Όταν ο Λαπαθιώτης συνάντησε τον Παλαμά -και τον Πόε

Το άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα ξεπήδησε από μια συζήτηση που έγινε στο Φέισμπουκ στις αρχές Αυγούστου. Λόγω του καλοκαιρινού κλίματος, δεν θέλησα ή δεν μπόρεσα να το γράψω τότε, οπότε το γράφω τώρα.

Η συνάντηση του τίτλου είναι φιλολογική. Στην πραγματική ζωή ο Κωστής Παλαμάς (1859-1943) και ο Ναπολέων Λαπαθιώτης (1888-1944) είχαν συναντηθεί πολλές φορές, αν και βέβαια η μεγάλη διαφορά της ηλικίας (29 χρόνια νεότερος ο Λαπαθιώτης, κι ας πέθαναν με ένα χρόνο διαφορά) δεν τους άφησε να γίνουν φίλοι. Στην εφηβεία και την πρώτη νιότη του ο Λαπαθιώτης ήταν φίλος με τον γιο του Παλαμά, τον Λέαντρο, και ανήκαν και οι δυο τους στην ομάδα των δέκα νεαρών ποιητών (μαζί με Φιλύρα και Βάρναλη, μεταξύ άλλων) που έκδωσαν το 1907 το πρωτοποριακό ποιητικό περιοδικό Ηγησώ -που το βάφτισε ο Κωστής, ο οποίος συνεργαζόταν με το περιοδικό, όπως συνεργάστηκε άλλωστε και με την «αμαρτωλή» Ανεμώνη το 1910 (εδώ εξηγώ γιατί τη λέω αμαρτωλή).

Στην αλληλογραφία του ο Λαπαθιώτης αναφέρεται πότε-πότε στον Παλαμά και σε συναντήσεις τους, και μάλιστα σε ένα σημείο μάς λέει ότι ο Παλαμάς είχε παινέψει πολύ ένα ποίημα του έφηβου Λαπαθιώτη, όταν ο τελευταίος το είχε απαγγείλει σε μια συγκέντρωση στο σπίτι του Νικ. Πολίτη, που οι δυο γιοι του, ο Φώτος και ο Γιώργος, ήταν περίπου συνομήλικοι και φίλοι με τον Ναπολέοντα. Το ποίημα αυτό, «Ο τρελός» δεν έχει βρεθεί πουθενά -μάλλον δεν δημοσιεύτηκε οπότε για να το μάθουμε θα πρέπει μάλλον να ανοίξουν κάποτε οι αδελφοί Παπανδρέου το μυθικό αρχείο Λαπαθιώτη που έχουν ιδιοκτησία τους και να εκδοθούν τα περιεχόμενά του. Αλλά πλατειάζω.

Αργότερα ο Λαπαθιώτης πήρε απερίφραστα το μέρος του Καβάφη στη μεγάλη διαμάχη που δίχασε τη φιλολογούσα Ελλάδα από το 1924 και μετά: Παλαμάς ή Καβάφης; Έτσι, ήρθε σε σφοδρή σύγκρουση με τους παλαμικούς, αν και όχι με τον ίδιο τον Παλαμά.

Εδώ όμως θα δούμε μια ποιητική τους συνάντηση.

Στην Ασάλευτη ζωή (1904) του Παλαμά περιλαμβάνεται και ένα άτιτλο οχτάστιχο ποίημα, που έχει επικρατήσει να ονομάζεται «Το κυπαρίσσι»:

Αγνάντια στο παράθυρο· στο βάθος
Ο ουρανός, όλο ουρανός, και τίποτ’ άλλο·
Κι ανάμεσα ουρανόζωστον ολόκληρο,
Ψηλόλιγνο ένα κυπαρίσσι· τίποτ’ άλλο.

Και ή ξάστερος ο ουρανός ή μαύρος είναι,
Στη χαρά του γλαυκού, στης τρικυμιάς το σάλο,
Όμοια και πάντα αργολυγάει το κυπαρίσσι,
Ήσυχο, ωραίο, απελπισμένο. Τίποτ’ άλλο.

Τον Φεβρουάριο του 1933 στο περιοδικό Νέα Εστία, ο Λαπαθιώτης δημοσίευσε το ποίημά του Νυχτερινό ΙΙ, που αργότερα το συμπεριέλαβε και στη μοναδική συλλογή ποιημάτων του, ελαφρώς διορθωμένο ως εξής:

ΝΥΧΤΕΡΙΝΟ ΙΙ

Ένα φεγγάρι πράσινο, μεγάλο,
που λάμπει μες στη νύχτα, -τίποτ’ άλλο.

Μια φωνή που γροικιέται μες στο σάλο,
και που σε λίγο, παύει, -τίποτ’ άλλο.

Πέρα, μακριά, κάποιο στερνό σινιάλο
του βαποριού που φεύγει, -τίποτ’ άλλο.

Και μόνο ένα παράπονο μεγάλο,
στα βάθη του μυαλού μου. – Τίποτ’ άλλο.

(Ο δείκτης ΙΙ επειδή υπάρχει και άλλο ποίημα του Λαπαθιώτη με τον τίτλο Νυχτερινό, από την εποχή της Ηγησώς)

Δεν χρειάζεται να βάλουμε πλάι πλάι τα δυο ποιήματα για να καταλάβουμε ότι το ποίημα του Λαπαθιώτη αποτελεί παραλλαγή του ποιήματος του Παλαμά, ότι υιοθετεί συνειδητά το ίδιο μοτίβο με την επανάληψη του «τίποτ’ άλλο». Τέτοια δάνεια είναι συνηθισμένα μεταξύ ποιητών.

Και βέβαια η ομοιότητα δεν θα πέρασε απαρατήρητη από το αναγνωστικό κοινό της εποχής, αφού το ποίημα του Λαπαθιώτη δημοσιεύτηκε πρωτοσέλιδο στην ναυαρχίδα των ελληνικών λογοτεχνικών περιοδικών, τη Νέα Εστία. Και ο Παλαμάς θα το είδε.

Όταν ο Άρης Δικταίος εξέδωσε τα (κάθε άλλο παρά πλήρη) Άπαντα του Λαπαθιώτη το 1964 δεν επισήμανε την οφειλή του Νυχτερινού ΙΙ στο παλαμικό ποίημα. Αλλά ούτε και στη νεότερη έκδοση (Γ. Παππάς, 2015) αναφέρεται τίποτα.

Ωστόσο, η ομοιότητα έχει επισημανθεί από φιλολόγους. Σε παλαμικό συνέδριο, η Ελένη Πολίτου-Μαρμαρινού αναφέρθηκε στο «Κυπαρίσσι» του Παλαμά, θεωρώντας ότι αποτελεί «πέρασμα από τον παρνασσισμό στον συμβολισμό» και συνεχίζει αναφέροντας: Στο διακειμενικό επίπεδο, παραλλαγές του ίδιου θέματος αποτελούν το ποίημα «Νυχτερινό ΙΙ» (1932) του Ν. Λαπαθιώτη -μια καθαρή, όμως, μορφή συμβολισμού- και ένα ποίημα του Paul Verlaine (Sagesse, III, VI, 1880) το οποίο εμπεριέχει στοιχεία των δύο προαναφερθέντων ποιημάτων και δείχνει καθαρά το πέρασμα στον συμβολισμό. (Νέα Εστία τόμ. 135 (1994) σελ. 376. Περισσότερα ίσως θα λέει η συγγρ. στο περυσινό βιβλίο της για τον Παλαμά, που όμως δεν το έχω δει.

Παρθενογένεση στην τέχνη δεν υπάρχει. Στο ποίημα του Παλαμά ανιχνεύουμε επιρροές από το Κοράκι του Πόε, με την επωδό Never more. και από το ποίημα του Βερλέν που επισημαίνει η Πολίτου-Μαρμαρινού:

Le ciel est, par-dessus le toit,
Si bleu, si calme !
Un arbre, par-dessus le toit
Berce sa palme.

La cloche dans le ciel qu’on voit
Doucement tinte.
Un oiseau sur l’arbre qu’on voit
Chante sa plainte.

Mon Dieu, mon Dieu, la vie est là,
Simple et tranquille.
Cette paisible rumeur-là
Vient de la ville.

— Qu’as-tu fait, ô toi que voilà
Pleurant sans cesse,
Dis, qu’as-tu fait, toi que voilà,
De ta jeunesse ?

Τα δυο ποιήματα, του Παλαμά και του Λαπαθιώτη, τα παρουσίασε λοιπόν αντικριστά στη σελίδα του στο Φέισμπουκ ο Παντελής Βουτουρής, καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Κύπρου, με το λακωνικό σχόλιο: «Το πρώτο είναι ποίηση. Το δεύτερο απομίμηση». Στη συνέχεια, αισθάνθηκε την ανάγκη να εξηγήσει: Το ποίημα του Λαπαθιώτη είναι ποιητική άσκηση πάνω στο ποίημα του Παλαμά. Αυτή τη σημασία αποδίδω στη λέξη «απομίμηση»⋅ όχι κατ’ ανάγκην με αρνητική σημασία, από την άποψη ότι η άσκηση αυτή δεν αποκλείεται να οδηγήσει σε εξαιρετικό αποτέλεσμα. Και είναι εξαιρετικό το αποτέλεσμα, από τα καλύτερα ποιήματα του Λαπαθιώτη. Αλλά ως εκεί. Ο Λαπαθιώτης ξέρει πολύ καλά με τι έχει να αναμετρηθεί. Δεν επιλέγει τυχαία το Κυπαρίσσι του Παλαμά και η αίσθησή μου είναι ότι διαλέγεται μαζί του σεμνά και ταπεινά. Περί μαθητείας πρόκειται.

Ακόμα πιο αυστηρός με το ποίημα του Λαπαθιώτη ήταν ο ποιητής Κώστας Κουτσουρέλης, που βρήκε «χάος δυσθεώρητο» ανάμεσα στα δύο ποιήματα. Ωστόσο, οι περισσότεροι που συμμετείχαν στη συζήτηση, «ψήφισαν» Λαπαθιώτη, έκριναν δηλαδή ότι αν και «απομίμηση», το ποίημα του Λαπαθιώτη στέκεται επάξια πλάι στο πρότυπό του και ίσως να το ξεπερνά, αφού καταφέρνει να δημιουργήσει ατμόσφαιρα και να μεταδώσει γνήσια συγκίνηση. Αυτή είναι και η δική μου γνώμη.

Ο Λαπαθιώτης για να το πετύχει αυτό εκμεταλλεύεται το τριαδικό σχήμα (τρεις εικόνες: το πράσινο, αρρωστημένο φεγγάρι· η φωνή που ακούγεται μακριά και μετά παύει· το βαπόρι που φεύγει) και την αποκορύφωση στο παράπονο που τον απελπίζει. Ο Παλαμάς, δωρικός, προτιμάει τη μονολιθικότητα της μίας εικόνας.

Η μαγεία του Λαπαθιώτη βρίσκεται στο ότι μεταδίνει συγκίνηση με απλούστατα μέσα, με κοινότατες λέξεις, χάρη στη μουσικότητα της ποίησής του. Γι’ αυτό άλλωστε και έχει αναδειχτεί σε έναν από τους συχνότερα μελοποιημένους ποιητές μας.

Ειδικά το συγκεκριμένο ποίημα έχει γνωρίσει τουλάχιστον πέντε διαφορετικές μελοποιήσεις, όπως τις έχει καταγράψει ο φίλος Βαγγέλης Ψαραδάκης (ως Α.Β.Στρατής) σε παλιότερη μελέτη του. Η πρώτη, που τη θεωρώ και καλύτερη, είναι του Γιάννη Σπανού, στην 1η Ανθολογία, με την Καίτη Χωματά:

Στη μελοποίηση του Σπανού δόθηκε ως τίτλος η επωδός, Τίποτ’ άλλο. Στις μεταγενέστερες μελοποιήσεις διατηρήθηκε ο τίτλος Νυχτερινό.

Είναι οι εξής:

β. Μουσική: Νίκος Καρανικόλας – Ερμηνεία: Γιώργος Νταλάρας. (1997)

γ. Μουσική – Ερμηνεία: Μιχάλης Τερζής. (1999)

δ. Μουσική: Δημήτρης Κανελλόπουλος – Ερμηνεία: Domenica. (2004)

ε. Μουσική: Γιώργος Δίπλας – Ερμηνεία: Δώρα Πετρίδη. (2006)

Ο Ψαραδάκης καταγράφει και έκτη μελοποίηση του ποιήματος (Μουσική: Παράξενος Ελκυστής – Ερμηνεία: Κωνσταντίνος Κληρονόμος), που όμως παραμένει ανέκδοτη. Δεν θα μ’ εξέπληττε αν υπάρχουν και νεότερες μελοποιήσεις.

Φυσικά, το ζητούμενο δεν είναι να αντιπαραθέσουμε τα δυο ποιήματα ή τους ποιητές και ν’ απονείμουμε έπαινο αλλά να δούμε πώς ένας ώριμος ποιητής αναμετρήθηκε με ένα εξαιρετικό ποίημα ενός μεγάλου ποιητή (και δασκάλου του), χρησιμοποιώντας το ίδιο μοτίβο για να εκφράσει άλλα πράγματα και καταφέρνοντας να δώσει ένα επίσης εξαιρετικό αποτέλεσμα,

Παίρνοντας έμπνευση από τη συζήτηση που έγινε, η φίλη ποιήτρια Σοφία Κολοτούρου σύνθεσε ένα δικό της ποίημα για να χαιρετίσει τη συνάντηση των ποιητών. Ας κλείσουμε με αυτό:

ΝEVERMORE

Με Παλαμά και Λαπαθιώτη, τίποτ’ άλλο
και μ’ ένα πράσινο φεγγάρι στην καρδιά.
Λάμπει ολοστρόγγυλη η Σελήνη – τέτοιο σάλο
δεν θα τον νιώσουμε ποτέ, ποτέ μας πια.

Και με Μπωντλαίρ και Σέλλεϋ τώρα – τίποτ’ άλλο.
Με χλωμό φως μέσα στην έναστρη νυχτιά.
Πως σαγηνεύει, με της λάμψης του την άλω,
δεν θα το νιώσουμε ποτέ, ποτέ μας πια.

Ειν’ το φεγγάρι στα χαρτιά μας – τίποτ’ άλλο.
Η ποιητική μας μόνο το έπλασε ματιά.
Θα ‘ρθουνε ξένοι μια βραδιά, θα πουν «εάλω!»
και θα μας κλέψουν όσα γράψαμε κρυφά

-και το φεγγάρι θα μας λέει: «ποτέ μας πια» .

2/8/2018

 

Advertisement