Ποράιμος

Ποράιμος θα πει Αφανισμός στη γλώσσα Ρομανί, τη γλώσσα των Ρομά.

Η σημερινή μέρα, η 2α Αυγούστου, έχει ανακηρυχθεί εδώ και μερικά χρόνια ως ημέρα μνήμης για τη γενοκτονία των Ρομά τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο.

Η επιλογή της μέρας δεν είναι τυχαία: στις 2 Αυγούστου 1944 περίπου από 3.000 Ρομά –κυρίως ηλικιωμένοι, γυναίκες και παιδιά– δολοφονήθηκαν
στους θαλάμους αερίων του Zigeunerlager (στρατόπεδο τσιγγάνων) στο ναζιστικό στρατόπεδο Άουσβιτς-Μπιρκενάου. Συνολικά, στο ίδιο στρατόπεδο θανατώθηκαν τουλάχιστον 23.000 Ρομά, ενώ, σύμφωνα με εκτιμήσεις, τουλάχιστον 500 000 Ρομά εξοντώθηκαν κατά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο από τους Ναζί και από φιλικά τους καθεστώτα, κι έτσι σε ορισμένες χώρες εξοντώθηκε πάνω από το 80% του πληθυσμού των Ρομά.

Όπως είχε επισημάνει παλιότερα το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, η γενοκτονία των Ρομά έχει παραμείνει άγνωστη στο ευρύ κοινό και συχνά δεν αναγνωρίζεται ούτε διδάσκεται στα σχολεία, με αποτέλεσμα ο λαός των Ρομά να κατατάσσεται στα «άγνωστα» θύματα γενοκτονίας κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Με την ευκαιρία της φετινής Ημέρας Μνήμης, η Πανελλαδική Συνομοσπονδία Ελλήνων Ρομά «Ελλάν Πασσέ», που νομίζω ότι θα πει «έλα κοντά» στη Ρομανί, διοργανώνει απόψε εκδήλωση μνήμης στο Ζάππειο.

Η αφίσα της εκδήλωσης φαίνεται αριστερά -δεν θυμάμαι ποιος είναι ο εικονιζόμενος πυγμάχος, αν και κάπου πρέπει να τον έχω ξαναδεί.

Παραθέτω το δελτίο τύπου της εκδήλωσης.

ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ

Εκδήλωση: Ημέρα Μνήμης του Ολοκαυτώματος των Ρομά
2 Αυγούστου 2018, Ζάππειο Μέγαρο, Αθήνα, 21:00 μ.μ.

Η Πανελλαδική Συνομοσπονδία Ελλήνων Ρομά «Ελλάν Πασσέ» έχει την χαρά και την τιμή να σας ανακοινώσει την ιστορική για την ελληνική Ρομά κοινότητα διοργάνωση εκδήλωσης επετειακού χαρακτήρα της Ημέρας Μνήμης για το Ολοκαύτωμα των Ρομά, στις 2 Αυγούστου 2018 στην Αθήνα, στο Ζάππειο Μέγαρο, στις 9 η ώρα το βράδυ.

Η Ημέρα Μνήμης τιμά τα θύματα του «Αφανισμού» («Ποράιμος») των Τσιγγάνων κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου και του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο οποίος έλαβε διαστάσεις πανευρωπαϊκής εθνοκάθαρσης των Ρομά, με περισσότερους από ένα εκατομμύριο ανθρώπους να οδηγούνται στον αποτρόπαιο-φρικαλέο θάνατο από τα ναζιστικά στρατεύματα. Η Ημέρα Μνήμης του Ολοκαυτώματος των Ρομά στην Ευρώπη καθιερώθηκε ως επίσημη ημέρα Μνήμης από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο τον Απρίλιο του 2015.

Στόχος μας είναι η θεσμική καθιέρωση της διεξαγωγής τελετής σε ετήσια βάση για την Ημέρα Μνήμης και στη χώρα μας, με τρόπο ο οποίος όχι μόνο θα τιμά τα θύματα της Γενοκτονίας αλλά θα συνεισφέρει στην ενδυνάμωση της συλλογικής μνήμης, την καταπολέμηση του ρατσισμού και της ρητορικής του μίσους. Στην φετινή εκδήλωση, στην οποία θα τιμηθεί για πρώτη φορά στη χώρα μας η Ημέρα Μνήμης του Ολοκαυτώματος των Ρομά, έχουν προσκληθεί ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας, ο Πρόεδρος της Βουλής, η ελληνική Κυβέρνηση, η Εκκλησία της Ελλάδας, η Περιφέρεια Αττικής, η ηγεσία των πολιτικών κομμάτων, καθώς και άλλοι πολιτικοί και κοινωνικοί φορείς του τόπου.

Η Ημέρα Μνήμης για το Ολοκαύτωμα των Ρομά, αποτελεί μία ημερομηνία-σταθμό στην ιστορία όχι μόνο της τσιγγάνικης κοινότητας, αλλά ολόκληρης της ανθρωπότητας και του 20ου αιώνα. Το πρόγραμμα θα περιλαμβάνει χαιρετισμούς, σύντομες εισηγήσεις και ομιλίες για το ζήτημα, προβολή βίντεο για το Ολοκαύτωμα των Ρομά από το αρχείο της ΕΡΤ, ενώ θα ακολουθήσει 30λεπτο καλλιτεχνικό πρόγραμμα, με τη συμμετοχή των Κώστα Χατζή, Θανάση Βασιλόπουλου και ερμηνεία του έργου «Εξαΰλωση-Ρέκβιεμ» του αείμνηστου μουσικού και συνθέτη Κώστα Σαμσαρέλου.

Με την ευκαιρία της εκδήλωσης, μπορείτε επίσης να διαβάσετε μια παλιότερη συνέντευξη του προέδρου της Ελλάν Πασσέ.

Επειδή εδώ όμως λεξιλογούμε, αφενός θα θυμίσουμε ένα παλιότερο άρθρο του ιστολογίου (Τσιγγάνοι, αθίγγανοι και τσιγγούνηδες) και αφετέρου θα επισημάνουμε ένα ζήτημα ορολογίας, που δεν είναι πολύ γνωστό.

Εννοώ ότι οι νεότεροι ιδίως Έλληνες Ρομά, ενώ δέχονται τον προσδιορισμό «τσιγγάνος», εναλλακτικά προς το Ρομά, απορρίπτουν βέβαια προσδιορισμούς όπως «γύφτος» ή «τουρκόγυφτος» ή «κατσίβελος», αλλά και τον προσδιορισμό «αθίγγανος».

Για παράδειγμα, αντιγράφω από άρθρο του Δημ. Χαρίτου, δημοτικού συμβούλου στη Θεσσαλία: Είναι ευρύτατα εδραιωμένη η άποψη ότι οι Ρομά  στην Ελλάδα αποδέχονται τον αυτοπροσδιορισμό ως Έλληνες (Τσιγγάνοι) Ρομά. Και δεν δέχονται ούτε ανέχονται τους άλλους ετεροπροσδιορισμούς όπως Γύφτοι και Αθίγγανοι αλλά ούτε και Τουρκόγυφτοι. Διότι η λέξη Αθίγγανος  σημαίνει εκείνος που δεν αγγίζεται ο άγγιχτος και είναι προσβλητικό για τον έλληνα Τσιγγάνο ένας τέτοιος χαρακτηρισμός με χιτλερικά ιδεολογικά στοιχεία.

Αυτό εκ πρώτης όψεως αιφνιδιάζει. Πολλοί έχουν την άποψη ότι ο όρος «αθίγγανος», μια και είναι παλαιότερος και λογιότερος, είναι λιγότερο προσβλητικός από τον όρο «τσιγγάνος» που είναι λαϊκός όρος, με τον ίδιο τρόπο που πολλές λέξεις της καθαρεύουσας ακούγονται λιγότερο αιχμηρές από τις αντίστοιχες της καθομιλουμένης. Και βέβαια, τον καιρό που επικρατούσε επίσημα η καθαρεύουσα (και που δεν είχε εμφανιστεί ο όρος «Ρομ») αρκετοί σύλλογοι τσιγγάνων υιοθέτησαν ονομασίες με τη λέξη «αθίγγανος» (π.χ. «Σύνδεσμος Αθιγγάνων τάδε περιοχής») και μερικές τέτοιες ονομασίες διατηρούνται ακόμη.

Ωστόσο, στις νεότερες συλλογικότητες των Ρομά συναντάμε σχεδόν αποκλειστικά τους όρους «Ρομά» ή «τσιγγάνος», ενώ και η Ελληνική Αστυνομία έχει εκδώσει ανακοίνωση για την αποφυγή του όρου «Αθίγγανος», που τον χαρακτηρίζει «απαξιωτικό». Κι έτσι, εφόσον μεγάλη μερίδα των ίδιων των ενδιαφερόμενων θεωρεί προσβλητικό τον όρο «αθίγγανος», καλό είναι να τον αποφεύγουμε στο εξής. Θα μπορούσαν μάλιστα οι μεταφραστικές υπηρεσίες της ΕΕ να πάψουν να χρησιμοποιούν στα ψηφίσματά τους όρους όπως «αθιγγανοφοβία» ή «αντιαθιγγανισμός», αντικαθιστώντας τους με «τσιγγανοφοβία» και «αντιτσιγγανισμός».

Και για να συνεχίσουμε λεξιλογώντας, όπως είχαμε γράψει στο παλιότερο εκείνο άρθρο μας, φαίνεται πως ο νομαδικός λαός που ονομάστηκαν αθίγγανοι και τσιγγάνοι ήρθαν γύρω στον 11ο αιώνα στην τότε βυζαντινή αυτοκρατορία. Αθίγγανοι ονομάστηκαν από μια παρεξήγηση.

Συγκεκριμένα, Αθίγγανοι είχαν ήδη ονομαστεί,  τον 8ο-9ο αιώνα, οι οπαδοί μιας αίρεσης που ήταν διαδεδομένη στη Μικρά Ασία, οι Μελχισεδεκίτες, που ονομάστηκαν έτσι επειδή, αν και δέχονταν τον Ιησού, θεωρούσαν ανώτερό του τον Μελχισεδέκ (πρόσωπο της Παλαιάς Διαθήκης). Στην αίρεση αυτή προσχώρησαν και βυζαντινοί αυτοκράτορες. Ύστερα από τους συνηθισμένους διωγμούς, ο αριθμός τους έπαψε να αποτελεί απειλή.  Σύμφωνα με το Μέγα Ετυμολογικόν, Αθίγγανος είναι «ο μη θέλων τινί προσεγγίσαι, από του θίγω. Οι γαρ την αίρεσιν ταύτην έχοντες ουδέν παρ’ άλλου λαμβάνουσιν». Επομένως, η μεταγενέστερη ερμηνεία ότι «αθίγγανος είναι αυτός που δεν τον αγγίζουν» δεν συμφωνεί με τις πηγές.

Το βέβαιο πάντως είναι ότι οι «αιρετικοί» Αθίγγανοι εμφανίστηκαν στο Βυζάντιο αρκετούς αιώνες νωρίτερα από τους νομάδες Ατσίγγανους. Ωστόσο, οι νομάδες, που είχαν κάποια εξωτερικά κοινά στοιχεία με τους προγενέστερους αιρετικούς, όπως την ενασχόληση με τη μαντεία, ονομάστηκαν κι αυτοί Αθίγγανοι -τότε, Αθίγγανος σήμαινε απλώς αιρετικός, είχε ατονήσει η αναφορά στη μελχισεδεκιτική αίρεση, που δεν επιβίωνε άλλωστε πλέον.

Ο όρος «ατσίγγανος» και στη συνέχεια «τσιγγάνος» εμφανίστηκε στους επόμενους αιώνες και από τα ελληνικά της εποχής πέρασε στα ρώσικα και τις βαλκανικές γλώσσες, και από εκεί στα γερμανικά (Zigeuner), ενώ επίσης από τα ελληνικά πέρασε στα ιταλικά (zingaro).

Ένα ερώτημα είναι αν ο τύπος ατσίγγανος είναι μετεξέλιξη του αθίγγανος ή αν ανάγεται σε κάποια ξένη λέξη που ενδεχομένως προσαρμόστηκε υπό την επιρροή του «αθίγγανος».

Ο Κοραής έγραφε ότι «κακώς ενομίσθη ότι [οι Τσιγγάνοι] είναι οι από τους Γραικορρωμαίους [Βυζαντινούς] ονομασθέντες Αθίγγανοι» και ότι «το όνομα Τσίγγανος ή το έφεραν από την Ινδίαν ή το έλαβαν εις τον δρόμον από κανέν’ άλλον έθνος».

Ο Μπαμπινιώτης λέει ότι το ατσίγγανος προέρχεται από το «αθίγγανος» χωρίς να το τεκμηριώνει. Στο μεσαιωνικό του Κριαρά δίνεται η ίδια παραγωγή, ατσίγγανος από αθίγγανος, με παραπομπή σε άρθρο του Δ. Πομόνη στη Νέα Εστία (τόμος 58, σελ. 991), αλλά, με όλο τον σεβασμό στον Εμμανουήλ Κριαρά, φοβάμαι πως υπάρχει παρανάγνωση. Ο Πομόνης στο άρθρο του (σημείωμα είναι στην πραγματικότητα, το παραθέτω όλο εδώ) δεν διαφωνεί με τον Κοραή, αντίθετα επιτίθεται στους «λογιώτατους» της εποχής του (1955) που αντικαθιστούσαν το «τσιγγάνος» με το «αθίγγανος».

Έχουμε επομένως δύο απόψεις, Ας κρατήσουμε ότι δεν είναι βέβαιο πως η λ. τσιγγάνος είναι μετεξέλιξη του Αθίγγανος. Προσωπικά μάλιστα βρίσκω πιο εύλογη την εξήγηση του Κοραή.

Στα τούρκικα, ο Τσιγγάνος λέγεται çingene, που είναι δάνειο από το ελληνικό τσιγγάνος. (Ο αρχικός τύπος, στα παλιότερα οθωμανικά ήταν çigâne). Το εθνικό όνομα πήρε σύντομα και υποτιμητικές αποχρώσεις· κάποια στιγμή, το çingene απέκτησε και μια δεύτερη σημασία, φιλάργυρος. Το ερώτημα είναι αν η διπλή σημασία υπήρχε ήδη στα ελληνικά της βυζαντινής εποχής και πέρασε στα τουρκικά ή αν αναπτύχθηκε στα τουρκικά. Πιθανότερο είναι το δεύτερο, ιδίως υπό την επίδραση του παλαιοτουρκικού çιgan, που σήμαινε «φτωχός». Βλέπετε, για τον χορτάτο άρχοντα, ο φτωχός είναι φιλάργυρος. Το πολύ ενδιαφέρον είναι ότι η λέξη çingene, με τη δεύτερη αυτή σημασία, του φιλάργυρου, επανακάμπτει στα ελληνικά ως τσιγκούνης, δηλαδή η λέξη «τσιγκούνης» είναι στα ελληνικά αντιδάνειο, αλλά φυσικά χωρίς οι περισσότεροι Έλληνες ομιλητές να υποψιάζονται την ετυμολογική συγγένειά της με τους τσιγγάνους.

Πάντως, τη συσχέτιση των τσιγγάνων με τη φιλαργυρία ή με τη μικροπρεπή συμπεριφορά την έχουμε κι εμείς, όταν λέμε «γύφτο» εκείνον π.χ. που ενώ έχει οικονομική άνεση αποφεύγει να κεράσει και επιδιώκει πάντοτε να τον κερνάνε. Βλέπουμε και πάλι πως οι χορτάτοι εύκολα χαρακτηρίζουν φιλάργυρο τον φτωχό που μετράει και τη δεκάρα.