Λέξεις του Τυρνάβου από το Μαράν Αθά του Θωμά Ψύρρα

Στο ιστολόγιο δημοσιεύουμε ταχτικά συνεργασίες φίλων με λεξιλογικό υλικό από κάποια περιοχή του ελληνόφωνου χώρου, συνήθως από κάποιο νησί.

Πριν από μερικά χρονια είχαμε δημοσιεύσει δυο άρθρα για τις αμοργιανές λέξεις (εδώ το δεύτερο). Πέρυσι, ο φίλος μας ο Δημήτρης Μαρτίνος έστειλε ένα άρθρο για τα Θερμιά, δηλαδή την Κύθνο. Ακολούθησε η σιφνέικη ντοπιολαλιά, από το Κουτρούφι. Τη σκυτάλη στη συνέχεια πήρε ο Αλέξης με λέξεις από το Ξηρόμερο. Στεριανη αυτή η συνεργασία, όμως αμέσως μετά σαλπάραμε πάλι, πρώτα για το Πλωμάρι, όπου μας οδήγησε ο Γιάννης Μαλλιαρός, και μετά στη Νικαριά με ξεναγό τον Ροβυθέ. Μετά κατηφορίσαμε στη Ρόδο με μια συνεργασία του Αλέξ. Κατσαρά. Τέλος, πήρα κι εγώ την πρωτοβουλία για ένα άρθρο για το κυθηραϊκό ιδίωμα, έχοντας ως βοήθημα το βιβλίο της Γεωργίας Κατσούδα. Ύστερα από μια ανάπαυλα, φέτος τον Μάη ο φίλος μας ο Raf μάς ταξίδεψε στην Πάτμο με 21 πατηνιώτικες λέξεις.

Το καλοκαίρι δεν είχαμε άλλη συνεργασία από φίλο, αλλά σήμερα παίρνω την πρωτοβουλία να δημοσιεύσω λέξεις από τον Τύρναβο, όπως περιέχονται στο γλωσσάρι που προσαρτάται στο τέλος του μυθιστορήματος «Μαράν Αθά» του Θωμά Ψύρρα.

Ίσως αδικώ το Μαράν Αθά, με την έννοια ότι άξιζε να παρουσιαστεί καθαυτό και όχι μέσα από το γλωσσάρι του. Πρόκειται για ένα εντυπωσιακό μυθιστόρημα, στο οποίο ο μοναχός Νικόλαος, στο τέλος της ζωής του, αναθυμιέται τα όσα έζησε όταν νεαρός στάλθηκε από τον δεσπότη του με αποστολή να εξιχνιάσει τα περίεργα που συνέβαιναν σ’ ένα δυσπρόσιτο θεσσαλικό χωριό, το οποίο φαίνονταν να το κυβερνούν όχι οι άντρες, που οι περισσότεροι άλλωστε έλειπαν ολοχρονίς από το χωριό, μαστόροι στα ξένα, αλλά οι γυναίκες, και ιδίως εννιά γυναίκες προικισμένες με μαγικές ικανότητες, οι ταρσές.

Ο Νικόλαος καταγράφει τις εντυπώσεις του σε ένα πολύ προσωπικό ιδίωμα, παρεμβάλλοντας και αρκετές ιδιωματικές λέξεις της περιοχής του Τυρνάβου. Ο συγγραφέας πολύ σωστά παραθέτει στο τέλος του βιβλίου γλωσσάρι, από το οποίο αντέγραψα τις περισσότερες λέξεις και τις παραθέτω εδώ.

Επειδή δεν προλαβαίνω, δεν σημειώνω ετυμολογικές και άλλες παρατηρήσεις. Ίσως σε σχόλια.

A

αγκίδα, η: πάρα πολύ μικρό και λεπτό κομμάτι ξύλου μυτερό σαν καρφίτσα, σκλήθρα [από το αρχαίο ακίς, γεν. της ακίδος — βελόνα] π.χ. Μπήκε μια αγκίδα στο νύχι μου. Χρησιμοποιεί­ται όμως σε εκφράσεις για να δείξει την ελάχιστη ποσότητα: βάλε μου μια αγκίδα τσίπουρο στο ποτήρι = βάλε πολύ λίγο.

αγκούσα, η: η στεναχώρια, το άγχος, ο πνιγμός.

αγρίτσι, το: το άγριο ζώο ή πουλί. Στην περιοχή Τυρνάβου αγρίτσι είναι το ήμερο περιστέρι που περιήλθε και πάλι σε άγρια κα­τάσταση.

άκλουθο, το: ο πλακούντας, το ύστερο που αποβάλλεται μετά τον τοκετό.

αλάβρυσον: (έκφραση ευχής) μακάρι, είθε (πιθανώς παραφθορά από το τούρκικο Αλλάχ βερσέν!: ο Θεός να δώσει!).

άλατος, ο: στον Τύρναβο, ο αποσβολωμένος, ο κατάπληκτος (επί­θετο από την έκφραση «στήλη άλατος»), π.χ.: απόμεινε άλα­τος να με κοιτάει.

αλετρόπιασμα, το: η χειρολαβή του αρότρου, το αλετρόχερο.

αλιτζές, ο: ξανθότριχος, αναφέρεται σε άλογα.

ανάκαρα, το: κουράγιο (εκφρ: «δεν έχω άλλα ανάκαρα να σηκω­θώ, να δουλέφω, να μιλήσω»).

άναρος, ο: στην περιοχή Τυρνάβου, το αντίθετο του ονείρου, η υπαρκτή πραγματικότητα (αντίστοιχο του αρχαίου «ύπαρ»).

ανεμίδα, η: τα περιβλήματα δημητριακών που απομένουν ανακατω­μένα με το φτενό άχερο ή τους σπασμένους σπόρους (τα σκύ­βαλα) και τα παίρνει ο αέρας όταν λιχνίζουμε.

 

Γ

γαλίκα, η: πλατύ και σχετικά άβαθο καλάθι από πλεκτό καλάμι ή λυγαριά, πανέρι, κάνιστρο. Στη γαλίκα έστελνε η πεθερά τα πρώτα δώρα στη νύφη.

γάνα, η: 1. η πράσινη σκουριά που σχηματίζεται στα αγάνωτα χάλ­κινα σκεύη. 2. η καπνιά που δημιουργείται εξωτερικά στα μα­γειρικά σκεύη από τη φωτιά. // μουντζούρα, και στη λαογρα­φία το μουντζούρωμα του προσώπου εκείνων που ήθελαν να διαπομπέψουν. 3. οι λεκέδες που σχηματίζονται στους παλιούς καθρέφτες. 4. το λευκό επίχρισμα της γλώσσας (πρβλ.: με γάνιασες!).

γκιόλια, τα: τα στριφογυριστά ρυάκια που κυλούν μέσα από τα βράχια ή τις μεγάλες πέτρες και καταλήγουν συνήθως σε ένα μεγαλύτερο ρυάκι ή σε μια μπίτσκα (μια μεγάλη γούβα).

γκουστέρα, η: η σαύρα.

γομάρι, το: το φορτίο (αλλά κατ’ επέκταση και το ζώο που κουβα- νεί το φορτίο, το γαϊδούρι).

γριντώνομαι: πέφτω μονοκόμματος στο κρεβάτι, οριζοντιώνομαι (από το γριντιά: το βαρύ οριζόντιο δοκάρι που στηρίζει τη σκεπή).

Δ

διάδιαρος, ο: ο υδράργυρος.

δρακούλα, η: αβάφτιστο νεογέννητο κορίτσι (θηλ του δράκος: αβά­φτιστο νεογέννητο αγόρι ).

 

Ζ

ζαμπέτι, το: η νυφίτσα.

ζάρη, η: τα αναμμένα κάρβουνα λίγο πριν σκεπαστούν από τη στά­χτη, τα κάρβουνα που «ζαρώνουν» καθώς σιγά σιγά πάνε να σβήσουν.

I

ίγγλα, η (κίγγλα και γίγγλα): ζώνη, λουρί που συγκρατεί τη σέλα στη ράχη του αλόγου: δύο ίγγλες τον κίγγλωσε το μαύρο του.

Κ

καταμήνια, τα: τα έμμηνα των γυναικών.

καταχανάς, ο: ο βρικόλακας, αυτός που είναι καταχωνιασμένος,

κατιό, το: η κατοικία, το σπίτι, το μέρος που κάθομαι.

κενώνω (στο πιάτο): βάζω φαγητό στο πιάτο από την κατσαρόλα, κλάδος, ο: το κλάδεμα (αλλά και η εποχή του κλαδέματος)

κλίφι, το: η θήκη που περιέχει το μαλλί, το βαμβάκι ή γενικά το περιεχόμενο του μαξιλαριού, η μαξιλαροθήκη, [από το αρχ. κελύφιον ( κέλυφος)].

κοπάνα, η: ξύλινη σκάφη [1. σκάφη του ζυμώματος (σκαφίδι) 2. σκάφη του πλυσίματος των ρούχων 3. σκάφη που κρατάει το νερό στις βρύσες για να ξεδιψούν τα κοπάδια των ζώων (ποτίστρα)].

κορυφάδα, η: το μέρος του αφαλού που εξέχει.

κούδα, η: ομάδα χτιστάδων οι οποίοι κατεβαίνουν οργανωμένα από τα μαστοροχώρια της Ηπείρου για αναζήτηση δουλειάς.

κουδαραίοι, οι: οι χτιστάδες που κατεβαίνουν ομαδιαστά συνήθως από τα μαστοροχώρια της Ηπείρου για να βρουν δουλειά στα κατώμερα.

κουλουκιά, η: πρόχειρη στρωμνή για τα κουτάβια.

κυρατζής, ο: αυτός που είχε μουλάρια και αναλάμβανε αγώγια για την μεταφορά εμπορευμάτων (κυρατζίδικο, το: η δουλειά του αγωγιάτη).

 

Λ

λάφτω: πίνω νερό σαν το σκύλο με τη γλώσσα έξω.

λεπτεπίλεπτα, τα: υποδιαιρέσεις του αστρόλαβου, οργάνου που χρησιμοποιούν οι αστρολόγοι, δες στη λέξη ράμπλι.

λικιάζω: δοκιμάζω, βάζω στο στόμα μου (συνήθως με άρνηση: δε λικιάζει γάλα: δεν του αρέσει καθόλου το γάλα, δεν λίκιασε τίποτα: δεν έβαλε τίποτα στο στόμα του).

λότζια, η: η πλατεία, συνήθως το κοινωνικό κέντρο του χωριού (π.χ. η Λότζια στο Πεντάλοφο Βοΐου Κοζάνης, υπάρχει και χορός με το ίδιο όνομα).

 

Μ

μαγνήτη, το: τριγωνικό φυλαχτό επενδυμένο με μεταξωτό ύφασμα που περιείχε κάτι που πιστεύαν ότι αποτρέπει το κακό. Αυτό μπορεί να ήταν μια μαγική ευχή, ένα νόμισμα, ένας λίθος (γαγάτης, αιματίτης, μαγνητίτης…), ένας κεραύνιος λίθος ή κάποιο βοτάνι.

μαϊλίκι, το, συνήθως στον πληθυντικό, μαϊλίκια: τα υλικά ή και οι ενέργειες που χρησιμοποιούν οι μαΐστρες για να «πιάσουν» τα μάγια τους (συνήθως λέγεται υποτιμητικά για τα λογής μαντζούνια των πρακτικών ή ακόμα και για τα φάρμακα που δί­νουν οι γιατροί: δεν με πιάνουν εμένα τέτοια μαϊλίκια!).

μόρα, η: ο βραχνάς, [σλαβ. mora = θανατικό]

μούσγκα, η: η βαριά υγρασία.

μπαίνω εις μπέσα: υπόσχομαι, δίνω το λόγο μου.

μπαΐρι, το: χωράφι που απόμεινε ακαλλιέργητο για αρκετό διάστημα και έγινε πλέον αγρός, παρατημένο χωράφι.

μπακάμι, το: το αιματόξυλο ή καμπεχιανό ξύλο από το οποίο παράγεται η χρωστική ουσία αιματοξυλίνη η οποία επίσης λέγεται μπακάμι.

μπάμπαλα, τα: στην περιοχή Τυρνάβου, τα μικρά σκουπίδάκια: μπήκαν μπάμπαλα στα μάτια μ’ και δακρύζω.

μπίτσκα, η: μεγάλη γούβα με ανανεούμενο νερό που τροφοδοτείται από τα ρυάκια που κατεβαίνουν από τα βουνά (όχι σπάνια η μπίτσκα είναι τόπος για μπάνιο και βουτιές). Αντίθετα, η μπάρα είναι μεγάλη γούβα με νερό που δεν ανανεώνεται.

 

Ν

νεραγώι, το: το αυλάκι.

νταγιαντώ, -άω και νταγιαντίζω: υπομένω, αντέχω, αναλαμβάνω από αρρώστια: δεν νταγιάντιζε άλλο τη μιζέρια.

νταϊρές, ο: είδος τυμπάνου που αποτελείται μόνο από έναν ξύλινο κυλινδρικό σκελετό, με τη μία βάση του καλυμμένη με δέρμα. Δεν διαθέτει τα μικρά κύμβαλα που κρέμονται γύρω από το ντέφι, είναι μεγαλύτερος από αυτό και βγάζει υπόκωφο ήχο.

ντάμι, το: ο αχυρώνας.

νταμουζλούκι, το: 1. ζώο που χρησιμοποιείται ως επιβήτορας 2. η πράξη του επιβήτορα, το βάτεμα.

ντελβές, ο: το κατακάθι στο φλιτζάνι του τούρκικου καφέ.

ντορός, ο: τα ίχνη που αφήνει το θήραμα.

ντραόρατα, τα: τα μακρινά βουνά (η έκφραση «πήρε τα ντραόρατα»: έφυγε μακριά, τον έπιασε μανία και έφυγε μακριά).

ντριστέλα, η: το υδροτριβείο (συνήθως εκεί πλένουν τα μάλλινα).

ξάνθισμα, το: εξάνθημα, ο ερεθισμός της επιφάνειας του ανθρώπι­νου δέρματος.

ξαστρίζομαι: βγαίνω έξω και κάθομαι να παρατηρώ τα αστέρια.

 ξεμισκέλι, το: μόσχευμα φυτού που παίρνεται από μίσχο, π.χ, σπάσε ένα ξεμισκέλι μήπως και πιάσω γαρδένια σαν τη δίκιά σου.

Ο

ομιλίες, οι: οι παρέες (από το αρχαίο όμιλος).

ουζούν χαβάς, ο: η μακρόσυρτη μελωδία, το μακρόσυρτο τραγούδι [τουρκ. uzunhava].

Π

παϊβάνι, το: σκοινί με το οποίο δένουν τα δύο μπροστινά πόδια του αλόγου ώστε να μπορεί μεν να μετακινηθεί αλλά όχι να καλπάσει.

πατλιά, η, και πατουλιά: φράχτης από βάτα.

πελεκάνος, ο: ο επικεφαλής της κούδας των μαστόρων, ο αρχιμάστορης που πελεκάει την πέτρα.

πέρπυρο, το, και πέρπερο: το βυζαντινό νόμισμα υπέρπυρον· η έκ­φραση έχει πολλά πέρπυρα σημαίνει είναι πλούσιος.

πετσώνω: (στην οικοδομική) γεφυρώνω με σανίδες τα κενά των λοξών ξύλων της στέγης που διαμορφώνουν την κλίση, για να τα επιστρώσω με κεραμίδια, (μτφ. στην περιοχή Τυρνάβου, πετσώνω μια ιστορία: ταιριάζω μια ιστορία).

πηγούλα, η: το μέρος πάνω στο κεφαλάκι του μωρού που είναι μα­λακό γιατί ακόμα δεν έχουν κλείσει τα οστά του κρανίου.

πικαστάνος, ο: (στην περιοχή Τυρνάβου, ειρωνικά) η αυθεντία, ο σοφός δάσκαλος, αυτός που κάνει πως τα ξέρει όλα.

πρέμνος, ο: κορμός χωρίς κλαριά.

πύρεξη, η: ο πυρετός.

πυρπαλάμης, ο: ο επιδέξιος άντρας, αυτός που έχει ικανότητα στα χέρια, ο δεινός κατασκευαστής.

Ρ

ράμπλι, το: κυκλικό όργανο που χρησιμοποιούν οι αστρολόγοι (τους οποίους στον Τύρναβο τους χαρακτήριζαν ως μαθηματι­κούς). Το όργανο αυτό ονομάζεται αστρόλαβος και ωροσκό­πιο. Πάνω του είναι ζωγραφισμένα τα ζώδια ή οι εφτά πλανή­τες. Ο κύκλος του οργάνου διαιρείται σε δώδεκα μέρη, τους τόπους, και κάθε τόπος διαιρείται σε τριάντα ωροσκοπικές μοί­ρες, τα λεπτά, και τέλος κάθε λεπτό διαιρείται σε εξήντα μέ­ρη, τα λεγόμενα λεπτεπίλεπτα. Οι αστρολόγοι κατέγραφαν ακριβώς την ώρα που γεννήθηκε το παιδί και παρατηρούσαν τη στιγμή της γέννησης σε ποιο σημείο του ζωδιακού κύκλου βρίσκεται ο ωροσκοπούμενος αστέρας, προσπαθώντας να βρουν ποια σχέση είχε κατά τη στιγμή εκείνη με τους απλανείς. Μέ­σα από τους υπολογισμούς τους μπορούσαν να «μιλούν με τα άστρα».

ράχτα, τα: τα βράχια μιας ακτής, η βραχώδης ακτή (ίσως από το ελληνιστικό επίθετο ρακτός: απόκρημνος).

ρεβένια, τα: χωράφια με χώμα κατάλληλο για καλλιέργεια καπνού ανώτερης ποιότητας.

ριζάρι, το: φυτό που καλλιεργούνταν για την κόκκινη χρωστική ου­σία που περιέχουν οι ρίζες του (τα Αμπελάκια, ο Τύρναβος και η Τσαριτσάνη πλούτισαν κατά τα τέλη του 18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα από την κόκκινη βαφή και γι’ αυτό άνοιξαν εμπορικές σχέσεις με την Αυστρία, τα Βαλκάνια και τις Παρευξείνιες χώρες).

ροδοκάλλια, τα: όσα εξαιρετικά διαθέτει η μορφή μιας νέας κοπέλας, τα ιδιαίτερα κάλλη της, τα πλεονεκτήματά της.

Σ

Σαλαμπριάς, ο: ο Πηνειός ποταμός.

σαρή, η: αυτή που έχει το χρώμα της ανοιχτής ώχρας, η υποκίτρινη (ο σαρής: ο κιτρινιάρης, στα τούρκικα σαρί: ποικιλία κα­πνού με κίτρινα φύλλα).

σβόλια, τα: πληθ. του ο σβόλος: μικρή μάζα ξεραμένης λάσπης από χώμα: σπάω τα σβόλια με τη σβάρνα.

σγαρδέλι, το: η καρδερίνα: Έστησε ξόβεργες για να πιάσει σγαρδέλια [ιταλ. cardello].

σκαπετώ: το βάζω στα πόδια.

σόιλα, η, και ο σόιλας: ο κύκλος (και ως επίρρημα, σόιλα: κυκλι­κά, ολόγυρα).

σταβάρι, το: μέρος του αρότρου, ο ρυμός, «το τιμόνι» του αρότρου, αρχ. ο ιστοβοεύς.

στια, η: η πυροστιά, η εστία, το τζάκι.

σώσμα, το: 1. αυτό που απομένει στο τέλος 2. η τελευταία ποσότητα του κρασιού που παίρνουμε από το βαρέλι 3. το σώσιμο, η ενέργεια του σώνω— το τέλειωμα, η εξάντληση. Στην περιο­χή Τυρνάβου χρησιμοποιείται ως ιδιότυπη προστακτική του «σώνω»: «σώσμα το λοιπόν!» — άιντε και τελείωνε, απόσω­νε.

Τ

ταγιαδόρος, ο, και ταλιαδόρος: ξυλογλύπτης, ο κατασκευαστής ξύ­λινων κοσμημάτων και τέμπλων εκκλησιών.

τεκέ-Μπαμπάς: μουσουλμανικό μοναστήρι των Μπεκτασήδων στην περιοχή των Τεμπών (ό,τι απόμεινε από αυτό μπορεί ο σημε­ρινός ταξιδιώτης να δει ακριβώς κάτω από τα διόδια πριν μπει στην κοιλάδα των Τεμπών).

τζαμπούνα και τσαμπούνα: 1. λαϊκό πνευστό μουσικό όργανο, που αποτελείται από ένα δερμάτινο ασκό στον οποίο είναι προσαρ­μοσμένοι οι αυλοί για την παραγωγή ήχου που είναι συνεχής καθώς ξεφουσκώνει ο ασκός 2. μεταφορικά: ο συνεχής, ο ασταμάτητος: τσαμπούνα η μύτη μου = η μύτη μου αιμορρα- γεί ασταμάτητα.

τριότα, η: η τρίλιζα, παιδικό παιχνίδι για δύο παίκτες, όπου ο κα­θένας μετακινεί πιόνια επάνω σε ορθογώνιο τετράγωνο, έτσι ώστε να σχηματίζουν κάθετες, οριζόντιες ή διαγώνιες σειρές ανά τρία.

τρουβάς, ο (τορβάς, ντορβάς, τουρβάς και ντουρβάς): πάνινη ή υφα­ντή σακούλα που χρησιμοποιούν οι χωρικοί για να βάζουν: α. την τροφή τους· ταγάρι, β. την τροφή των ζώων· ταΐστρα.

τσάγαλο, το: ο καρπός οπωροφόρου δέντρου όταν είναι ακόμη χλω­ρός και έχει πρασινωπό σαρκώδες περίβλημα.

τσαΐρι, το: χωράφι που απόμεινε για καιρό ακαλλιέργητο κι έγινε λιβάδι.

τσάμπουρο, το: το κεντρικό κοτσάνι του τσαμπιού με τις διακλαδώ­σεις του 2. (στον πληθυντικό) τσάμπουρα, τα: τα λιανοστάφυλα που απομένουν απάνω στο κούτσουρο μετά τον τρύγο (τα κορφάδια).

Φ

φιμός, ο: η σιωπή (στον Τύρναβο συνήθως ως προσταγή: φιμός! = σιωπή!, μη βγάλετε άχνα!).

φουκαλίζω και φουκαλνάω: σκουπίζω, σαρώνω (φουκάλι, το = η σκούπα).

φούστα, η: παλαιότερο στενόμακρο ιστιοφόρο με κουπιά: Πειρατική φούστα [ιταλ. fusta].

φτίνα, η: λεπτό πήλινο δοχείο στο οποίο φύλαγαν γλυκό ή τουρσί ή έπηζαν γιαούρτι.

X

χέρι της Παναγιάς: μινιατούρα χεριού από ασήμι ή τσίγκο που χρησιμοποιούσαν για αποτρεπτικό του κακού. Μ’ αυτό οι μα­μές ράντιζαν κατά τη διάρκεια δύσκολων τοκετών.

χόχλος, ο: το κόχλασμα, ο κοχλασμός: η σούπα πήρε τον πρώτο χόχλο.

 

Advertisement