Με και χωρίς γραβάτα

Το σημερινό άρθρο δημοσιεύτηκε χτες, πρώτη Κυριακή του μήνα, στη μηνιαία στήλη μου στα Ενθέματα της κυριακάτικης Αυγής. Εδώ προσθέτω κάμποσα πράγματα που ή δεν χωρούσαν στο όριο λέξεων της εφημερίδας ή δεν προσφέρονταν για συμβατικό, χάρτινο μέσο, καθώς και την εικονογράφηση. Αν κάποια πράγματα σάς φαίνονται γνωστά, είναι επειδή έχουμε ξαναγράψει στο ιστολόγιο για τα λεξιλογικά της γραβάτας.

Κάποιος γνωστός μου έλεγε χαριτολογώντας ότι αν υπάρχει μία κατηγορία επαγγελματιών που να έχει πληγεί καίρια από την ξαφνική εκτίναξη του ΣΥΡΙΖΑ στο προσκήνιο της πολιτικής ζωής είναι αναμφίβολα όσοι κατασκευάζουν, εισάγουν ή εμπορεύονται γραβάτες, αφού ο ενδυματολογικός κώδικας τον οποίο ακολουθεί ο πρωθυπουργός αλλά και η μεγάλη πλειοψηφία των στελεχών του κυβερνητικού κόμματος αποφεύγει τον λαιμοδέτη. Και επιπλέον, το παράδειγμα των στελεχών του ΣΥΡΙΖΑ το έχουν ακολουθήσει και στελέχη των άλλων κομμάτων, οπότε δεν είναι σπάνιο στα τηλεοπτικά παράθυρα η πλειονότητα των αρρένων συζητητών να εμφανίζονται χωρίς αυτό το κάποτε απαραίτητο συμπλήρωμα της ανδρικής αμφίεσης. Αλλά και στην ευρύτερη κοινωνία η γραβάτα έχει υποχωρήσει, εκτός βέβαια από τις αίθουσες των δικαστηρίων όπου τα ισχύοντα ήθη και έθιμα δεν επιτρέπουν στους δικηγόρους να παρίστανται αγραβάτωτοι ακόμα και με καύσωνα. Οπότε, δικαίως παραπονούνται οι γραβατοπώλες.

Ωστόσο, στην πρόσφατη ομιλία του στο Ζάππειο, ο Αλέξης Τσίπρας ανέλυσε τα πλεονεκτήματα της πρόσφατης απόφασης του Γιούρογκρουπ φορώντας μια κοκκινωπή, αν πρόσεξα καλά, γραβάτα. Το είχε άλλωστε προαναγγείλει πως με τη ρύθμιση του χρέους θα φορούσε γραβάτα, αν και δεν ήταν αυτή που του χάρισε ο Ζόραν Ζάεφ στις Πρέσπες. Για την απόφαση του Γιούρογκρουπ θα μιλήσουν άλλοι ειδικότεροι. Η στήλη όπως ξέρουμε λεξιλογεί και σήμερα θα λεξιλογήσει για τη γραβάτα που έχει πολύ ενδιαφέρουσα ιστορία και ετυμολογία.

Η γραβάτα είναι λέξη εισαγόμενη, αλλά η απαρχή της δεν βρίσκεται στη Δύση, παρά στα Βαλκάνια, όσο κι αν εκ δυσμών ήρθε στα μέρη μας. Τον 17ο αιώνα, για παράδειγμα στον Τριακονταετή πόλεμο, στη Γαλλία χρησιμοποιούσαν σώματα ελαφρού ιππικού απαρτιζόμενα κυρίως από Κροάτες μισθοφόρους. Αυτοί οι Κροάτες ιππείς είχαν, ως εξάρτημα της στολής τους, έναν λαιμοδέτη, ο οποίος φαίνεται πως έκανε εντύπωση. Τους μισθοφόρους τούς έλεγαν Cravates, δηλαδή Κροάτες (που ίσως είναι δάνειο κατευθείαν από το hrvat το κροατικό, ίσως όμως μεσολάβησε και το γερμανικό διαλεκτικό Krawat), κι έτσι ονομάστηκε cravate και ο λαιμοδέτης. Για ένα διάστημα δηλαδή η γαλλική λέξη cravate δηλώνει τα κροατικά άλογα και τους κροάτες ιππείς, και μετά, περίπου από το 1650, τους λαιμοδέτες.

Έτσι στα γαλλικά από τα τέλη του 17ου αιώνα και μετά cravate oνομάζεται κάθε λαιμοδέτης, και στη συνέχεια η λέξη διεθνοποιείται και περνάει στις περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες· στα αγγλικά βέβαια το cravat υπάρχει ως λέξη, αλλά συνηθέστερο είναι το necktie. Στα ελληνικά πρέπει να μας ήρθε μέσω ιταλικών (cravatta), ενώ και στα κροατικά η γραβάτα λέγεται kravata, είναι δηλαδή αντιδάνειο. Το γ της ελληνικής λέξης εξηγείται από την συμπροφορά με το άρθρο στην αιτιατική, που οδήγησε σε ηχηροποίηση: την κραβάτα > τη γκραβάτα > γκραβάτα > γραβάτα.

Ανήκει δηλαδή η γραβάτα στη μεγάλη ομάδα λέξεων της ένδυσης που πήραν την ονομασία τους από κάποιο τοπωνύμιο, σαν τα τζιν από τη Γένοβα ή τη μουσελίνα από τη Μοσούλη. Να σημειώσουμε πως η Κροατία λέγεται Hrvatska στα κροατικά και από εκεί θα προέρχεται και το επώνυμο Χαρβάτης όπως και το τοπωνύμιο Χαρβάτι σε πολλά σημεία της χώρας, και στην Αττική (σήμερα το λένε Παλλήνη). Πιο παλιά, τον 10ο αιώνα, ο Πορφυρογέννητος έκανε λόγο για «Χρωβατία» και για Χρωβάτους, που μας θυμίζει και το επώνυμο Χόρβατ, αρκετά κοινό στην Ουγγαρία λίγο πιο πάνω.

Μια συλλογή διηγημάτων του Διονύση Χαριτόπουλου έχει τίτλο «Δανεικιά γραβάτα», ενώ ο Κραουνάκης έχει γράψει (αρχικά για την Άλκηστη Πρωτοψάλτη) τη Ροζ γραβάτα:

 

Ένα γνωστό ποίημα της Κικής Δημουλά είναι η Μαύρη γραβάτα, ενώ ο Καρυωτάκης στο «Όλοι μαζί…» γράφει πως Αφήνουμε στο αγέρι τα μαλλιά | και τη γραβάτα μας. Ο Γιάννης Ρίτσος έχει χρησιμοποιήσει πολλές φορές τη γραβάτα σε ποιήματά του, από την πράσινη γραβάτα της χλόης ίσαμε τον Μαγιακόφσκι που η λιτή γραβάτα του ανέμιζε στον άνεμο του Οχτώβρη σαν ποτάμι.

Όσοι έζησαν στα ογδόνταζ, ίσως θυμούνται και τον κοντό με τη γραβάτα (ήταν γάτα, βεβαίως). Οι ακόμα παλιότεροι μπορεί να θυμούνται την εντύπωση που είχαν προκαλέσει τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες οι πολύχρωμες αμερικάνικες γραβάτες, με σχέδια και παραστάσεις αντί για τη συντηρητική μονοχρωμία. Οι δικηγόροι στα δικαστήρια ήταν υποχρεωμένοι παλιότερα να φοράνε γραβάτα, ίσως και ακόμα να είναι. Και σε πολλά καζίνα για να μπεις πρέπει να φοράς γραβάτα, όπως διαπίστωσα τη μία και μοναδική φορά που πήγα σε τέτοιο ευαγές ίδρυμα. Κάπου εδώ κολλάει και το ανέκδοτο με εκείνον που πουλούσε γραβάτες στην έρημο, που βλέπω να το λένε τώρα με Ταλιμπάν (!) και Εβραίο, αλλά σας διαβεβαιώνω ότι το είχα ακούσει χωρίς τέτοιους προσδιορισμούς όταν ακόμα στο Αφγανιστάν είχαν βασιλιά. Υπάρχει βέβαια και το άλλο το γυμνασιακό με εκείνον τον καθαρευουσιάνο που έτρωγε το ρο και που ζητούσε να αγοράσει «γαβάτα με γαμμάς». Χατζηγραβάτα αποκαλούν καμιά φορά τον Νίκο Χατζηνικολάου.

Η γραβάτα θεωρείται σύμβολο της επισημότητας και της συμβατικότητας, ίσως και κάποιας ταξικής θέσης. «Κύριος με γραβάτα», λέγανε παλιά, ενώ οι διαδηλώσεις διαμαρτυρίας των επιστημόνων για το ασφαλιστικό τους, στις αρχές του 2016, ονομάστηκαν «διαδηλώσεις της γραβάτας»  ή «κίνημα της γραβάτας».

«Γραβάτα δεν φοράω» τραγούδησε στη δεκαετία του 1960 ο Νίκος Ξανθόπουλος, παιδί του λαού, ενώ στη μεταδικτατορική βουλή οι περισσότεροι, αλλά λιγοστοί συνολικά, βουλευτές του ΚΚΕ εμφανίζονταν χωρίς γραβάτα αλλά και χωρίς τις τυμπανοκρουσίες του ζιβάγκο του Ανδρέα Παπανδρέου. Δεν ταυτίζεται βέβαια η αριστεροσύνη με την ατημελησία και την αποφυγή της γραβάτας –ο Ηλίας Ηλιού ή προδικτατορικά ο Γιάννης Πασαλίδης ή, για να πάμε και στις κορυφές, ο Λένιν, κυκλοφορούσαν άψογα ντυμένοι και φυσικά με γραβάτα· ήταν και η εποχή όμως διαφορετική.

Είπαν κάποιοι πως η (μη) γραβάτα είναι η μόνη διαφορά της τωρινής κυβέρνησης από τις προηγούμενες, αφού τα ίδια μνημονιακά μέτρα εφαρμόζουν και οι μεν και οι δε. Προσωπικά πιστεύω πως όσο κι αν είναι αλήθεια ότι η μνημονιακή θηλιά (και όχι γραβάτα) στέρησε πολλούς βαθμούς ελευθερίας από την αριστερή κυβέρνηση, για τους οικονομικά ασθενέστερους η διαχείριση της κρίσης από την αριστερά αποδείχτηκε σωτήρια και μπόρεσε να δώσει πολλές ανάσες. Στο τέλος της ομιλίας του στο Ζάππειο ο πρωθυπουργός έβγαλε τη γραβάτα –αλλά στη σημερινή συντηρητική στροφή ολόκληρης της Ευρώπης το ζητούμενο είναι να μπορέσει η Αριστερά να υπερασπιστεί τα συμφέροντα των κατώτερων τάξεων και ταυτόχρονα να αντιπαλέψει την ακροδεξιά καπηλεία. Με γραβάτα ή χωρίς.