Δάκια, λάκια, ράκια, τάκια

Το αφεντικό τρελάθηκε, θα πείτε. Σκεφτείτε όμως ότι έχουμε ένα ιστολόγιο να συντηρήσουμε, κι έτσι πρέπει να βάλουμε έναν τίτλο πρωτότυπο, γιατί ο κανονικός τίτλος που θα ταίριαζε στο άρθρο, δηλαδή «Η ανάπτυξη συνδετικού συμφώνου στα ουδέτερα υποκοριστικά» ή κάτι τέτοιο, σε πραγματεία ταιριάζει κι εμείς εδώ πραγματεία δεν γράφουμε.

Στην ομάδα Υπογλώσσια του Φέισμπουκ, που συζητάμε πολλά και διάφορα γλωσσικά, ρώτησε ένας φίλος για ποιο λόγο λέμε:

Μηλαράκι-Ποδαράκι-Ρουχαλάκι
αντί
Μηλάκι-Ποδάκι-Ρουχάκι

Οπότε μοιραία η συζήτηση στράφηκε σε όλα εκείνα τα υποκοριστικά σε -άκι, όπου στο υποκοριστικό αναπτύσσεται και ένα επιπλέον σύμφωνο που δεν υπάρχει στο θέμα της λέξης. Στο σημερινό άρθρο θα επιχειρήσω να  συστηματοποιήσω όσα ειπώθηκαν και να συμπληρώσω όσα δεν ειπώθηκαν.

Λέμε λοιπόν «μηλαράκι» και όχι «*μηλάκι», λέμε «ρουχαλάκι» και όχι «*ρουχάκι». Επίσης λέμε «*παραδάκι» και όχι «*παράκι», «λαγουδάκι» και όχι «*λαγάκι», καθώς και «γραμματάκι» και όχι «*γραμμάκι», αλλά και «αυγουλάκι» και όχι «*αυγάκι».

Να το μετριάσω λίγο αυτό που έγραψα. Επειδή το παραγωγικό επίθημα -άκι είναι πολύ συχνό και πανίσχυρο, τυχαίνει κάποιες φορές να χρησιμοποιούνται και οι «απλοί» υποκοριστικοί τύποι -για παράδειγμα, αν γκουγκλίσετε θα δείτε «ρουχάκια» ιδίως σε διαφημίσεις για ρούχα νεογέννητου. Οπότε, να έχουμε κατά νου ότι «κατά κανόνα» αποφεύγεται ο «απλός» υποκοριστικός τύπος (όπου απλός, όταν δεν παρεμβάλλεται εξωθεματικό σύμφωνο) και όχι «πάντοτε» -δεν υπάρχει άλλωστε κάποιος γλωσσικός νόμος που να μας εμποδίζει να πούμε «μηλάκι», ενώ σε κάποιες περιπτώσεις εμφανίζονται διτυπίες, π.χ. «ξυλάκι» και «ξυλαράκι».

Δυο λόγια για το υποκοριστικό επίθημα -άκι. Παράγεται από το ελληνιστικό ήδη -άκιον και έχει την αφετηρία του σε ουσιαστικά σε -αξ, π.χ. πίναξ – πινάκιον, αύλαξ – αυλάκιον κτλ. Τα πιο πολλά από αυτά τα ουσιαστικά σε -άκι(ον) έχουν σήμερα σημασία μη υποκορισμένη, σαν το αυλάκι ή το γεράκι. Και κάτι περίεργο: ενώ η κοινή νεοελληνική δυσκολεύεται να σχηματίσει γενική των γνήσιων υποκοριστικών σε -άκι, πχ του παιδακιού ή του φακελακιού (με εξαίρεση βέβαια τις διαλέκτους της Κρήτης και των νησιών που λένε αβίαστα «του παιδακιού», «του μηχανακιού») στα μη υποκοριστικά, που έχουν ίδια κατάληξη, η δυσκολία είναι μικρότερη: πολύ πιο εύκολα λέμε: του αυλακιού, του γερακιού, του σακακιού. Αλλά αυτό είναι θέμα για άλλο άρθρο, που άλλωστε το έχουμε γράψει.

Θα σημειώσουμε επίσης ότι το -άκι υποκορίζει ουσιαστικά κάθε γένους, κι έτσι τα κάνει ουδέτερα, αν και τα θηλυκά είναι σπάνια: παιδάκι, φτωχαδάκι, θαλασσάκι.

Ασφαλώς θα υπάρχουν κάποιες επιστημονικές μελέτες, αλλά δεν αναζήτησα καμία, όσα γράφω είναι εμπειρικά. Ο αδελφικός φίλος του πατέρα μου Μανώλης Στάθης είχε κάνει διδακτορική διατριβή για τον υποκορισμό, που την έχω διαβάσει πριν από πολλά χρόνια και δεν την έχω πρόχειρη. Στη γραμματική Holton-Mackridge-Φιλιππάκη υπάρχουν μερικά πράγματα, χρήσιμα και εύστοχα, αλλά το θέμα δεν καλύπτεται πλήρως. Ο Μπαμπινιώτης έχει ελάχιστα για τον υποκορισμό γενικώς στην πρόσφατη Σύγχρονη Σχολική Γραμματική του, και σχεδόν τίποτα στην παλιότερη Συνοπτική Γραμματική (με τον Κλαίρη). Περισσότερα θα βρείτε στο ΛΚΝ, στα λήμματα τα αφιερωμένα στο κάθε επίθημα.

Πάμε λοιπόν στις περιπτώσεις όπου κατά τον υποκορισμό αναπτύσσεται και πρόσθετο σύμφωνο, πέρα από το θέμα της λέξης που υποκορίζεται.

Όπως και όσο έψαξα, τα πρόσθετα σύμφωνα μπορεί να είναι μόνο πέντε: Γ, Δ, Λ, Ρ και Τ: ρολογάκι, καφεδάκι, αυγουλάκι, φιλαράκι, αιματάκι. Φυσικά δεν μας ενδιαφέρουν λέξεις που έχουν τα σύμφωνα αυτά στο θέμα τους, όπως πχ σημαδάκι, κεφαλάκι, χεράκι, γατάκι. Αν πάντως βρείτε να αναπτύσσεται και άλλο σύμφωνο, να μου το πείτε στα σχόλια.

Α. Υποκοριστικά σε -γάκι

Αυτά είναι πολύ λίγα και γι’ αυτό δεν τα έβαλα στον τίτλο, και προέρχονται από ουδέτερα που τελειώνουν σε δίφθογγο με το ι: φαΐ -> φαγάκι, τσάι -> τσαγάκι, ρολόι -> ρολογάκι, κομπολόι -> κομπολογάκι. Θα σας πω μπράβο αν βρείτε κι άλλα.

Β. Υποκοριστικά σε -δάκι

Αυτά είναι τα περισσότερα. Αρχικά, το Δ αναπτύσσεται σε ανισοσύλλαβα αρσενικά:

καφές – καφέδες > καφεδάκι
παπάς – παπάδες > παπαδάκι
ντολμάς – ντολμάδες > ντολμαδάκι
παράς – παράδες > παραδάκι

ομοίως
μεζές – μεζεδάκι
φραπές – φραπεδάκι
λεκές – λεκεδάκι,

και στη συνέχεια το επίθημα, που έχει γίνει πλέον -δάκι αυτονομείται και χρησιμοποιείται και σε μη ανισοσύλλαβα ή μη αρσενικά, κυρίως σε δάνειες λέξεις αλλά όχι μόνο:

φτωχός – φτωχαδάκι
αλλά και
έξτρα – εξτραδάκι
εμπριμέ – εμπριμεδάκι

Δεν εξαντλώ τον κατάλογο, συμπληρώστε ελεύθερα.
Κάπου εδώ να αναφερθεί και το πετραδάκι ως υποκοριστικό της πέτρας -υπάρχει και πετράδι αλλά έχει άλλη σημασία, του πολύτιμου λίθου. Ωστόσο, το πετραδάκι μπορεί να σχηματίστηκε από ένα μεσαιωνικό πετράδι με την απλή σημασία της πέτρας.

Το ΛΚΝ θεωρεί πως το επίθημα είναι -αδάκι, όμως αυτό δεν καλύπτει τους τύπος καφεδάκι, τενεκεδάκι, μεζεδάκι, κεσεδάκι, πλασεδάκι και πάρα πολλά ακόμα. Ούτε και αναγνωρίζει επίθημα -εδάκι. Οπότε εγώ λέω πως το επίθημα είναι -δάκι, αλλά έχει μια πολύ ενδιαφέρουσα διακλάδωση που ακόμα δεν την έχουμε αναφέρει, την

Β1: Υποκοριστικά σε -ουδάκι.

Εδώ έχουμε ένα άλλο επίθημα, αν και με την ίδια κατάληξη. Ο λαγός δίνει λαγουδάκι, όχι λαγαδάκι ή λαγάκι, ο σταυρός δίνει σταυρουδάκι, όχι σταυραδάκι, το μυαλό δίνει μυαλουδάκι, όχι μυαλαδάκι ή μυαλάκι.

Αυτά τα υποκοριστικά έχουν την αρχική τους αφετηρία στο υποκοριστικό επίθημα -ούδι, που έχει σήμερα ατονήσει αλλά κάποτε ήταν ακμαίο, έως πρόσφατα σε διαλέκτους όπως μαρτυρούν τα βορειοελλαδικά συνήθως επώνυμα σε -ούδης. Σε κάποιο κείμενο θυμάμαι μια γιαγιά να λέει «παιδούδια», όχι «παιδάκια». Αυτό το -ούδι πρέπει να ανάγεται στο αρχαίο -άδιον, -ίδιον.

Οπότε, από τον λαγό – λαγούδι πλάστηκε το λαγουδάκι, από τον λαιμό-λαιμούδι το λαιμουδάκι, από τα λεφτά – λεφτούδια τα λεφτουδάκια, από το μυαλό – μυαλούδι το μυαλουδάκι, από το μωρό – μωρούδι το μωρουδάκι, κι από το παλτό – παλτούδι το παλτουδάκι. Σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να έχουμε και υποκορισμό υποκοριστικού, όπως το κρητικό βοσκαρουδάκι.

Σύντομα το επίθημα -ουδάκι άρχισε να λειτουργεί και αυτόνομα:  (σταυρός) σταυρουδάκι, (χωριό) χωριουδάκι, ιδίως για ξένες λέξεις που τελειώνουν σε -ού ή -ό: (μπιζού) μπιζουδάκι, (ραντεβού) ραντεβουδάκι., (καρό) καρουδάκι, (μαγιό) μαγιουδάκι, σκαμπό (σκαμπουδάκι) και άλλα που θα προτείνετε εσείς.

Γ. Υποκοριστικά σε -λάκι

Αυτά είναι πιο λίγα από τα προηγούμενα. Παραδείγματα:

(βήχας) βηχαλάκι, (βουνό) βουναλάκι, (γρόμπος) γρομπαλάκι, (μπόγος) μπογαλάκι, (ρούχο) ρουχαλάκι, (σύκο) συκαλάκι, (τοίχος) τοιχαλάκι, ψήφος (ψηφαλάκι) Συμπληρώνετε ελεύθερα.

Το ψηφαλάκι (και ψηφουλάκι ενίοτε) έχει κρητική αρχή.

Θα έδινε κανείς δίκιο στο ΛΚΝ που θεωρεί ότι το επίθημα είναι -αλάκι, αλλά υπάρχει μια ολιγομελής κατηγορία σε -ουλάκι:

αυγουλάκι, λιγουλάκι, σωρουλάκι, τοσουλάκι, μικρουλάκι

Θα μου πείτε ότι εδώ έχουμε υποκορισμό υποκοριστικού (αυγούλι-αυγουλάκι, μικρούλι-μικρουλάκι, σωρούλης-σωρουλάκι) αλλά το αυγούλι είναι ελάχιστα ζωντανό σήμερα. Το ΛΚΝ αναγνωρίζει ξεχωριστό επίθημα -ουλάκι και προσθέτει δυο ακόμα παραδείγματα που δεν τα ήξερα εγώ, το αστρουλάκι και το σταυρουλάκι.

Σύμφωνα με τα λεξικά, τα υποκοριστικά σε -λάκι έχουν την αρχή τους σε υποκοριστικά ουσιαστικών που είχαν το λ στο θέμα, πχ κεφαλάκι (κεφάλι), και μετά το -λάκι αυτονομήθηκε ως επίθημα. Ίσως πάντως να έπαιξε κάποιο ρόλο και το υπαρκτό υποκοριστικό επίθημα -ούλι, που έχει την αρχή του στα λατινικά (-ulla, σε θηλυκά αρχικά)

Δ. Υποκοριστικά σε -ράκι

Είναι πιο λίγα από τα -δάκια και τα -λάκια.

μηλαράκι, βιβλιαράκι (βιβλίο), φιλαράκι (φίλος), φυλλαράκι (φύλλο), κωλαράκι (κώλος), ξυλαράκι (ξύλο), σβωλαράκι (σβώλος)

Βάζουμε και το ποδαράκι, αν και θα μου πείτε πως είναι υποκοριστικό του ποδαριού.

Στο Αντίστροφο λεξικό βρίσκω και μερικούς τύπους που χρησιμοποιούνται λιγότερο: χειλαράκι, κηπαράκι, κομπαράκι, γρομπαράκι,

Αυτά τα υποκοριστικά ανάγονται στο αρχαίο υποκοριστικό επίθημα -άριον που έχει δώσει πολλά ουσιαστικά σε -άρι, πχ δοκάρι, ζευγάρι και που συνδυάστηκε με τα λατινικά δάνεια που είχαν το παραγωγικό επίθημα -arium, μη υποκοριστικό, πχ κελάρι.

Ε. Υποκοριστικά σε -τάκι

ή ισως σε -ατάκι.

Όλα τους είναι από ανισοσύλλαβα, τριών νομίζω κατηγοριών:

Ε1 ουδέτερα σε -μα: γράμμα – γραμματάκι, πλάσμα – πλασματάκι, πράγμα – πραγματάκι, πείραμα – πειραματάκι, ψαχούλεμα – ψαχουλεματάκι

Ε2 ουδέτερα ρηματικά σε -ιμο: πλύσιμο – πλυσιματάκι, μπλέξιμο – μπλεξιματάκι, ράψιμο – ραψιματάκι κτλ.

Ε3 άλλα αρχαία ανισοσύλλαβα: κρέας – κρεατάκι, τέρας – τερατάκι, γάλα – γαλατάκι. Συμπληρώστε ελεύθερα.

Στα υποκοριστικά της κατηγορίας αυτής η ανάπτυξη του τ είναι θαρρώ υποχρεωτική, οι λέξεις της κατηγορίας αυτής δεν υποκορίζονται αλλιώς -αν κάνω λάθος μου το λέτε.

Αν φτάσατε ως εδώ, θα μου πείτε ότι κακώς έγραψα πιο πάνω για «εξωθεματικό» σύμφωνο που αναπτύσσεται, αφού σε αρκετές περιπτώσεις το σύμφωνο είναι στο θέμα της λέξης πχ κρεατ- ή παπαδ- ή τσαγ-. Ωστόσο, ήθελα να διαχωρίσω το κρεατάκι από το γατάκι, το παπαδάκι από το παιδάκι και το τσαγάκι από το παγάκι, όπου το σύμφωνο είναι ορατό. Ας το πούμε «πρόσθετο σύμφωνο» να μην έχουμε φασαρίες.

Τελειώσαμε λοιπόν με τα ράκια, τα δάκια, τα λάκια και τα τάκια των υποκοριστικών μας -και τα γάκια, που είναι πιο λίγα. Αν όμως βρείτε υποκοριστικό όπου να αναπτύσσεται άλλο πρόσθετο σύμφωνο εκτός από τα παραπάνω πέντε, πολύ θα ήθελα να το δω!

 

 

Advertisement