνέντευξη του Θ. Πάγκαλου. Εκείνη την εποχή, πριν το 2000, είχε μόλις αποπεμφθεί από κάποιο υπουργείο, ίσως του Πολιτισμού. Όταν ο δημοσιογράφος παρατήρησε ότι η συμπεριφορά του μοιάζει με της αγελάδας που χύνει την καρδάρα με το γάλα, δηλαδή ότι με μια του ενέργεια χαλάει όσα έχει κερδίσει από μακρόχρονες προσπάθειες, ο Πάγκαλος απάντησε ευφυώς ότι «βεβαίως το βλέπετε από τη σκοπιά του αγελαδοτρόφου· για την αγελάδα δεν είναι κακό να χύνει το γάλα.» Ομολογώ ότι εντύπωσή μου ήταν ότι η φράση είναι πρόσφατο δάνειο από άλλη γλώσσα. Mάλιστα, αντίστοιχη φράση υπάρχει στα γερμανικά: Was hilft’s, dass die Kuh viel Milch gibt,wenn sie den Kübel umstößt? (τι αξία έχει να δίνει πολύ γάλα η αγελάδα, αν αναποδογυρίζει την καρδάρα;)

Διαβάζοντας όμως τον Λιβάνιο, τον τελευταίο ίσως μαχόμενο εθνικό συγγραφέα της ύστερης αρχαιότητας, βρήκα μια επιστολή του στην οποία προτρέπει κάποιον να μη μιμηθεί την αγελάδα της παροιμίας και να μην χύσει με μια κλωτσιά όσο γάλα μαζεύτηκε: «μη την εν τη παροιμία μιμείσθαι βουν μηδ’ ο ημέλχθη γάλα λακτίσαντα εκχέαι» Βλέπουμε ότι η φράση ήταν ήδη παροιμιώδης από την εποχή του Λιβανίου, αν και, από μια πρόχειρη έρευνα, οι αρχαίοι παροιμιογράφοι φαίνεται να μιλάνε όχι για αγελάδα, παρά για την «αίγα από τη Σκύρο» (Σκυρία αίγα): αι γαρ κατά Σκύρον αίγες πολύ γάλα αφιείσαι, είτα ανατρέπουσιν το αγγείον. Κατσίκες ή αγελάδες δεν έχει μεγάλη διαφορά, η καρδάρα πάντως αδειάζει τρεις χιλιάδες χρόνια τώρα.

 

 

 

 

Advertisement