Ο βασιλιάς του καλοκαιριού;

Καθώς αυτές τις μέρες ταξιδεύω, το ιστολόγιο αναδημοσιεύει παλιότερα άρθρα. Καλοκαίρι έχουμε άλλωστε, εποχή επαναλήψεω, αλλά και κατάλληλη εποχή για τον καρπό που θα δούμε σήμερα, που αρκετοί τον θεωρούν «βασιλιά του καλοκαιριού». Η αμέσως προηγούμενη αναδημοσίευση βρίσκεται εδώ.

Φαίνεται πως για τους περισσότερους το καρπούζι είναι ο βασιλιάς των φρούτων του καλοκαιριού –όμως εγώ έχω κηρύξει δημοκρατία· θέλω να πω, δεν συμμερίζομαι τη γενική λατρεία για το καρπούζι –ευχαρίστως θα το γευτώ στο εστιατόριο, στο τέλος του γεύματος, αλλά με κανένα τρόπο δεν θα το θεωρούσα το αγαπημένο μου φρούτο. Αν όμως γευστικά το καρπούζι βρίσκεται χαμηλά στην κλίμακα των προτιμήσεών μου, γλωσσικά έχει μεγάλο ενδιαφέρον, και μεγάλη ποικιλία από ονόματα σε διάφορες γλώσσες.

Εμείς βέβαια το λέμε καρπούζι, το οποίο είναι τουρκικό δάνειο (karpuz), αν και δεν είναι σαφές από πού το πήραν οι Τούρκοι. Και οι Ρώσοι, που το λένε Αρμπούζ, από τα τούρκικα πρέπει να το έχουν πάρει. Βρίσκω ότι καρπούζ το λένε (μεταξύ άλλων ονομάτων) και οι Βούλγαροι. Βέβαια, επειδή λέξη όπως το καρπούζι δεν θα μπορούσε να γίνει ανεκτή στην επίσημη ονοματολογία, πλάστηκε η «ελληνική» ονομασία υδροπέπων, που τη βάζω σε εισαγωγικά διότι είναι καραμπινάτο μεταφραστικό δάνειο, από το γαλλικό melon d’eau και άλλες ανάλογες ονομασίες στα αγγλικά (watermelon), στα γερμανικά (Wassermelone) και σε άλλες γλώσσες.

Είναι δηλαδή το καρπούζι, κατά την ονομασία αυτή, ένα πεπόνι με μπόλικο νερό· άλλωστε, από φυτολογική άποψη καρπούζια και πεπόνια είναι συγγενικά είδη. Να πούμε εδώ ότι η λέξη melon της αγγλικής (και οι ανάλογες των άλλων γλωσσών) ανάγεται στο λατινικό melo, σύντμηση του melopepo, που είναι δάνειο από το ελλ. μηλοπέπων. Ποιος ακριβώς καρπός ήταν το melopepo δεν ξέρουμε, ίσως κάποιο κολοκυθοειδές. Σύμφωνα με τα περισσότερα λεξικά, το μηλοπέπων των αρχαίων ήταν το πεπόνι, αλλά ο Γεννάδιος στο Φυτολογικό λεξικό του λέει ότι οι μηλοπέπονες του Διοσκουρίδη και του Γαληνού πιθανότατα ήταν καρπούζια. Δεν αποκλείεται η ίδια λέξη να χρησιμοποιήθηκε και για τα δυο φρούτα, λέω εγώ.

Το ήξεραν οι αρχαίοι το καρπούζι; Οι γνώμες διίστανται. Είναι μάλλον βέβαιο πως η κοιτίδα του καρπουζιού είναι η τροπική Αφρική, οι δε Αιγύπτιοι σαφώς το γνώριζαν –το έβαζαν και στους τάφους των Φαραώ, βρίσκω κάπου· στου Τουταγχαμών τον τάφο έχουν βρεθεί σπόρια καρπουζιού. Ο Γεννάδιος υποστηρίζει λοιπόν ότι είναι αδύνατο οι αρχαίοι Έλληνες, που είχαν διαρκή επικοινωνία από πολύ παλιά με τους Αιγυπτίους, να μη γνώριζαν το καρπούζι.

Στην υπόλοιπη πάντως Ευρώπη το καρπούζι έφτασε με τους Σαρακηνούς μετά το 1000 μ.Χ.  Σε ένα κείμενο του Συμεών Σηθή, ενός αραβομαθή Βυζαντινού λογίου του 11ου αιώνα, διαβάζουμε ότι: ὁ δὲ λεγόμενος σαρακηνικὸς πέπων ψυχρός ἐστι καὶ ὑγρὸς καὶ ὠφέλιμος εἴς τε τοὺς καύσους πυρετοὺς καὶ τοὺς ἀκριβεῖς τριταίους καὶ τὰς θερμὰς γαστέρας. Λοιπόν, σαρακίνικο πεπόνι τον λέγαν οι Βυζαντινοί το καρπούζι, πράγμα που μου θυμίζει ότι σε μια διάλεκτο της Καλαβρίας λέγεται saraciniscu, όπως λέει η Βικιπαίδεια, ενώ και στα καταλανικά λέγεται (μεταξύ άλλων) meló d’Alger, αλγερινό πεπόνι.

Στα ιταλικά επικρατεί χάος με τις ονομασίες του καρπουζιού. Στη Βικιπαίδεια θα βρείτε δυο ντουζίνες διαλεκτικά ονόματα, αλλά σε χοντρές γραμμές στον βορρά το λένε anguria (δάνειο από τα ελληνικά), όπως είχαμε πει παλιότερα εδώ, ενώ στο κέντρο και στο νότο το λένε cocomero. Λέγεται επίσης melone d’acqua. Θα προσέξατε το ονοματολογικό μπέρδεμα που υπάρχει στα ιταλικά ανάμεσα σε καρπούζι και αγγούρι (αφού και το cocomero είναι ομόρριζο του αγγλικού cucumber, αγγούρι!), που δείχνει πόσο συγγενικοί είναι αυτοί οι καρποί.

Το καρπούζι στα ισπανικά λέγεται sandía, που ετυμολογείται από τη λέξη για την Ινδία. Στα σέρβικα (και συναφείς γλώσσες) το λένε λουμπενίτσα, στα αλβανικά σαλκίρι. Θα μ’ ενδιέφερε η ετυμολογία αυτών των λέξεων, αλλά δεν έχω καιρό να την ψάξω. Όποιος ξέρει κάτι, ας το πει.

Είπαμε ότι το ελληνικό υδροπέπων είναι κάλκο, ξεπατικωτούρα, από το γαλλικό melon d’eau, αλλά δεν είναι αυτή η βασική γαλλική λέξη για το καρπούζι: είναι pastèque, παλαιότερα pateque (1530) το οποίο είναι αραβικό δάνειο, από battiha, το οποίο έχει περάσει και στα ισπανικά (albateca, bateca, αλλά και patilla, που χρησιμοποιείται στη Λατινική Αμερική). Αλλά και οι κουμπάροι στην Κύπρο το καρπούζι το λένε πατίχα (μερικοί το γράφουν παττίχα, για να δείξουν την προφορά), που είναι προφανέστατα δάνειο από την αραβική λέξη. Βρίσκω γκουγκλίζοντας και την έκφραση «μα, χάνει η πατίχα σου;» προφανώς για κάποιον που του έχει λασκάρει η βίδα ή χάνει λάδια, που έχει ακατοίκητο το επάνω πάτωμα, που δεν τα έχει τετρακόσια βρε αδερφέ, έναν μπουζουκοκέφαλο.

Να πω εδώ ότι πατίχα λέγεται και το καρπούζι και στη Ρόδο, ενώ στην Κω λέγεται πλιζίνα, σπάνια ιδιωματική λέξη που δεν έχω βρει πουθενά την ετυμολογία της, πάντως ιταλική πρέπει να είναι αν σκεφτούμε ότι στη Ζάκυνθο το καρπούζι λέγεται ή λεγόταν πλεζονιά· ο τύπος υπάρχει σε σατιρικό ποίημα του Σολωμού, αλλά και σε αφιέρωμα του περιοδικού Περίπλους στη Ζάκυνθο των αρχών του 20ού αιώνα, διαβάζω διαλαλήματα μανάβηδων όπως: Μωρέ πλεζονιές, με το τάγιο οι πλεζονιές! Μωρέ κόντιτο οι πλεζονιές! (Με το τάγιο είναι αυτό που λέμε εμείς «με το μαχαίρι»· κόντιτο σημαίνει «γλυκό», μέλι το καρπούζι που φωνάζουν σήμερα οι πουλητάδες). Αλλά και στη Μεσσηνία, που επίσης ανήκει στον χώρο επιρροής των ενετικών, υπάρχει ο τύπος μπλεζενιά. Αν λοιπόν ξέρετε πόθεν ετυμολογείται η μπλεζενιά/πλεζονιά ή η πλιζίνα να μου το πείτε, διότι ενδιαφέρει και άλλους και εδώ και πολλά χρόνια που το ψάχνω δεν έχω βρει απάντηση.

Καρπούζι λοιπόν, υδροπέπων, πατίχα, πλιζίνα, πλεζονιά –έχουμε άραγε καμιάν άλλη ονομασία για το καρπούζι; Υπάρχει κι άλλη μια, που είναι 100% ελληνική, αλλά επειδή οι γραφειοκράτες λόγιοι προτίμησαν το υδροπέπων δεν επικράτησε. Είναι η λέξη χειμωνικό. Γιατί χειμωνικό; Επειδή τα καρπούζια, και ιδίως τις όψιμες ποικιλίες με το παχύ φλούδι, τον παλιό καιρό στα χωριά ήξεραν να τα διατηρούν μέχρι τα Χριστούγεννα και βάλε («τα χειμωνικά τα κρέμασε στο μεσοδόκαρο» γράφει κάπου ο Πρεβελάκης)  –όχι όπως τώρα που τα φέρνουμε αεροπορικώς από τη Χιλή καταχείμωνο και κοστίζει ο κούκος αηδόνι. Παρόλο που η λέξη χειμωνικό σήμερα ακούγεται κυρίως στα Επτάνησα, είναι (ή έστω ήταν) πανελλήνια. Θα θυμάστε στη Βαβυλωνία, όταν πέφτει η πιστολιά, ο ξενοδόχος ξυπνάει τον κοιμισμένο Χιώτη και του λέει «έγινε φονικό» -κι εκείνος, από τον ύπνο ακόμα, ρωτάει «πού είναι το χειμωνικό;». Η λέξη έχει περάσει και στα κουτσοβλάχικα, λέει ο Ν. Πολίτης, αλλά και στα ρουμάνικα.

Ο οποίος Πολίτης, στη μνημειώδη συλλογή των Παροιμιών του που κυκλοφόρησε το 1900 και που έχει μείνει ημιτελής προς δόξα του ελληνικού κράτους, την πασίγνωστη παροιμία για τα δυο καρπούζια σ’ ένα χέρι την καταγράφει ως «δυο χειμωνικά σε μια μασχάλη δεν βαστιούνται», μια ακόμα έμμεση μαρτυρία ότι τον 19ο αιώνα η λέξη «χειμωνικό» ήταν πολύ περισσότερο διαδεδομένη, και ότι σε πολλά μέρη θα ήταν η κατεξοχήν λέξη για τον καρπό.

Και μια και πιάσαμε τις παροιμίες, να πούμε ότι το καρπούζι έχει έντονη φρασεολογική παρουσία. Λέμε λοιπόν «δυο καρπούζια σ’ ένα χέρι» (αυτή είναι η σημερινή επικρατέστερη μορφή), και συμπληρώνουμε αναλόγως – έχει γίνει και τραγούδι σε στίχους του Βασιλειάδη, του Τσάντα, ενώ συνθέτης του αναφέρεται ο Στελλάκης. (Για την παροιμία αυτή και για άλλες ομοειδείς του δίπορτου υπάρχει και ειδικό άρθρο μας). Πάντως, αντίστοιχες παροιμίες υπάρχουν σε πολλές άλλες γλώσσες της περιοχής.

Κι επειδή το καρπούζι είναι δύσκολο να καταλάβεις από πριν αν θα είναι καλό, υπάρχει η φράση «μάπα το καρπούζι», που τη λέμε για κάτι που ήταν πολλά υποσχόμενο αλλά μας απογοήτευσε. Ή, όπως λέει η παξινή παροιμία: Γυναίκα και χειμωνικό, η τύχη τα διαλέγει. Παλιότερα οι πλανόδιοι, για να δείξουν πως η ποιότητα των καρπουζιών τους είναι αδιαφιλονίκητη, διαλαλούσαν «Με το μαχαίρι τα καλά καρπούζια», προσκαλώντας τους νοικοκυραίους να κόψουν ένα σφηνοειδές κομμάτι για να δοκιμάσουν, εξού και «καρπούζι με τη βούλα», που έμεινε παροιμιώδες, όπως και η άλλη φράση-κράχτης των καρπουζάδων «όλα τα σφάζω, όλα τα μαχαιρώνω», που κι αυτή έχει πάρει μεταφορική παροιμιώδη σημασία.

Βέβαια, αν ο καρπουζάς μαχαίρωνε το καρπούζι δύσκολο ήταν να αρνηθεί να το αγοράσει ο πελάτης. Στα Αστυνομικά του Βάρναλη έχω συμπεριλάβει ένα χρονογράφημα όπου ο καρπουζάς μαχαίρωσε δυο-τρία καρπούζια για να εκβιάσει τον πελάτη να αγοράσει και όταν αυτός αρνήθηκε, ήρθαν στα χέρια.

Υπάρχει επίσης και η έκφραση «έσκασε σαν καρπούζι», για κάτι που πέφτει και σπάει, ή για κεφάλι που ανοίγει (‘Οποιος αγγίξει το Μανολιό, φώναξε ο Λουκάς αρπώντας ένα κοτρόνι, θα του σπάσω το κεφάλι σαν καρπούζι!, λέει στον Χριστό που ξανασταυρώνεται ο Καζαντζάκης). Με τη φράση αυτή υπάρχει κι ένα μπεντροβάτο. Ένα τζαναμπέτικο μωρό, λέει ο μύθος, γκρίνιαζε και φώναζε «Θέλω… Θέλω… Θέλω…» χωρίς να προσδιορίζει το αντικείμενο του πόθου του. «Τι θες, βρε αχρόνιαστο, μη σου δώσω καμία και σκάσεις κάτω σαν καρπούζι;» το ρώτησε η μάνα του. «Καρπούζι θέλω!» προσδιόρισε άσπλαχνα το μικρό –και ήταν, βεβαίως, Φλεβάρης.

Τέλος, υπάρχει και η φράση «μοίρασε το καρπούζι στη μέση» που τη χρησιμοποιούν αρκετά συχνά οι αθλητικογράφοι για ακριβοδίκαιο διαιτητή –αν και, όταν ευνοήσει τη μια ομάδα σε λίγες αμφισβητούμενες φάσεις, χωρίς όμως να δείξει πρόδηλη εύνοια, συμπληρώνουν «…αλλά τα κουκούτσια τα έδωσε στους Τάδε». Σχετικά με τα κουκούτσια του καρπουζιού είναι μια φράση που την ανέφερε τις προάλλες εκλεκτό μέλος της Λεξιλογίας, πως την είπε αγιορείτης καλόγερος για κάποιον διαβόητο «αμαρτωλό» που πήγε στα γεράματα να μονάσει:

«Έφαγε καλά-καλά το καρπούζι κι ήρθε εδώ να φτύσει τα κουκούτσια!»

Βέβαια, με τις προόδους της επιστήμης, που έχει βγάλει καρπούζια άσπορα, οι παραπάνω φράσεις κινδυνεύουν να χάσουν το αντικείμενό τους. Κι επειδή έχουν επίσης βγει και μίνι-καρπούζια, με μικρό μέγεθος, καθώς και σε σχήμα κύβου, κοντεύει να διαψευσθεί και η παροιμία για τα δυο καρπούζια σ’ ένα χέρι. Ώρες είναι να βγει και κανένα μεταλλαγμένο που δεν θα σκάει με τίποτα, ώστε να ακυρωθεί και η φράση «έσκασε σαν καρπούζι».

Ωδή στο καρπούζι είχε γράψει ο Πάμπλο Νερούδα (Ode a la sandia). Στο Ψαράκι της γυάλας, ο Μ. Χάκκας διηγείται για έναν αριστερό που συμμετείχε στις διαδηλώσεις των Ιουλιανών αλλά επειδή φοβόταν μην τον πιάσει η αστυνομία κουβαλούσε ένα καρπούζι ώστε να δίνει την εντύπωση φιλήσυχου πολίτη. Ο Οδυσσέας Ελύτης έγραψε στο Φωτόδεντρο για το «Καρπούζι που πάγωνε τα δόντια», ενώ και οι τραγουδοποιοί μας έχουν τιμήσει δεόντως τον καρπό, που τον ανάγουν, όχι άδικα, σε σήμα κατατεθέν των καλοκαιρινών διακοπών· αρκεί να αναφέρουμε το «καλοκαίρι, με τη φέτα το καρπούζι στο ’να χέρι» του Σαββόπουλου.

Αλλά το καρπούζι έχει χρησιμοποιηθεί και στην πολιτική. Πριν από πολλά-πολλά χρόνια, κάποιοι της αριστερής πτέρυγας του ΠΑΣΟΚ παινεύονταν πως το κόμμα τους είναι σαν το καρπούζι: απέξω πράσινο αλλά από μέσα κόκκινο, ενώ τα κουκούτσια ήταν, λέει, οι παλαιοκομματικοί που έπρεπε να τους φτύνεις. Κι άλλες τέτοιες μεταφορές έχουν γίνει με το πράσινο και το κόκκινο.

Έχω γράψει τόσα, σεντόνι βγήκε, κι ακόμα δεν έχω εξηγήσει για ποιο λόγο στον τίτλο λέω για «ελληνικό πεπόνι». Επίτηδες το έκανα, το άφησα για το τέλος. Είδαμε λοιπόν ότι σε πολλές γλώσσες το καρπούζι ονοματίζεται σαν ένα «άλλο πεπόνι»: πεπόνι με νερό στα διάφορα watermelon, πεπόνι σαρακίνικο στον βυζαντινό Σηθή, πεπόνι αλγερίνικο στα καταλανικά. Ε λοιπόν, στα ουγγαρέζικα το πεπόνι είναι dinnye, και το καρπούζι είναι görögdinnye, ήγουν ελληνικό πεπόνι, κάτι που ασφαλώς σας προκάλεσε ρίγη εθνικής υπερηφάνειας.

Και θα κλείσω με το καρπούζι και την εθνική υπερηφάνεια, ακριβώς. Σε ένα δημοφιλές κείμενο που κυκλοφορούσε παλιότερα στο Διαδίκτυο και που απαριθμούσε 100 (ή και περισσότερους) λόγους για τους οποίους γουστάρουν που είναι Έλληνες αυτοί που το έγραψαν και που το διακινούσαν (περιέργως έχω κάμποσο καιρό να το δω), ένας από τους λόγους περηφάνιας που αναφέρεται είναι ότι «Γιατί το καρπούζι το αγοράζουμε ολόκληρο και όχι σε φέτες», υπονοώντας ότι είμαστε κιμπάρηδες κι όχι σπαγγοραμμένοι. Ομολογώ ότι κι εγώ είχα εκπλαγεί όταν είχα πρωτοδεί στα σουπερμάρκετ και τις λαϊκές αγορές της Εσπερίας να πουλιέται το καρπούζι με τη φέτα –αν και τώρα με τα μίνι καρπούζια έχει μετριαστεί το πρόβλημα του μπακούρη που δεν θέλει να κάνει καρπουζοδίαιτα αλλά απλώς να δροσίσει το στόμα του.

Τώρα, για το αν είναι ένδειξη αρχοντιάς να αγοράζεις ολόκληρο το καρπούζι δεν είμαι βέβαιος –το συζητάμε, αν θέλετε. Έχω όμως μια ένδειξη ότι παλιότερα δεν ίσχυε αυτό, τουλάχιστον στην παλιά Ελλάδα. Στις αναμνήσεις της πρόσφυγας Αγγέλας Παπάζογλου (γυναίκας του μεγάλου μουσικού Βαγγέλη Παπάζογλου) «Τα χαΐρια μας εδώ», διαβάζω (στη σελ. 181):

Τ’ ήτανε και κείνο με τσι φέτες το καρπούζι… Μας είχε κάνει μεγάλη εντύπωση. Βλέπαμε με γουρλωμένα μάτια άμα ήρχαμε, να περπατάνε οι άντροι στο δρόμο οι ντόπιοι, και να κρατάνε να το πηγαίνουνε στο σπίτι τους, μια φέτα καρπούζι… Μια φέτα… Άλλος πιο μεγάλη, άλλος πιο μικρή… Έτσι ατύλιχτο… γδυμνό… ξεβράκωτο… πώς το λένε. Μια φέτα σκέτη καρπούζι.

Κι αρχίσαμε οι πρόσφυγοι και τ’ αγοράζαμε ολόκληρα και δυο δυο καρπούζια, ένα σε κάθε χέρι, κι ύστερα ντρεπούντουστε πια να κόβουνε φέτες οι τσιγκούνηδοι…

Τώρα σου φαίνουνται παράξενα αυτά που σου λέω, αλλά αν δεν το πω θα σκάσω και κορόιδεψέ με πάλι… Εμείς τσι μάθαμε ν’ αγοράζουνε ολόκληρο καρπούζι… Τι ανάγκη έχω να σου πω ψέματα; Ρώτα να δεις…

Οπότε, όσοι περηφανεύονται που αγοράζουν ολόκληρο το καρπούζι, να ξέρουν πως οι παππούδες τους οι τσιγκούνηδοι αποκαλούσαν τουρκόσπορους εκείνους που τους έμαθαν τη συνήθεια τούτη, καλή ή κακή.