Σχίζοντας τις γραμμές των οριζόντων (Δημ. Σαραντάκος) 15 – Oι γεωγράφοι της Αλεξάνδρειας και της Ρόδου

Εδώ και κάμποσο καιρό ξεκίνησα να δημοσιεύω αποσπάσματα από το βιβλίο του πατέρα μου, του Δημήτρη Σαραντάκου, Σχίζοντας τις γραμμές των οριζόντων, μια ιστορία των εξερευνητών και των εξερευνήσεων του αρχαίου κόσμου. Οι δημοσιεύσεις αυτές γίνονται κανονικά κάθε δεύτερη Τρίτη.

Η σημερινή συνέχεια είναι η δέκατη πέμπτη. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Βρισκόμαστε στο έβδομο κεφάλαιο του βιβλίου, το προτελευταίο.

Οι γεωγράφοι της Αλεξανδρείας

Οι εκστρατείες του Μεγάλου Αλεξάνδρου δεν άπλωσαν μόνο τον Ελληνισμό ως την Κεντρική Ασία και τις Ινδίες, αλλά εμπλούτισαν τις γνώσεις των Ελλήνων, ειδικά για την Ανατολή. Όπως φαίνεται, ο πρώτος που επωφελήθηκε άμεσα από την εκστρατεία ήταν ο Αριστοτέλης, χάρη στο τεράστιο υλικό που του έστειλε για μελέτη και αξιοποίηση ο ένδοξος μαθητής του. Στα «Φυσικά» και σε άλλα έργα του, αποδεικνύει πρώτος το σφαιροειδές της γης και παραδέχεται την ύπαρξη νότιου ημισφαίριου.

Ένας άλλος μαθητής του Αριστοτέλη ήταν ο Δικαίαρχος ο Μεσσήνιος (από τη Μεσσήνη της Σικελίας), που ασχολήθηκε συστηματικά με τη γεωγραφία. Ήταν αυτός που παρέλαβε τις μετρήσεις των «βηματιστών», για τους οποίους αναφέρω στο 4^ο Κεφάλαιο. Στα έργα του περιλαμβάνονται τα “γης περίοδος”, περιγραφή του κόσμου που συνοδευόταν από χάρτη, και πραγματεία “καταμετρήσεις των εν Ελλάδι ορέων”. Το σύστημα αναφοράς στους χάρτες του ήταν δύο ορθογώνιοι άξονες, διηρημένοι σε στάδια, με αρχή την Ρόδο. Ο άξονας κατά μήκος, το διάφραγμα, ήταν μια παράλληλη γραμμή προς τον Ισημερινό που ένωνε τη Ρόδο με τις στήλες του Ηρακλή. Ήταν για τον Δικαίαρχο η γραμμή ίσης διάρκειας της μεγαλύτερης μέρας. Στον Δικαίαρχο αποδίδεται και η τιμή 300 000 στάδια, για τη γήινη περίμετρο, που δόθηκε από τον Αρχιμήδη στο έργο του «Ψαμμίτης».

Επηρεασμένος από τα στοιχεία της εκστρατείας του Αλεξάνδρου είναι και ο Ανδροσθένης ο Θάσιος (στην πραγματικότητα γεννήθηκε στην γειτονική Αμφίπολη) που έγραψε τον  «Παράπλου της Ινδικής»  και τον » Περίπλου του Περσικού κόλπου».

Χωρίς αμφιβολία, όμως, το σημαντικότερο και μονιμότερο αποτέλεσμα της εκστρατείας του Αλεξάνδρου ήταν η ανάδειξη στη ΒΑ γωνιά της Αφρικής ενός καινούργιου πνευματικού κέντρου, ενός αληθινού Φάρου της Γνώσης και της Επιστήμης: της Αλεξάνδρειας. Οι δύο πρώτοι Πτολεμαίοι, ο Α΄, που επονομάστηκε Σωτήρ, και ο διάδοχός του ο Πτολεμαίος Β΄, ο Ευεργέτης, συγκέντρωσαν κοντά τους τις διασημότερες μορφές της ελληνικής διανόησης, θέλοντας να αποσπάσει η Αλεξάνδρεια από την Αθήνα τα πρωτεία στην παιδεία και το πέτυχαν.

Οργανωτής αυτής της προσπάθειας ήταν ο Δημήτριος ο Φαληρεύς, που ενέπνευσε στους δύο Πτολεμαίους την ίδρυση του Μουσείου της Αλεξάνδρειας. Ουσιαστικά, το Μουσείο υπήρξε το πρώτο πανεπιστήμιο στην ιστορία της ανθρωπότητας, με τη σημερινή έννοια του όρου και ανεξάρτητα από το ποιός το ίδρυσε, η αρχική σύλληψη του θεσμού οφείλεται στον Αριστοτέλη, που ονόμαζε έτσι τη Σχολή του.

Τον καιρό της ακμής του, το Μουσείο της Αλεξάνδρειας είχε εκατό περίπου καθηγητές, ενώ οι επιστημονικοί και τεχνικοί συνεργάτες του έφταναν στον απίστευτο αριθμό των δεκατεσσάρων χιλιάδων! Το Μουσείο συμπληρωνόταν με την περίφημη Βιβλιοθήκη, που τον καιρό της ακμής της περιλάμβανε επτακόσιες χιλιάδες τόμους και η οποία εκτός από τα βιβλιοστάσια και το αναγνωστήριο διέθετε ειδικά τμήματα παραγωγής παπύρων και αντιγραφής βιβλίων, όπου δούλευαν εκατοντάδες μορφωμένοι δούλοι, ως αντιγραφείς.

Στον τομέα της γεωγραφίας από τους αλεξανδρινούς σοφούς ξεχωρίζει η μεγάλη μορφή του Ερατοσθένη του Κυρηναίου (276-194 π.Χ.), που υπήρξε διευθυντής της βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας την εποχή του Πτολεμαίου του Ευεργέτη. Ο Ερατοσθένης ήταν «γενικός επιστήμων», μαθηματικός, φυσικός, αστρονόμος, γεωγράφος αλλά και φιλόλογος (παρεμπιπτόντως αυτός καθιέρωσε τον όρο φιλόλογος), επινόησε το λεγόμενο «κόσκινο του Ερατοσθένη» για την εύρεση των πρώτων αριθμών, στο δε πεδίο που μας απασχολεί, ο πρώτος που έγραψε επιστημονική γεωγραφία (φυσική, μαθηματική, χωρογραφία) και δικαίως θεωρείται ο θεμελιωτής αυτής της επιστήμης.

 

Κατασκεύασε χάρτη της Γης, στον οποίο χώρισε σε εξήντα μέρη (μοίρες) τον Ισημερινό και σχεδίασε οκτώ παράλληλους κύκλους στη σφαίρα και επτά μεσημβρινούς. Ο χάρτης του, στηριζόταν μεν σε παλαιότερους, αλλά περιείχε και τις νεότερες ανακαλύψεις, που βασίζονταν στα όσα είχαν φέρει στο φως τα ταξίδια του Πυθέα του Μασσαλιώτη, αναφορικά με τον Ατλαντικό ωκεανό και τις βόρειες θάλασσες και του Νέαρχου και άλλων, αναφορικά με τον Ινδικό ωκεανό.

Ο Ίππαρχος, διάσημος αστρονόμος της Αλεξάνδρειας  και της Ρόδου (άκμασε μεταξύ 160 π. Χ. έως 125 π. Χ.), που θεωρείται ο πατέρας της επιστημονικής αστρονομίας, επισήμανε πως στον χάρτη του Ερατοσθένη υπήρχαν σοβαρά λάθη, καθώς οι γραμμές των μεσημβρινών και των παραλλήλων  τέμνονταν σε ορθή γωνία και πολλές χώρες είχαν μετατοπιστεί και τα διόρθωσε.

Χαρακτηριστικό γνώρισμα της σκέψης του Ερατοσθένη είναι πως συνδυάζει τα αστρονομικά δεδομένα με τα στοιχεία της γεωγραφίας. Κατόπιν υπολογισμών απέδειξε πως το ηλιακό έτος διαρκεί 365 μέρες και 6 ώρες μείον 5 λεπτά, απέχοντας μόνο 6 λεπτά της ώρας από τους σύγχρονους υπολογισμούς. Αλλά το πιο εντυπωσιακό κατόρθωμά του ήταν ο ακριβέστατος υπολογισμός του μήκους του Ισημερινού της Γης.

Μαθαίνοντας ότι στη Συήνη υπήρχε ένα πηγάδι που το μεσημέρι της ημέρας του θερινού ηλιοστάσιου το φως του ήλιου έπεφτε κατακόρυφα ως την επιφάνεια του νερού, συμπέρανε πως εκείνη την ημέρα και ώρα στη Συήνη ο ήλιος βρισκόταν στο ζενίθ. Υπήρχε εξάλλου η γνώση πως την ίδια μέρα και ώρα στη Συνήνη όλα τα αντικείμενα δεν έχουν σκιά. Αντίθετα, την ίδια μέρα και στην Αλεξάνδρεια ή σκιά των αντικειμένων απέκλινε κατά 7 μοίρες και 12 λεπτά από την κατακόρυφο. Εφαρμόζοντας τους κανόνες των ομοίων τριγώνων, υπολόγισε με ακρίβεια την απόσταση Συήνης– Αλεξάνδρειας και από αυτήν το μήκος του Ισημερινού, που το βρήκε 253.000 στάδια, πέφτοντας έξω από την πραγματικότητα μόλις κατά 50 χιλιόμετρα (λάθος της τάξεως του 0,125 %)!

Οι γεωγράφοι της Ρόδου

Δευτερεύον (σε σύγκριση με την Αλεξάνδρεια), αλλά σημαντικότατο κέντρο οικονομίας εμπορίου και πολιτισμού είχε αναδειχθεί κατά την ελληνιστική εποχή και η Ρόδος. Στον τομέα της Γεωγραφίας έζησαν και δημιούργησαν εκεί ο Τιμοσθένης ο Ρόδιος, που υπήρξε και ναύαρχος του Πτολεμαίου του Β΄ αλλά παράλληλα και γεωγράφος, καθώς επίσης ποιητής και συνθέτης!  Ο Τιμοσθένης (έζησε τον 3^ο  αιώνα π.Χ.) στα έργα του «Περί λιμένων», «Περί νήσων» και «Σταδιασμοί» περιέγραψε με μεγάλη ακρίβεια χώρες που ήταν πλέον γνωστές, προσδιόριζε τη θέση λιμένων και εμπορικών σταθμών της Μεσογείου.

Σε άλλα έργα του ασχολείται με τελείως διαφορετικά θέματα. Στο σύγγραμμα «Εξηγητικόν», για παράδειγμα πραγματεύεται την ερμηνεία των ιερών νόμων, ενώ μελοποίησε  τον «Πυθικόν νόμον».

Ένας άλλος Ρόδιος γεωγράφος ήταν ο Εύδοξος, που έγραψε την «Γης περίοδον», αλλά από τους πιο επιφανείς ήταν ο Ποσειδώνιος, που γεννήθηκε μεν στη Συρία, ταξίδεψε πολύ, δίδαξε στη Ρώμη (ανάμεσα στους ακροατές του ήταν και ο Κικέρων) αλλά τελικά σε ηλικία σαράντα χρονών εγκαταστάθηκε στη Ρόδο, όπου ίδρυσε σχολή και όπου έζησε τα υπόλοιπα 45 χρόνια της ζωής του. Ήταν κι αυτός πανεπιστήμων, μαθηματικός φυσικός γεωγράφος και ιστορικός. Ένα από τα πολλά και μεγάλα, σε έκταση, έργα του είχε τον τίτλο «Ωκεανός».

Γεωγράφος και εθνογράφος, που εργάστηκε στη Ρόδο, ήταν και ο Αγαθαρχίδης ο Κνίδιος (του 2^ου αιώνα μ.Χ.), που στα έργα του περιγράφει την Ερυθρά θάλασσα και τις γύρω από αυτήν χώρες, αναφέρεται στις πλημμύρες του Νείλου και στα μεταλλεία χρυσού της Νουβίας, δίνει πολλές πληροφορίες για τη ζωή των λαών της Αραβίας και της Ανατολικής Αφρικής, αλλά ταυτόχρονα όταν γράφει για περίεργα ζώα και φυτά, παραθέτει πολλά φανταστικά στοιχεία (όπως π.χ. για την ύπαρξη μυρμηκολεόντων).

Από τους θεμελιωτές της μαθηματικής γεωγραφίας θεωρείται επίσης ο γεωγράφος και μαθηματικός Μαρίνος ο Τύριος (60 – 130 μ.Χ.), που χώρισε την υδρόγειο σε «Ωρικάς Ατράκτους», δηλαδή ωριαία ισημερινά διαστήματα και στο χάρτη του παρουσίασε την πρώτη, σε παγκόσμια κλίμακα, απεικόνιση των γνωστών ηπείρων και κρατών με ακρίβεια. Ο Μαρίνος έγραψε το 114 μ.Χ. τα «Γεωγραφικά» (ή «Γεωμετρική Εισήγησις»), όπου συγκέντρωσε όλο το υλικό, που αναφερόταν στην γεωγραφία διαφόρων χωρών και συνέταξε τη διόρθωση γεωγραφικών πινάκων, επάνω στην οποία βασίστηκε αργότερα η γεωγραφία του Πτολεμαίου. Ασχολήθηκε με τη μετεωρολογία και ειδικότερα με τους ανέμους. Το έργο του Μαρίνου, ο οποίος υποστήριζε το γεωκεντρικό σύστημα, επηρέασε τη χαρτογραφία μέχρι το τέλος της Αναγεννήσεως.

Διαφορετικό είναι το έργο του Διονυσίου του Περιηγητού, για τον οποίο, άλλωστε  πολύ λίγα πράγματα ξέρουμε. Γεννήθηκε στον Χάνδακα του Περσικού κόλπου και έγραψε έμμετρη, σε 1117 στίχους, περιγραφή των τόπων που επισκέφθηκε με τον τίτλο «Οικουμένης Περιήγησις».

Advertisement