Χαράλαμπος Κανόνης (Δημ. Σαραντάκος) 3 – Στην Αγροτική Τράπεζα

Εδώ και λίγο καιρό άρχισα να δημοσιεύω, σε συνέχειες, το βιβλίο του πατέρα μου «Χαράλαμπος Κανόνης. Η ζωή και ο θάνατος ενός Ανθρώπου», το πρώτο μη επιστημονικό βιβλίο του.

Ο Κανόνης ήταν Μυτιληνιός, γεωπόνος, υπάλληλος της ΑΤΕ, συνάδελφος και επιστήθιος φίλος του παππού μου, στέλεχος του ΕΑΜ και του ΚΚΕ. Βρήκε μαρτυρικό θάνατο τον Μάρτιο του 1948 στη Χίο, στον εμφύλιο.

Κανονικά οι δημοσιεύσεις γίνονται κάθε δεύτερη Τρίτη. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Στη σημερινή τρίτη συνέχεια παρουσιάζω το τρίτο κεφάλαιο.

 

Τρία

Στην Αγροτική Τράπεζα

Στην αργατιά, στη χωρατιά
το χιόνι, η πείνα, η γρίπη, οι λύκοι
ποτάμια, πέλαγα, στεριές
ξολοθρεμός και φρίκη

Κωστής Παλαμάς.

 

Ύστερ’ από τέσσερα χρόνια σπουδών, στα 1933, ο Κανόνης πήρε το πτυχίο του και γύρισε στη Μυτιλήνη. Ο πρόεδρος της Επιτροπής του Κληροδοτήματος, κρίνοντας από τους βαθμούς που συγκέντρωσε και από τη συνέπεια που έδειξε στις σπουδές του, του πρότεινε να τον στείλουν με έξοδα και πάλι του Κληροδοτήματος άλλον ένα χρόνο στην Πέσσια της Βόρειας Ιταλίας, στην εκεί ειδική σχολή ελαιοκομίας, ώστε να ειδικευθεί στο κύριο λεσβιακό γεωργικό προϊόν, την ελιά.

Ο Κανόνης δέχτηκε με χαρά κι ύστερα από ένα αξέχαστο καλοκαίρι με τους δικούς του και τους φίλους του στη Μυτιλήνη, ξανόφυγε για την Ιταλία. Στη νέα του σχολή γνώρισε τις πιο σύγχρονες για την εποχή μέθοδες ελαιοκομίας, που στην Ελλάδα δεν είχε ουσιαστικά εξελιχτεί και πολύ από την εποχή του Ησίοδου. Την άνοιξη του 1935 γύρισε οριστικά στην Ελλάδα με τη σπάνια, τότε, ειδικότητα του ελαιοκόμου γεωπόνου.

Με τα προσόντα που διέθετε διορίστηκε αμέσως στη νεαρή τότε Αγροτική Τράπεζα, με το βαθμό του έκτακτου βοηθού γεωπόνου και τοποθετήθηκε στα Χανιά της Κρήτης. Ο Κανόνης ίδρυσε ουσιαστικά την Τεχνική Υπηρεσία Κρήτης της Τράπεζας, (έτσι λέγονταν τότε οι Γεωτεχνικές Υπηρεσίες της ΑΤΕ), που είχε στην αρμοδιότητά της ολόκληρο το νησί. Στα τρία χρόνια πούμεινεν εκεί γύρισε, κυριολεχτικά χωριό – χωριό, ολόκληρη την Κρήτη.

Οι συνθήκες εργασίας των υπαλλήλων της Αγροτικής Τράπεζας εκείνη την εποχή ήταν πολύ σκληρές, καθώς ο ταχύς ρυθμός της ανάπτυξης του Οργανισμού επέβαλλε φοβερή ένταση στη δουλειά τους. Αν όμως οι υπάλληλοι των λογιστηρίων δούλευαν σκληρά, οι γεωπόνοι εργάζονταν σχεδόν απάνθρωπα.

Ήταν υποχρεωμένοι να μετακινούνται συνεχώς, καλύπτοντας μεγάλες αποστάσεις, πολλές φορές με τα πόδια ή σε ράχη ζώου, σε περιοχές με ανύπαρκτο οδικό δίκτυο, χωρίς υποψία ξενοδοχείου ή άλλης διευκόλυνσης. Ευτυχώς η πατροπαράδοτη κρητική φιλοξενία εξουδετέρωνε σε σημαντικό βαθμό τη σκληρότητα των συνθηκών της μετακίνησης.

Ο Κανόνης αντιμετώπιζε αυτές τις δυσκολίες με κέφι και κουράγιο, γιατί αγαπούσε τη δουλειά που έκανε. Είχε όνειρα να διδάξει τις πρωτοπόρες τεχνικές που έμαθε στην Ιταλία, στους φιλόπονους και προοδευτικούς αγρότες της Κρήτης, που δούλευαν όμως κάτω από τελείως πρωτόγονες συνθήκες. Έτσι δεν άφηνε χωριό για χωριό και συνεταιρισμό για συνεταιρισμό χωρίς επίσκεψη. Σ’ ένα απ’ τα ταξίδια του στο Νομό Λασιθίου, έμεινε γι’ αρκετές μέρες στην πρωτεύουσά του τον Άγιο Νικόλαο, που ήταν τότε μια ήσυχη ειδυλλιακή γωνιά. Εκεί γνωρίστηκε μ’ ένα συνάδελφό του του λογιστικού κλάδου, που υπηρετούσε προϊστάμενος του λογιστηρίου στο εκεί υποκατάστημα της ΑΤΕ. Η κοινή τους αγάπη στο σκάκι και τη λογοτεχνία καθώς και πολλές ομοιότητες στο χαρακτήρα έβαλαν τα θεμέλια σε μια βαθιά φιλία, ανάμεσα στο Χαράλαμπο τον Κανόνη και το Νίκο το Σαραντάκο. Φιλία που κράτησε σ’ όλη τους τη ζωή.

Παρά την ευδόκιμη σταδιοδρομία του στην Κρήτη, όπου άφησε πολύ καλό όνομα, τον Κανόνη τον έτρωγε η νοσταλγία για τη Λέσβο και η ανησυχία για την οικογένειά του, που είχε ανάγκη από την αρωγή του. Έτσι στα 1938 πέτυχε να μετατεθεί στη Μυτιλήνη. Είχε ήδη προαχθεί σε βοηθό γεωπόνο Α’, βαθμό που αντιστοιχούσε σε λογιστή Α’ και τα φύλλα ποιότητάς του ήταν άριστα.

Στη Μυτιλήνη ο Κανόνης ήρθε αντιμέτωπος με τη στυγνή πραγματικότητα σ’ ό,τι αφορούσε τη θέση των αγροτών. Στην Κρήτη δεν ήταν τότε τόσο δύσκολα τα πράγματα. Το νησί ήταν πιο εύφορο, υπήρχε ποικιλία καλλιεργειών και την αγορά δεν την μονοπωλούσε μια φούχτα έμποροι. Ύστερα ήταν κι ο ενθουσιασμός της πρώτης επαφής με τη δουλειά, που τον έκανε να βλέπει τα πράγματα πιο ρόδινα από ότι ήταν στην πραγματικότητα.

Στη Λέσβο μπόρεσε να δει την κατάσταση πιο καθαρά. Εδώ υπήρχαν αχτήμονες αγρότες σε τεράστιους αριθμούς. Ολόκληρα χωριά, όπως το Κέντρο, το Πυργί, η Κώμη, η Πηγή και άλλα, δεν είχαν δίκιά τους ούτε μια ρίζα ελιάς. Ήταν οι λεγόμενοι «εργάτες γης», που έπρεπε να δουλέψουν στα ξένα χωράφια για να ζήσουν. Αλλά κι οι μικροί ή μεσαίοι χτηματίες δε βρίσκονταν σε καλύτερη μοίρα. Την αγορά την έλεγχαν απόλυτα λίγοι μεγαλοχτηματίες. Αν κρίνουμε από τα ονόματα ορισμένων, πολλοί τους κρατούσαν από τους παλιούς γενοβέζους γαιοκτήμονες ή τουλάχιστον από τα τσιράκια τους. Δεν ήταν μονάχα μεγαλοπαραγωγοί. Ήταν και μεγαλέμποροι – εξαγωγείς λαδιού κι είχαν στα χέρια τους τα μεγάλα ελαιοτριβεία, πυρηνελαιουργεία και σαπωνοποιεία. Η μονοκαλλιέργεια έδενε ακόμα περισσότερο τους φτωχούς στο άρμα των μεγάλων.

Οι πλουτοκράτες της Μυτιλήνης ήταν παροιμιώδεις για τη φιλοχρηματία, τη μικροψυχία και την αναλγησία τους. Η έδρα των δοσοληψιών τους ήταν τα πολυτελή σαλόνια κάποιας λέσχης στην Προκυμαία, όπου κάθε χρονιά παίρνονταν οι οριστικές αποφάσεις για τον καθορισμό των τιμών. Στις αρχές του χειμώνα γινόταν η καθιερωμένη συζήτηση:

— Τι θα πληρώσουμε φέτος;

— Οχτώ δραχμές τη μέρα για τη μαζώχτρα και δώδεκα για το ραβδιστή, έβγαινε η απάντηση των «μεγάλων αφεντικών», που ήταν διαταγή για όλους. Κι αυτές οι αμοιβές ήταν για δουλειά στο ύπαιθρο, καταχείμωνο, από τα ξημερώματα ως το βράδυ, όταν το λάδι είχε τριανταπέντε δραχμές η οκά και το ψωμί πέντε.

Η λέσχη αυτή ήταν το μεγαλύτερο κι ουσιαστικότερο κέντρο εξουσίας στη Μυτιλήνη. Μικρότερα κέντρα εξουσίας ήταν η Μητρόπολη και η Νομαρχία. Η υπεροχή όμως των θαμώνων της λέσχης ήταν αδιαφιλονίκητη. Οι τράπεζες είχαν στη διάθεσή τους τις πιστώσεις τους κι οι κρατικές αρχές επιδίωκαν την εύνοιά τους. Ήταν μεγάλη τιμή, που σπάνια απονεμόταν, για το διευθυντή μιας τράπεζας ή για τον προϊστάμενο μιας υπηρεσίας να τον καλέσουν οι μεγαλέμποροι και μεγαλοχτηματίες σε τραπέζι ή σε χαρτοπαίγνιο. Τέτοια πρόσκληση ισοδυναμούσε με εισαγωγή στην κλειστή κοινωνία της λεσβιακής πλουτοκρατίας. Σε καθιέρωνε στον «καλό κόσμο» του Χρήματος.

Ο Κανόνης δουλεύοντας στη λεσβιακή ύπαιθρο είδε από κοντά τη στυγνή εκμετάλλευση του αγρότη. Η πεντάχρονη παραμονή του στη μουσολινική Ιταλία τούδειξε το αληθινό πρόσωπο του φασισμού και τον έκανε αδιάλλαχτο εχθρό του. Τώρα ξανάβλεπε το ίδιο αποκρουστικό πρόσωπο και στον τόπο του, όπου από το καλοκαίρι του 1936 κυβερνούσαν ο Βασιλιάς, ο Μεταξάς και η Τετάρτη Αυγούστου.

Το νέο καθεστώς πιθήκιζε το μουσολινικό αλλά με τα πιο φτωχά μέσα. Φυσικά οι μεγαλόστομες διακηρύξεις και η λεξι- μαγεία δε μπορούσαν να λείψουν. Σ’ όλες τις μάντρες, τους τοίχους και τις πλατείες των χωριών φιγουράριζε πελώρια η φωτογραφία του Μεταξά και επιγραφές υμνούσαν τον «Πρώτο Αγρότη» αλλά η θέση των αγροτών είχε χειροτερέψει απότομα μετά το 1936.

Οι χωροφύλακες κι οι αγροφύλακες σαν εκτελεστικά όργανα του καθεστώτος σέρναν τους αγρότες στα δικαστήρια για την παραμικρή αγροζημία, για την πιο ασήμαντη αστυνομική παράβαση. Στην ύπαιθρο επικρατούσε ο φόβος. Το καθεστώς ευνοούσε την ίδρυση συνεταιρισμών, είχε μάλιστα συστήσει και ιδιαίτερο Υπουργείο Συνεταιρισμών, αλλά τους ήθελε απλούς χειροκροτητές των ενεργειών του και όργανα για τη χειραγώγηση των αγροτών. Άλλωστε σ’ όλους επέβαλε διορισμένες διοικήσεις. Για τους πιο ατίθασους συνεταιριστές υπήρχε κι ο δρόμος της εξορίας.

Στο υποκατάστημα της Αγροτικής Τράπεζας στη Μυτιλήνη ο Κανόνης ξαναβρήκε το Σαραντάκο, που είχε πριν από δυο χρόνια μετατεθεί κι αυτός από την Κρήτη. Ο Σαραντάκος ήταν αριστερός από το 1923, όταν νεαρός και πρωτοδιορισμένος τραπεζικός στη Θεσσαλονίκη, όπου υπηρετούσε, οργανώθηκε στην Κομμουνιστική Νεολαία, την ΟΚΝΕ. Αργότερα μετατέθηκε στη Μυτιλήνη, όπου παντρεύτηκε με μια ντόπια κοπέλλα. Οι συνεχείς μεταθέσεις του σε διάφορα σημεία της χώρας τον μπόδισαν να δημιουργήσει σταθερές επαφές και γνωριμίες κι έτσι δεν οργανώθηκε στο Κομμουνιστικό Κόμμα. Στη Μυτιλήνη, όπου ξανάρθε για δεύτερη φορά, λίγο πριν γίνει η δικτατορία του Μεταξά, απόχτησε επαφή με την τοπική οργάνωση του Κόμματος.

Η φιλία του Κανόνη με το Σαραντάκο, που είχε θεμελιωθεί στην Κρήτη, βάθυνε και στέριωσε περισσότερο στη Μυτιλήνη. Από την παλιά παρέα του Κανόνη, την «Εννεάδα» των γυμνασιακών χρόνων, πολλοί λείπαν από το νησί, μέναν όμως αρκετοί για να την ανασυγκροτήσουν. Τώρα όμως εντευκτήριό της ήταν το σπίτι του Σαραντάκου, όπου εκτός από τον Κανόνη σύχναζαν ο Καλδής κι ο Κοντήβεης, από τους παλιούς φίλους, καθώς και άλλοι, όπως ο Στρατής ο Παπανικόλας, ο πνευματώδης εκδότης της σατιρικής εφημερίδας «Τρίβολος» και ο Στρατής ο Παρασκευαΐδης, αρχαιολόγος και λάτρης του θεάτρου.

Ο Κανόνης που είχε προαχθεί σε γεωπόνο Β’ έκανε συνεχώς περιοδείες στην ύπαιθρο. Βοηθούσε όσο γινόταν ν’ αναπτυχθεί το συνεταιριστικό κίνημα, γιατί πίστευε στο θεσμό, χωρίς νάχει αυταπάτες για τις δυνατότητές του σε καιρό δικτατορίας. Κατά τις περιοδείες του γνωρίστηκε με μια περίεργη και μυστηριώδη γυναίκα, που είχε κάποιο μεσαίου μεγέθους αγρόκτημα κοντά στο Ίππειος, στις όχθες του Ευεργέτουλα. Ήταν η περιβόητη Ζουλφιέ Χανούμ ή Ελένη Ιορδάνογλου, πιο γνωστή σαν «Τσερκέζα». Ήταν πραγματικά τσερκέζα και στα νιάτα της ήταν αληθινή καλλονή. Κατά τη Μικρασιατική εκστρατεία τη γνώρισε ο Πλαστήρας και την έκανε ερωμένη του. Πολλά είχαν λεχθεί τότε για το ρόλο της. Άλλοι την ήθελαν κατάσκοπο των τούρκων στις ελληνικές γραμμές κι άλλοι πράχτορα των ελλήνων, που ξέφυγε από τους τούρκους. Το γεγονός είναι πως ο Πλαστήρας την πήρε μαζί του στην Ελλάδα και αφού την έβαλε για ένα χρόνο στο Αρσάκειο για να μάθει τα ελληνικά, την εγκατάστησε στη Λέσβο. Στο μεταξύ είχε πάρει την ελληνική υπηκοότητα κι απόχτησε ελληνικό όνομα.

Η Ζουλφιέ Χανούμ ήταν αντιφατική προσωπικότητα, φι-λόξενη αλλά και φιλοχρήματη, εγκάρδια στις σχέσεις της αλλά και άφιλη. Ποτέ δεν αγάπησε τη χώρα που την περιμάζεψε, την Ελλάδα, και το λαό της.

Ο Κανόνης έπιασε φιλίες με την Τσερκέζα και συχνά έβρισκε φιλοξενία στο χτήμα της, όταν υπηρεσιακές ανάγκες έφερναν το δρόμο του από κει.

Ο τότε διευθυντής της Τράπεζας αντιλήφθηκε την αξία του Κανόνη και του ανέθετε όλο και περισσότερες ευθύνες. Τότε οι Τράπεζες δούλευαν και το απόγεμα. Ο διευθυντής συνήθιζε το βραδάκι, λίγο πριν το σχόλασμα, να καλεί στο γραφείο του τους πιο ικανούς υπαλλήλους του υποκαταστήματος και με το πρόσχημα φιλικής συζήτησης, να τους απασχολεί με υπηρεσιακά θέματα πολύ πέρα από το κανονικό ωράριο.

Ο Σαραντάκος, που μαζί με τον Κανόνη ήταν ταχτικός προσκαλεσμένος στο γραφείο του διευθυντή, είχε ονομάσει αυτή την έκτακτη (και απλήρωτη) απασχόληση, «βαρκαδιάτικα».

Όπως δηλαδή, εξηγούσε, ο βαρκάρης, που σ’ έφερνε απ’ το πλοίο, δε σ’ άφηνε να φύγεις αν δε σούπαιρνε τα βαρκαδιάτικα, έτσι και ο διευθυντής δε σ’ άφηνε να φύγεις απ’ το υποκατάστημα αν δε σου αποσπούσε αυτά που επιδίωκε. Όταν γυρνούσαν αργοπορημένοι με το φίλο του στο σπίτι εξηγούσε στη γυναίκα του:

— Άσε, είχαμε απόψε βαρκαδιάτικα.

Κατ’ επέκταση ο διευθυντής ονομάστηκε Βαρκάρης κι έτσι έγινε γνωστός στην παρέα.

Ήταν από τους υπαλλήλους που θέλανε «να ανεβούν», να μπουν στην καλή κοινωνία. Εις άκρον ευγενής, μιλούσε με στόμφο και χρησιμοποιούσε διάφορες ηχηρές και εντυπωσιακές εκφράσεις. Στο γραφείο του είχε ένα μπλοκάκι και σημείωνε φράσεις που άκουγε και τούκαναν εντύπωση, για να τις θυμάται και να τις χρησιμοποιεί κατάλληλα:

— Δεν είμεθα όλοι χαλκέντεροι.

— Εφθάρη η αδαμαντίνη του χαρακτήρος του.

Διψούσε επίσης για εγκυκλοπαιδικές γνώσεις και πληροφορίες, που τις ήθελε έτοιμες, γιατί όπως ισχυριζόταν, λόγω φόρτου εργασίας δεν είχε καθόλου καιρό για διάβασμα.

Τη δυάδα Κανόνη – Σαραντάκου τη σεβόταν για την εργατικότητα, τις ικανότητες και τις γνώσεις τους καθώς και για το κύρος που είχαν αποχτήσει ανάμεσα στους άλλους υπάλληλους της τράπεζας. Θέλοντας να αξιοποιήσει ακόμα περισσότερο τις δυνατότητες τους, προσπάθησε ν’ αναπτύξει μαζί τους κοινωνικές σχέσεις και τους καλούσε ταχτικά στο σπίτι του, που ήταν πάνω από το υποκατάστημα.

Οι δυο φίλοι το αντιμετώπιζαν αυτό σα μια πρόσθετη αγγαρεία. Ένα είδος βαρκαδιάτικων με συνοδεία ποτού και γλυκού.

Ο Σαραντάκος, που μάντεψε την ύπαρξη του σημειωματάριου με τις ηχηρές φράσεις και τη δίψα του διευθυντή για έτοιμες εγκυκλοπαιδικές γνώσεις, άρχισε να τον τροφοδοτεί συστηματικά, από το ανεξάντλητο μεταλλείο της μνήμης του, με ρητά αρχαίων σοφών, με πληροφορίες για τις χώρες της Ανατολής, για τα ήθη και τα έθιμα των πρωτόγονων λαών και άλλα πολλά. Μόνο που σιγά σιγά μαζί με τα πραγματικά στοιχεία έβαζε και δικά του φανταστικά επινοήματα, όπως για παράδειγμα ότι στην Παταγωνία φυτρώνει ένα είδος πολυετούς σταριού σαν το καλάμι, ή ότι οι αρχαίοι Αιγύπτιοι ήξεραν το ηλεκτρικό ρεύμα και άλλα ακόμα πιο τολμηρά. Τις πληροφορίες αυτές, πολλές από τις οποίες επιβεβαίωνε και ο Κανόνης, ο Βαρκάρης τις δεχόταν ασυζητητί, σαν άρθρα πίστεως, και τις μεταβίβαζε αργότερα αυτούσιες στους γνωστούς του κύκλου του.

 

Advertisement