Έφτασε στο νυν και αεί

Καθώς μπήκε η Μεγαλοβδομάδα, ταιριάζει ένα άρθρο σαν το σημερινό, παρόλο που δεν συνδέεται άμεσα με την ειδικώς πασχαλινή φρασεολογία. Όπως όμως θα δείτε πιο κάτω, υπάρχει και κάποια σχέση με την επικαιρότητα.

Νυν και αεί θα πει «τώρα και πάντοτε», είναι φράση στερεότυπη που την ξέρουμε από την εκκλησία. Την ξέρουμε και για έναν ακόμα λόγο, τουλάχιστον οι της γενιάς μου, καθώς αποτελεί τον τίτλο ενός από τους πιο σημαντικούς δίσκους του έντεχνου τραγουδιού -εννοώ βέβαια το Νυν και αεί του Σταύρου Ξαρχάκου και του Νίκου Γκάτσου, με τη Βίκη Μοσχολιού και τον Νίκο Δημητράτο, έναν δίσκο του 1975 αν δεν κάνω λάθος, που τον είχαμε συζητήσει και παλιότερα στο ιστολόγιο, με αφορμή τη μυστηριώδη λιόστρα.

Το «νυν και αεί» υπάρχει και στη φρασεολογία μας. Λέμε λοιπόν «φτάνω στο νυν και αεί» εννοώντας, όπως λέει το λεξικό, εξαντλούμαι τελείως, φτάνω στο τέλος: H υπομονή μου έφτασε στο νυν και αεί. Δεν αντέχω άλλο, έφτασα στο νυν και αεί.

Τα ίδια περίπου βρίσκουμε και στα άλλα λεξικά, τόσο γενικά όσο και ειδικά, όπως το Λεξικό της λαϊκής και περιθωριακής γλώσσας του Γιώργου Κάτου, που γράφει (σε εικόνα διότι δεν επιτρέπει κοπυπάστη):

Στο βιβλίο μου «Λόγια του αέρα», όπου καταγράφω 1001 παγιωμένες ή στερεότυπες εκφράσεις, γράφω:

έφτασε στο νυν και αεί: στο τελευταίο στάδιο, στο έσχατο σημείο της αντοχής του· προκειμένου για δυσάρεστη κατάσταση, στο αποκορύφωμα. Από τα τροπάρια της εκκλησίας, πολλά από τα οποία τελειώνουν με το «νυν και αεί και εις τους αιώνας των αιώνων αμήν». Πρβλ. έφτασε στο αμήν*.

Μου τις έφερε [τις λίρες] τυλιγμένες μασούρι και μου λέει: «Καταχώνιασέ τες όπου νομίζεις εσύ καλύτερα […] και μην τις πειράξεις, εκτός πια κι αν φτάσουμε στο νυν και αεί και δεν έχουμε ούτε ψωμί να φάμε!…». [Κ. Ταχτσής, Το τρίτο στεφάνι]

Πράγματι, παρόμοια είναι η σημασία της έκφρασης «φτάνω στο αμήν», η οποία πάντως έχει κάπως μεγαλύτερη συντακτική ευελιξία:

(έφτασα / ήρθα / με έφερε) στο αμήν: στο τέλος της υπομονής, της αντοχής ή των υλικών δυνατοτήτων μου. Προκειμένου για κατάσταση, στο απροχώρητο. Επειδή το «αμήν» είναι η τελευταία λέξη στις προσευχές της εκκλησίας.

Η κατάσταση έχει φτάσει στο αμήν και γω το ξέρω κι έχω πάρει την απόφασή μου. [Π. Τατσόπουλος, Οι ανήλικοι]

Πρόκειται δηλαδή για δυο συναφείς εκφράσεις, που έχουν ίδια αρχή και είναι περίπου συνώνυμες σε σημασία. Από μια πρόχειρη σφυγμομέτρηση που έκανα στην ομάδα Υπογλώσσια του Φέισμπουκ, η δεύτερη έκφραση («φτάνω στο αμήν») είναι πιο διαδεδομένη από την «φτάνω στο νυν και αεί» για την οποία πολλοί μου είπαν πως δεν την ξέρουν ή, άλλοι, ότι την έχουν ακούσει από τους γονείς τους αλλά δεν τη χρησιμοποιούν οι ίδιοι. Φυσικά, περιμένω και τα δικά σας σχόλια ως προς αυτό.

Όπως είπαμε, κοινή αρχή των δυο εκφράσεων είναι η εκκλησιαστική φράση «και νυν και αεί και εις τους αιώνας των αιώνων αμήν». Στο βιβλίο μου έγραψα ότι ακούγεται σε «πολλά τροπάρια» αλλά κάποιος μου υπέδειξε πως η διατύπωση αυτή είναι ανακριβής και ότι η φράση ακούγεται σε «πολλές ευχές» της εκκλησίας. Θα μου πείτε κι εσείς, αλλά μάλλον η διόρθωση είναι εύστοχη.

Κατά τη γνώμη μου, και από τα σώματα κειμένων, δεν υπάρχει διαφορά στη σημασία των δύο αυτών εκφράσεων, «φτάνω στο νυν και αεί» και «φτάνω στο αμήν». Και οι δυο σημαίνουν «φτάνω στο έσχατο σημείο, στο απροχώρητο», χωρίς διάκριση μεταξύ τους. Είπαμε όμως ότι υπάρχει διαφορά στη διάδοση των δυο εκφράσεων αφού η δεύτερη είναι πιο διαδεδομένη.

Σε μια προηγούμενη ζωή μου, είχα αποδελτιώσει πολλά σημαντικά έργα της νεοελληνικής λογοτεχνίας ως προς τις παροιμιακές, στερεότυπες, ιδιωματικές εκφράσεις τους. Πρόσεξα ότι το «φτάνω στο νυν και αεί» υπάρχει σε αρκετά σημεία στον Στρ. Τσίρκα:

… ο εκνευρισμός είχε φτάσει στο νυν και αεί κι έπρεπε να δοθεί ένα τέλος.
Σ. Τσίρκας, Αριάγνη, σ. 240

… με τους ογδόντα πολιορκημένους που ήταν πια στο νυν και αεί από τη νήστεια, …
Σ. Τσίρκας, Η νυχτερίδα, σ. 385

… είπε στο Μάνο πως το κόμμα χρειάζεται αξιωματικούς γιατί η τρομοκρατία είχε φτάσει πια στο νυν και αεί          Σ. Τσίρκας, Η νυχτερίδα, σ. 418

αλλά και στον Καραγάτση:
Ένιωθε τον εαυτό του στο νυν και αεί· η ζέστα, η κούραση, η ζαλάδα των αριθμών τον είχαν ουριάνει. [τον είχαν αποβλακώσει]
Μ. Καραγάτσης, Γιούγκερμαν, τ. Β’, σ. 121

καθώς και, όπως παρέθεσα παραπάνω, στο Τρίτο στεφάνι του Ταχτσή.

Εδώ θα τελείωνε ένα σύντομο γλωσσικό αρθράκι για τις δυο αυτές περίπου συνώνυμες εκφράσεις. Θα μπορούσαμε ενδεχομένως να παραθέσουμε και άλλες εκφράσεις που να σημαίνουν περίπου το ίδιο πράγμα, όπως: έφτασε στο μη περαιτέρω, ως εδώ και μη παρέκει, έφτασε ο κόμπος στο χτένι, έφτασε στο αμάν. Ο κατάλογος μπορεί να συμπληρωθεί και με άλλες περίπου όμοιες εκφράσεις.

Θα τελείωνε εδώ το άρθρο, αλλά κατά κάποιο τρόπο συνδέεται με την επικαιρότητα. Φαίνεται ότι τις προάλλες, συζητώντας για το νέο σύστημα στο Λύκειο, ο υπουργός Παιδείας Κ. Γαβρόγλου είπε ότι «έχουμε φτάσει στο νυν και αεί» στην 3η Λυκείου. Φίλος εκπαιδευτικός έκανε ανάρτηση στο Φέισμπουκ, στην οποία καυτηρίαζε το γλωσσικό ατόπημα του υπουργού, που μπέρδεψε τις εκφράσεις και αντί να πει «έχουμε φτάσει στο αμήν» είπε «έχουμε φτάσει στο νυν και αεί».

Ο φίλος ήξερε μόνο τη μία έκφραση (έφτασα στο αμήν) και όχι την άλλη (έφτασα στο νυν και αεί) κι όταν άκουσε την άλλη, αντί να σκεφτεί ότι πιθανώς πρόκειται για παραλλαγή που δεν την έχει ακούσει ως τώρα, θεώρησε δεδομένο ότι πρόκειται για γλωσσικό λάθος του ομιλητή!

Μπήκα στη συζήτηση και είπα στον φίλο ότι πρόκειται για αρκετά γνωστή έκφραση, που απλώς έτυχε να μην την έχει συναντήσει -και παρέθεσα κάποιες από τις παραπάνω πηγές, όσες έτυχε να έχω πρόχειρες.

Ο φίλος δεν πείστηκε. Ως το τέλος υποστήριζε ότι πρόκειται για έκφραση που δεν λέγεται και για μαργαριτάρι. Φαίνεται όμως ότι του ενέσπειρα κάποια αμφιβολία, διότι ρώτησε και άλλους και την επόμενη μέρα έκανε νέα ανάρτηση, στην οποία αναγνώριζε ότι η έκφραση «έφτασε στο νυν και αεί» είναι υπαρκτή, αλλά εξακολουθούσε να ψέγει τον Γαβρόγλου επειδή χρησιμοποίησε μια έκφραση όχι πια ανύπαρκτη αλλά «παρωχημένη».

Πιθανώς υπάρχει και πολιτική διάσταση στην κριτική του φίλου μου προς τον Γαβρόγλου, διότι ο φίλος είναι πολιτικά αντίθετος με τον ΣΥΡΙΖΑ. Αλλά ας το αφήσουμε αυτό κι ας θεωρήσουμε πως η πολιτική διαφορά δεν έπαιξε κανένα ρόλο.

Θα έλεγα πως ο φίλος μου, μάχιμος φιλόλογος, καμιά δεκαριά χρόνια νεότερος από μένα, ίσως και παραπάνω, έπεσε σε ένα συγκεκριμένο είδος γλωσσικής πλάνης, που το παρατηρούμε μάλλον συχνά. Ίσως μάλιστα να πρόκειται για διπλό λάθος.

Τι εννοώ;

Αν ένα παιδί ή ένας έφηβος συναντήσει μιαν άγνωστη λέξη ή ακούσει μια γνωστή του λέξη να χρησιμοποιείται με παράξενη σημασία, η πρώτη του αντίδραση είναι να θεωρήσει ότι πρόκειται για μια από τις λέξεις/σημασίες που δεν έτυχε να μάθει ακόμα, διότι το παιδί ή και ο έφηβος ξέρει ότι υπάρχουν πολλές λέξεις που δεν τις έχει μάθει ακόμα. Πολύ συχνά, το παιδί θα ρωτήσει έναν μεγαλύτερο. Κάποιοι έφηβοι έχουν αναπτύξει την αξιέπαινη συνήθεια να ανοίγουν λεξικό.

Όταν όμως ένας ενήλικας, και μάλιστα επαγγελματίας της γλώσσας, συναντήσει λέξη που δεν την ξέρει ή γνωστή λέξη με άγνωστη σημασία, πολύ συχνά δεν θα σκεφτεί να ανοίξει λεξικό -τη γλώσσα μου την ξέρω, τη δουλεύω τόσα χρόνια, θα πει από μέσα του. «Για να μην ξέρω τη λέξη αυτή, σημαίνει πως δεν υπάρχει ή πως τη χρησιμοποιεί λάθος». Πολλές φορές μπαίνει κι ο εγωισμός στη μέση -λες και το να ανοίξει κάποιος λεξικό πριν αποφανθεί για ένα γλωσσικό ερώτημα να σημαίνει ότι δεν ξέρει καλά τη γλώσσα, ότι τζάμπα πληρώνεται (αν είναι επαγγελματίας φιλόλογος).

Αυτή η σφαλερή αντίληψη, αυτό το διπλό λάθος, αφενός να πιστεύεις ότι ξέρεις στην απόλυτη εντέλεια τη γλώσσα σου και άρα, για να μην έχεις ακούσει μια λέξη σημαίνει πως δεν υπάρχει, και αφετέρου να μη διανοείσαι να ανοίξεις λεξικό, εμφανίζονται αρκετά συχνά. Από εκεί πηγάζει, ας πούμε, η χλεύη για το «ουδείς άσφαλτος» της λαίδης Άντζελας. Από εκεί η ενόχληση για «νεολογισμούς» (που συχνά υπάρχουν στη γλώσσα από δεκαετίες ή αιώνες) όπως πολύ πρόσφατα η απεύθυνση και παλιότερα το διακύβευμα, η δημοφιλία ή τα γενόσημα. Από εκεί και η ενόχληση του φίλου μου για το «έφτασε στο νυν και αεί» του Γαβρόγλου.

Κι όμως, η γλώσσα είναι απέραντη. Μπορεί να έχουμε φτάσει σε ώριμη ηλικία, να ασχολούμαστε επαγγελματικά με τη γλώσσα και τη διδασκαλία της, κι όμως να μην έχουμε συναντήσει κάποια αρκετά κοινή λέξη ή έκφραση (ή σημασία λέξης). Εγώ τουλάχιστον ανοίγω λεξικό δέκα φορές τη μέρα -συχνά και δεύτερο λεξικό, να επιβεβαιώσω τα όσα γράφει το πρώτο. Σας συμβουλεύω να ανοίγετε κι εσείς. Το λεξικό δεν είναι βέβαια αλάνθαστο, αλλά αποτυπώνει τη συναίνεση των ομιλητών της γλώσσας σε μια δεδομένη στιγμή, τη στιγμή που συντάχθηκε.

Λοιπόν, πριν αποφανθείτε πως μια λέξη δεν υπάρχει ή δεν έχει μια ορισμένη σημασία, κάντε τον κόπο να ανοίξετε το λεξικό, ένα κλικ είναι.