Τι μας έμαθαν οι αρχαίοι (Δημ. Σαραντάκος) 16 – Αλεξάνδρεια, ο φάρος της γνώσης

Εδώ και κάμποσο καιρό δημοσιεύω αποσπάσματα από το βιβλίο του Δημήτρη Σαραντάκου «Τι μας έμαθαν επιτέλους οι αρχαίοι Έλληνες;» που κυκλοφόρησε το 2010 από τις εκδόσεις Γνώση και έχει τον υπότιτλο «Χρηστομάθεια». Κανονικά οι δημοσιεύσεις αυτές γίνονται κάθε δεύτερη Τρίτη.

Η σημερινή συνέχεια είναι η δέκατη έκτη. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Έχουμε πια περάσει στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, που έχει εργοβιογραφικά σκιαγραφήματα διανοητών και τώρα οδεύουμε προς το τέλος του. (Θυμίζω πως δεν δημοσιεύω ολόκληρο το βιβλίο αλλά επιλεγμένα κεφάλαια).

Τα προηγούμενα έξι κεφάλαια του δευτέρου μέρους αυτού του βιβλίου ήταν αφιερωμένα στους έλληνες φιλοσόφους, από τους λαμπρούς Ίωνες και Ελεάτες, από τον Αναξαγόρα, τον Ηράκλειτο, τον Δημόκριτο και τον Σωκράτη, ώς τους διαδόχους του Πλάτωνα, του Αντισθένη και του Αριστοτέλη. Παρακολουθήσαμε πώς η φιλοσοφική σκέψη, στους τέσσερις αυτούς αιώνες βαθμιαία αποσπάστηκε όλο και πιο πολύ από τη ζωή, και πέρασε σε σφαίρες υπερβατικές, που ενδιέφεραν όλο και λιγότερους ανθρώπους.

Η ιωνική σαφήνεια και η αττική διαύγεια αντικαταστάθηκαν από έναν σκοτεινό και περίπλοκο μυστικισμό. Πολλές φιλοσοφικές σχολές, όπως οι Νεοπυθαγόρειοι και οι Στωικοί, παίρνουν με τον καιρό τη μορφή και το περιεχόμενο θρησκευτικών συλλόγων, με καθιερωμένες τελετουργίες, ακόμα και με ειδική χαρακτηριστική αμφίεση και εμφάνιση των μελών τους. Προετοιμάζεται η εποχή της πίστεως, που για χίλια και πάνω χρόνια θα αντικαταστήσει την εποχή του λόγου. Οι μόνοι που αντιστέκονται στην πορεία αυτήν είναι οι Επικούρειοι.

Πριν όμως φτάσουμε στην απόλυτη έκπτωση των φιλοσοφιών, όπως την περιγράφει καυστικά ο Λουκιανός στα θαυμάσια έργα του Βίων πράσις και Συμπόσιον ή Λαπίθαι, θα μεσολαβήσει ένα φωτεινό διάλειμμα δύο περίπου αιώνων, κατά το οποίο μεγαλουργεί, όχι πια η φιλοσοφία αλλά η επιστήμη, ενώ η λογοτεχνία (πεζογραφία και ποίηση) θα γνωρίσει κι αυτή μια πρόσκαιρη άνθηση. Αυτό όμως δεν θα γίνει στην παρακμασμένη Αθήνα αλλά σε μια καινούργια πόλη, στην Αλεξάνδρεια.

Από όλες (73 κατά μία παράδοση) τις Αλεξάνδρειες που ίδρυσε ο Μέγας Αλέξανδρος, η Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου είναι χωρίς αμφιβολία η λαμπρότερη, η ενδοξότερη και η μακροβιότερη, αφού εξακολουθεί ώς τις μέρες μας να σφύζει από ζωή. Ο στρατηγός του Αλέξανδρου, ο Πτολεμαίος ο Λάγου, την έκανε πρωτεύουσα της ελληνιστικής Αιγύπτου, και έμεινε επί χίλια χρόνια το μεγαλύτερο οικονομικό και πολιτιστικό κέντρο της Μεσογείου.

Γιατί η Αλεξάνδρεια δεν ήταν μόνο η πρωτεύουσα ενός ισχυρού κράτους ή ένα πολυσύχναστο λιμάνι ή μια μεγάλη εμπορική μητρόπολη. Οι δύο πρώτοι Πτολεμαίοι, ο Α΄, που επονομάστηκε Σωτήρ, και ο διάδοχός του ο Πτολεμαίος Β΄ ο Ευεργέτης, έκαναν τα πάντα για να γίνει το σπουδαιότερο πνευματικό κέντρο της εποχής τους.

Ο Πτολεμαίος Α΄ συγκέντρωσε κοντά του τις διασημότερες μορφές της ελληνικής διανόησης, θέλοντας να αποσπάσει η Αλεξάνδρεια από την Αθήνα τα πρωτεία στην παιδεία. Στο κάλεσμά του ανταποκρίθηκαν οι καλύτεροι και διασημότεροι επιστήμονες, φιλόλογοι και καλλιτέχνες, αλλά μόνο ένας αξιόλογος φιλόσοφος, ο Δημήτριος ο Φαληρεύς, κι αυτός περισσότερο για πολιτικούς παρά για πνευματικούς λόγους. Όπως φαίνεται οι φιλόσοφοι θεωρούσαν το περιβάλλον της παρακμασμένης και φτωχής πλέον Αθήνας περισσότερο ευνοϊκό για την ανάπτυξη της φιλοσοφικής σκέψης, από την άνεση και τα άφθονα υλικά μέσα που θα τους εξασφάλιζε ένας, φωτισμένος έστω, δεσπότης.

Ο Δημήτριος ο Φαληρεύς μπορεί να μην υπήρξε μέγας φιλόσοφος, ήταν όμως αυτός που ενέπνευσε στους δύο Πτολεμαίους την ίδρυση του Μουσείου της Αλεξάνδρειας. Κατά λέξη «Μουσείον» σημαίνει το ιερόν των Μουσών, και οι Πυθαγόρειοι, που είχαν συγκροτήσει ένα είδος μοναστικών κοινοβίων, έτσι ονόμαζαν τα ενδιαιτήματά τους. Αργότερα ο Αριστοτέλης και ο πρώτος διάδοχός του στην αρχηγία της Περιπατητικής Σχολής, ο Θεόφραστος, ονόμασαν «Μουσεία» τα επιστημονικά ιδρύματα που πλαισίωναν τη σχολή τους. Ο Δημήτριος ο Φαληρεύς, έγκριτος περιπατητικός φιλόσοφος και μαθητής του Θεόφραστου, μετέφερε τον όρο στην Αλεξάνδρεια.

Ο Δημήτριος, με την αμέριστη υποστήριξη του Πτολεμαίου Α΄, μπόρεσε να υλοποιήσει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τη βασική αντίληψη του Αριστοτέλη για τη γνώση, πως είναι προϊόν μελέτης, έρευνας και συστηματικής και μακρόχρονης συνεργασίας πολλών επιστημόνων από διάφορους κλάδους της επιστήμης. Ουσιαστικά το Μουσείο της Αλεξάνδρειας υπήρξε το πρώτο πανεπιστήμιο στην ιστορία της ανθρωπότητας, με τη σημερινή έννοια του όρου και ανεξάρτητα από το ποιος το ίδρυσε, η αρχική σύλληψη του θεσμού οφείλεται στον Αριστοτέλη.

Τον καιρό της ακμής του, το Μουσείο της Αλεξάνδρειας είχε εκατό περίπου καθηγητές, ενώ οι επιστημονικοί και τεχνικοί συνεργάτες του έφταναν στον απίστευτο αριθμό των δεκατεσσάρων χιλιάδων! Καταλάμβανε μια τεράστια έκταση μέσα στην πόλη της Αλεξάνδρειας, κοντά στην παραλία. Τα μεγαλοπρεπή κτίριά του περιλάμβαναν ναό των Μουσών, αίθουσες διδασκαλίας, κοιτώνες και εστιατόριο για τους οικότροφους καθηγητές, χώρους με συλλογές φυσικής ιστορίας, ένα στοιχειώδες αστεροσκοπείο, αίθουσα ανατομίας, ενώ γύρω τους υπήρχαν ζωολογικοί και βοτανικοί κήποι. Ο επιστημονικός διευθυντής του Μουσείου ήταν ιερέας των Μουσών, ενώ καθαρά διοικητικά καθήκοντα είχε ο πρόεδρος, που δεν ήταν επιστήμονας.

Το Μουσείο συμπληρωνόταν με την περίφημη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, που τον καιρό της ακμής της περιλάμβανε επτακόσιες χιλιάδες τόμους, και η οποία εκτός από τα βιβλιοστάσια και το αναγνωστήριο διέθετε ειδικά τμήματα παραγωγής παπύρων και αντιγραφής βιβλίων, όπου δούλευαν εκατοντάδες μορφωμένοι δούλοι, ως αντιγραφείς.

Οι πρώτοι Πτολεμαίοι θέλησαν να κατανοήσουν σε βάθος τον πολιτισμό των υποτελών τους Αιγυπτίων, διεκδικώντας να γίνουν αντάξιοι διάδοχοι των Φαραώ, και όπως φαίνεται έδωσαν εντολές για τη συγκέντρωση από τα αρχεία των αιγυπτιακών ναών όλων των βιβλίων και για τη μετάφραση στα ελληνικά των σημαντικότερων από αυτά. Παράλληλα, χρησιμοποίησαν πολλούς αιγύπτιους σοφούς, γνωστότερος από τους οποίους είναι ο Μανέθων.

Τελικά στην Αλεξάνδρεια συγκεντρώθηκαν οι επιφανέστεροι έλληνες διανοητές της ελληνιστικής εποχής. Σε αντίθεση όμως με την Αθήνα του Χρυσού Αιώνα, όπου η πλειοψηφία των διανοιών που λάμπρυναν το κλεινόν άστυ ήταν σοφιστές, φιλόσοφοι και ποιητές, στην Αλεξάνδρεια των δύο πρώτων Πτολεμαίων, αλλά και μετά, πλειοψηφούν οι επιστήμονες, ενώ σπανίζουν οι ποιητές και είναι σχεδόν ανύπαρκτοι οι φιλόσοφοι.

Οι πρώτοι επιστήμονες με τη σημερινή έννοια ήταν τρεις κατά σύμπτωση σύγχρονοι αλλά μάλλον άγνωστοι μεταξύ τους: ο Δημόκριτος ο Αβδηρίτης, ο Ιπποκράτης ο Κώος και ο Θουκυδίδης ο Αλιμούσιος. Διακόσια χρόνια αργότερα, οι επιστήμονες ήταν πολύ περισσότεροι και, το κυριότερο, γνωρίζονταν μεταξύ τους, μια που συστεγάζονταν στο Μουσείο και τη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας.

Ήταν μαθηματικοί, όπως ο Ευκλείδης, ο πατέρας της γεωμετρίας, της κατεξοχήν ελληνικής επιστήμης, ο Απολλώνιος ο Περγαίος, ο πρώτος που έγραψε περί κωνικών τομών κι έφτασε στο κατώφλι της άλγεβρας χίλια χρόνια πριν από τους Αραβες, ή ο Ίππαρχος, ο θεμελιωτής της τριγωνομετρίας.

Ήταν αστρονόμοι, όπως ο Αρίσταρχος ο Σάμιος, ο πρώτος που διατύπωσε την ηλιοκεντρική θεωρία χίλια οχτακόσια χρόνια πριν από τον Κοπέρνικο, και ο Ίππαρχος, που δεν ήταν μόνο μαθηματικός.

Ήταν φυσικοί σαν τον Αρχιμήδη τον Συρακούσιο, που στην Αλεξάνδρεια πέρασε μεγάλο μέρος της ζωής του και δημοσίευσε τα κυριότερα έργα του.

Ήταν γιατροί και φυσιολόγοι σαν τον Ηρόφιλο τον Χαλκηδόνιο, που πρώτος μελέτησε το νευρικό σύστημα του ανθρώπου, το αρτηριακό του δίκτυο και την κυκλοφορία του αίματος, σχεδόν χίλια εννιακόσια χρόνια πριν από τον Χάρβεϊ.

Ήταν φιλόλογοι όπως ο Ζηνόδοτος, ο επιλεγόμενος δικαίως Χαλκέντερος, αφού έγραψε τρεις χιλιάδες πεντακόσια βιβλία με σχόλια, και υπήρξε ο πρώτος συστηματικός μελετητής των Ομηρικών Επών και ο πρώτος που επισήμανε τους μεταγενέστερους εμβόλιμους στίχους. Φιλόλογοι επίσης ήταν ο Αριστοφάνης ο Βυζάντιος και ο Αρίσταρχος ο Σαμόθραξ. Στους αλεξανδρινούς φιλολόγους οφείλουμε την επινόηση των πνευμάτων και των τόνων, σημεία άγνωστα στην αρχαία ελληνική γραφή.

Ήταν, τέλος, καθολικοί επιστήμονες σαν τον Ερατοσθένη, που ήταν μέγας μαθηματικός, αστρονόμος και γεωγράφος. Ο Ερατοσθένης μάς άφησε το λεγόμενο «κόσκινο του Ερατοσθένη», έναν πίνακα με τον οποίο βρίσκουμε τους πρώτους αριθμούς, δηλαδή όσους διαρούνται μόνο από τον εαυτό τους και τη μονάδα, αλλά το σπουδαιότερο κατόρθωμά του είναι χωρίς αμφιβολία η ακριβέστατη μέτρηση της περιμέτρου της Γης στον Ισημερινό. Ο Ερατοσθένης πληροφορήθηκε ότι κατά την εαρινή ισημερία σε κάποιο πηγάδι στη Συήνη ο ήλιος το μεσημέρι φτάνει ώς την επιφάνεια του νερού. Συμπέρανε λοιπόν ότι στη Συήνη οι ακτίνες του Ηλίου έπεφταν κάθετα στην επιφάνεια του εδάφους, ενώ την ίδια ώρα στην Αλεξάνδρεια οι ηλιακές ακτίνες σχημάτιζαν γωνία με την κάθετο. Εφόσον η Γη είναι σφαίρα και η απόσταση Συήνης-Αλεξάνδρειας τού ήταν γνωστή, βάζοντας κάτω τις ιδιότητες των ομοίων τριγώνων βρήκε (σε στάδια) το μήκος της περιμέτρου της Γης στον Ισημερινό, πέφτοντας έξω μόλις 50 σημερινά χιλιόμετρα (ένα σφάλμα της τάξεως του 0,125 %).

Η Αλεξάνδρεια του 3ου και του 2ου αιώνα αποτελεί την τελευταία αναλαμπή του αρχαίου ελληνικού πνεύματος, πριν σβήσει. Η πολιτική εξουσία στον μεσογειακό κόσμο πέρασε στη Ρώμη, και το κέντρο βάρους του πολιτισμού μετακινήθηκε δυτικότερα. Παρ’ όλη την ελληνομανία τους, οι Ρωμαίοι υπήρξαν, ιδίως στον τομέα της φιλοσοφίας και των επιστημών, απλοί (και κακοί) μιμητές των Ελλήνων. Ο μέγιστος ρωμαίος φυσικός επιστήμονας, ο Πλίνιος, δε φτάνει ούτε στο μικρό δαχτυλάκι του Αριστοτέλη. Το περιεχόμενο των βιβλίων του, από επιστημονικής πλευράς, αποτελεί σαφή οπισθοδρόμηση, αν συγκριθεί με το περιεχόμενο των κατά τέσσερις αιώνες παλαιότερων συγγραμμάτων του Αριστοτέλη. Μοναδική ίσως εξαίρεση αποτελεί το έργο του μεγάλου Λουκρήτιου, που αφομοίωσε και παρουσίασε δημιουργικά τη φιλοσοφία του Επίκουρου.

 

Ενώ η φιλοσοφία και η επιστήμη έφθιναν στην Ανατολή, χωρίς να εμφανίζεται σαν αντίβαρο αξιόλογη εστία τους στη Δύση, το ελληνικό πνεύμα στρέφεται μακριά από τη δυσάρεστη πραγματικότητα. Ο τελευταίος προχριστιανικός και οι πρώτοι αιώνες της χριστιανικής χρονολογίας, είναι οι αιώνες ενός νέου είδους πεζογραφίας, του ελληνικού μυθιστορήματος. Οι συγγραφείς δεν ασχολούνται πια με τα σύγχρονά τους προβλήματα, εκτός αν πρόκειται να τα καυτηριάσουν και να τα σατιρίσουν, όπως ο Λουκιανός. Οι περισσότεροι γράφουν για περιπέτειες φανταστικών ηρώων, για απελπισμένους έρωτες και μεγάλα πάθη. Ο Ευήμερος, ο Ιάμβουλος, ο Ηλιόδωρος, ο Αριστείδης ο Μιλήσιος, ο Λόγγος, που έγραψε το χαριέστατο ερωτικό μυθιστόρημα Τα κατά Δάφνιν και Χλόην, είναι οι επιφανέστεροι εκπρόσωποι του καινοφανούς αυτού είδους της λογοτεχνίας.

Αξίζει να σταθώ στο μυθιστόρημα του Ιάμβουλου, Ηλίου πόλις, που στάθηκε πρόδρομος των μεταγενέστερων ουτοπιών. Στο μυθιστόρημα του Ιάμβουλου περιγράφεται μια πολιτεία ισότητας και ελευθερίας, όπου ήταν άγνωστος ο θεσμός της δουλείας. Tην Πολιτεία του Ήλιου προσπάθησε να εφαρμόσει στην πράξη ο Αριστόνικος όταν ξεσήκωσε κατά των Ρωμαίων τους δούλους και τη φτωχολογιά της Μικρασίας. Το μυθιστόρημα του Ιάμβουλου ήταν το αγαπημένο βιβλίο του δάσκαλου των Γράκχων, του φιλόσοφου Βλόσιου, που τελικά σκοτώθηκε πολεμώντας μαζί με τον Αριστόνικο.

Το θέμα και τον τίτλο ακόμα του μυθιστορήματος αντέγραψε κατά την Αναγέννηση ο Καμπανέλλα. Από την Πόλη του Ήλιου του Καμπανέλλα κάποιον τρόπο κατάγονται η Ουτοπία του Τόμας Μουρ, η Ικαρία του Καμπέ, ακόμα και τα κοινόβια του ουτοπικού σοσιαλιστή Φουριέ.

Η ποίηση της ελληνιστικής εποχής αντιπροσωπεύεται με τον καλύτερο τρόπο από τον Θεόκριτο, για τη ζωή του οποίου δεν διαθέτουμε πολλές πληροφορίες, και όσα γνωρίζουμε προέρχονται κυρίως από το ίδιο το έργο του. Πιθανότερη χρονική περίοδος γέννησής του θεωρείται το 300 π.Χ. περίπου, καθώς η ακμή του συνέπεσε με την 124η Ολυμπιάδα (284-280 π.Χ.). Σχετικά με τον τόπο καταγωγής του, μία ευρύτερα αποδεκτή θεώρηση είναι πως γεννήθηκε στις Συρακούσες, άποψη που φαίνεται να επιβεβαιώνεται και μέσα από το ίδιο το έργο του (Ειδύλλιο XXVIII, στ. 16-18). Το βέβαιο είναι πως έζησε στην Αλεξάνδρεια τον καιρό του Πτολεμαίου Β΄.

Ο Θεόκριτος αναγνωρίζεται ως ένας από τους σημαντικούς ποιητές του αρχαίου κόσμου. Από το σύνολο του έργου του, διασώθηκαν τριάντα ποιήματα, που αργότερα συγκεντρώθηκαν κάτω από τον γενικό τίτλο Ειδύλλια. Ο όρος ειδύλλια χρησιμοποιήθηκε πιθανόν λόγω της μικρής έκτασης των ποιημάτων, αντίθετα με τα έπη. Ένα ακόμη ποίημα του Θεόκριτου, με τον τίτλο Σύριγξ, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς οι στίχοι του είναι τοποθετημένοι κατά τέτοιον τρόπο, ώστε το σχήμα τους να μιμείται το σχήμα του αυλού.

Με το ποιητικό του έργο ο Θεόκριτος έγινε ιδρυτής της λεγόμενης βουκολικής ποίησης. Σε αρκετά ποιήματα των Ειδυλλίων η θεματολογία βασίζεται στον ποιμενικό βίο, ενώ τα υπόλοιπα στηρίζονται σε θέματα μυθικού ή ερωτικού περιεχομένου, χωρίς να απουσιάζουν και ύμνοι ή ποιήματα επικού χαρακτήρα. Η γλώσσα που χρησιμοποίησε ο Θεόκριτος ήταν η δωρική διάλεκτος, αλλά μεταχειρίζεται και την ιωνική –κυρίως σε ποιήματα επικού ύφους– και την αιολική. Σχεδόν το σύνολο των Ειδυλλίων είναι γραμμένα σε δακτυλικό εξάμετρο.

Η επίδραση της ποίησης του Θεόκριτου ήταν σημαντική και αρκετοί μεταγενέστεροι ποιητές μιμήθηκαν το ύφος του. Θεωρείται εμφανής και στην ποίηση του Βιργίλιου, ειδικότερα στο έργο του Εκλογές (ή Βουκολικά).

Όπως γράφω πιο πάνω, οι ποιητές σπάνιζαν στην Αλεξάνδρεια. Κι αυτοί που υπήρχαν ήταν ένα είδος ποιητών-επιστημόνων (αφού ο Ερατοσθένης ήταν επιστήμονας ποιητής, που έγραψε με ποιητικότατο τρόπο για τη φύση του Γαλαξία). Τα ποιήματα των επιφανέστερων από αυτούς, του Καλλίμαχου (Η κόμη της Βερενίκης) και του Απολλώνιου του Ρόδιου, είναι τόσο φορτωμένα με επιστημονικές πληροφορίες και σχόλια, που αυτό αποβαίνει σε βάρος της ποιητικής τους αξίας.

Η Αλεξάνδρεια όμως υπήρξε και η μήτρα από την οποία γεννήθηκε μια καινούργια επιστήμη, η χημεία. Στην Αλεξάνδρεια συναντήθηκαν δύο ρεύματα γνώσης, τα οποία και αφομοιώθηκαν μεταξύ τους με χαρακτηριστικό τρόπο. Από τη μια μεριά ήταν η αρχαία αιγυπτιακή τεχνογνωσία της μεταλλουργίας, των χρωμάτων και της υαλουργίας, και από την άλλη οι φιλοσοφικές πεποιθήσεις της αρχαίας Ελλάδας, οι οποίες βεβαίως είχαν υποστεί πολλές αλλαγές και είχαν αφομοιώσει στοιχεία του μυστικισμού της Ανατολής.

Έτσι αναπτύχθηκε ο υβριδικός πολιτισμός, κατά κάποιον τρόπο σαν αυτόν που επιδίωκε και ο ίδιος ο Μέγας Αλέξανδρος: ένα πλούσιο κράμα φιλοσοφικών παραδόσεων και πρακτικής γνώσης. Οι δύο αυτές μορφές γνώσης –η φιλοσοφική και η τεχνολογική– θα συγχωνευτούν με απροσδόκητο τρόπο και θα δημιουργήσουν ένα νέο είδος φιλοσοφικής τεχνολογίας: την ιερή τέχνη. Οι αρχές της ιερής τέχνης έχουν δυαδική έκφραση, τη γήινη και την πνευματική. Στην πρώτη ανήκουν εκείνοι που υποστηρίζουν ότι τα μέταλλα μπορούν να μετατραπούν σε χρυσό, ενώ στη δεύτερη ανήκουν οι μυστικιστές που πιστεύουν στην πνευματική αναγέννηση του ανθρώπου Ένα σύστημα φιλοσοφικής σκέψης σχετικά με τη φύση, το οποίο συνέβαλε στην ανάπτυξη της σύγχρονης επιστήμης της χημείας.

Η ιστορία λοιπόν της ιερής τέχνης, δηλαδή του πρωταρχικού προδρόμου της χημείας για τον δυτικό κόσμο, αρχίζει στην πόλη της Αλεξάνδρειας. Ο ίδιος ο όρος χημεία έχει αιγυπτιακή προέλευση. Μερικοί ιστορικοί θεωρούν ότι η λέξη χημεία προέρχεται από την αιγυπτιακή λέξη χεμ, που κατά λέξη σήμαινε το μαύρο χώμα και υπονοούσε τη μαύρη λάσπη του Νείλου, που σκέπαζε και γονιμοποιούσε τις παραποτάμιες εκτάσεις και κατέληξε να σημαίνει την ίδια τη χώρα (την Αίγυπτο). Επίσης με το ίδιο όνομα αναφέρεται ένα είδος μαύρης μαγείας, ή ακόμα η μαύρη σκόνη που χρησιμοποιείται για το βάψιμο του ματιού και απομακρύνει τα ενοχλητικά κουνούπια.

Αυτό επιβεβαιώνεται και από αιγυπτιακές επιγραφές, όπου η λέξη χεμ αναγράφεται με ιερογλυφικά. Η λέξη πιθανώς να δήλωνε την αιγυπτιακή τέχνη, και ποτέ δεν είχε την έννοια μιας «μαύρης τέχνης» που παραπέμπει στη μαγεία.

Ο Ζώσιμος, χυμευτής της Αλεξάνδρειας, έδωσε άλλη διάσταση στη λέξη αυτή. Είπε ότι η λέξη αποκαλύφθηκε στους ανθρώπους από αγγέλους που ερωτεύτηκαν θνητές γυναίκες. Σε ορισμένες εξάλλου πηγές αναφέρονται οι όροι χυμευτική για την ιερή τέχνη και χυμευτής γι’ αυτόν που την ασκούσε.

Advertisement