Ο Κρίμωνας και το παιδί του Βαθυκλή (μια συνεργασία του Νίκου Νικολάου)

Εδώ και λίγο καιρό έχουμε αρχίσει να δημοσιεύουμε συνεργασίες του φίλου γλωσσολόγου Νίκου Νικολάου. Το σημερινό άρθρο είναι το έκτο αυτής της συνεργασίας. Στο τέλος θα βρείτε ευρετήριο των προηγούμενων.

Το σημερινό άρθρο δημοσιεύεται δέκα μόλις μέρες μετά το προηγούμενο, ενώ ως τώρα η συχνότητα ήταν περίπου μηνιαία. Αυτό γίνεται για δικούς μου τεχνικούς λόγους αλλά και επειδή η συχνότητα δημοσίευσης των συνεργασιών του ΝΝ θα πυκνώσει έτσι κι αλλιώς.

Επίσης έχει κάποιο γούστο, τρεις μέρες πριν από μια σημαντική εκλογική αναμέτρηση, η οποία κιόλας δεν με αφηνει καθόλου αδιάφορο, όπως ξέρετε, να δημοσιεύει το ιστολόγιο όσα ίχνη έχουν απομείνει από μια ιστορία που διαδραματίστηκε πριν από 2700 και βάλε χρόνια!

Τέλος, οφείλω να προειδοποιήσω ότι το σημερινό άρθρο έχει θέμα φιλολογικό μεν άσεμνο δε. Η αρχική δημοσίευση του άρθρου στα αγγλικά είχε γίνει εδώ.

 

Με ρώτησαν στην Κβόρα να δώσω κάποιο ενδιαφέρον παράδειγμα της αρχαιοελληνικής καθομιλουμένης.

Το παράδειγμα που έδωσα, εγώ τουλάχιστον το βρίσκω πολύ ενδιαφέρον, για πολλαπλούς λόγους. Και έχει και σχέση με προηγούμενη απάντηση που αναδημοσιεύτηκε σε τούτο εδώ το ιστολόγιο, το Πώς χαντάκωσα τα Παμφυλιακά.

Η ενασχόλησή μου με τα αρχαϊκά γράμματα της ελληνικής άρχισε όταν συγκρότησα κατάλογο στοιχείων στα κείμενα του TLG, όπου δούλεψα για 17 χρόνια· συνεχίστηκε με ιστότοπο που έγραψα το 2003, όπου μάζεψα όσα βρήκα· και κατέληξε στις προτάσεις για νέα γράμματα για την Unicode, που βγήκαν το 2008, και που τα περιέγραψα στο άρθρο για τα Παμφυλιακά. Ένα από αυτά ήταν το hήτα <ͱ>, το γράμμα που συμβατικά αποδίδει το Η όταν αντιπροσώπευε δασεία και όχι φωνήεν.

Το παράδειγμα που αναφέρω σήμερα της αρχαιοελληνικής καθομιλουμένης, είναι μια έμμετρη επιγραφή που την πετυχαίνει αργά ή γρήγορα όποιος ασχολείται με την ιστορία του ελληνικού αλφαβήτου. Πρόκειται για έμμετρο γκραφίτι που ανακαλύφθηκε το 1898, κοντά στο γυμνάσιο της Θήρας (Inscriptiones Graecae xii 3.537 = Iambica Adespota 29Aa). Η επιγραφή χρονολογείται από τα τέλη του ηʹ π.Χ. αι., δηλαδή ούτε αιώνα αφού οι Έλληνες υιοθέτησαν το αλφάβητο. Και γι’ αυτό το λόγο η επιγραφή χρησιμοποιεί ιδιαίτερα αρχαϊκή μορφή του. Δεν είναι μόνο ότι του λείπει το ωμέγα και το ήτα ως φωνήεν —αυτό συνέβαινε σε όλες τις παραλλαγές του αλφαβήτου έξω από την Ιωνία. Του λείπει ακόμα και το <φ>. Τον φθόγγο αυτό η επιγραφή τον γράφει ως ΠΗ, δηλαδή όπως ακριβώς τον έγραψαν οι Ρωμαίοι ως ph.

(Για να μην τα χάσουμε εντελώς, θα τον γράψω με το στοιχείο που λανσάρσισα στην Γιούνικοντ: <πͱ>>.)

Η Anne Jeffery αντέγραψε την επιγραφή ως εξής:

Η επιγραφή είναι επιεικώς δυσανάγνωστη για μας, γιατί οι μορφές των γραμμάτων έχουν αλλάξει ραγδαία· αυτό το S, για παράδειγμα, είναι ιώτα, και το hήτα εμφανίζεται σαν Θ. Αποκρυπτογράφηση των στοιχείων δίνει η αντίστοιχη σελίδα των κατάλοιπων της Jeffery.

Και μπορεί να μεταγραφεί η επιγραφή ως εξής, με τη δεύτερη αράδα στην κανονική σειρά αντί βουστροφηδόν:

ΝΑΙΤΟΝΔΕΛΠͱΙΝΙΟΝΕΚΡΙΜΟ
ΝΤΕΔΕΟΙΠͱΕΠΑΙΔΑΒΑΘΥΚΛΕΟΣΑΔΕΛΠͱΕΟ

Αν το καθαρίσουμε, του βάλουμε διαστήματα για τις λέξεις, και μαντέψουμε ποια φωνήεντα είναι μακρά, μας βγαίνει:

ναι τον Δελπ⊢ινιον ε̣ Κριμο̄ν
τε̄δε ο̄ιπ⊢ε παιδα, Βαθυκλεος αδελπ⊢εο[ν]

Και αν το περάσουμε σε συμβατική ελληνική ορθογραφία:

ναὶ <μὰ> τὸν Δελφίνιον,
ἦ Κρίμων τῆδε ᾦφε παῖδα Βαθυκλέος, ἀδελφεόν.

«Αλήθεια, μα τον Απόλλωνα των Δελφών, ο Κρίμωνας
εδώ [κάτι] το παιδί του Βαθυκλή, τον αδερφό του…»

(Η επιγραφή κόβεται πριν μάθουμε τίνος ήταν αδερφός. Τούτο το άρθρο νομίζει πως ήταν αδερφός του ίδιου του Κρίμωνα, ερμηνεία που, όπως θα δείτε, την απεύχομαι. Σε άλλη επιγραφή ο Κρίμωνας χαίρεται με το χορό του Σιμία, οπότε μερικοί νομίζουν πως αυτό ήταν το όνομα του παιδιού του Βαθυκλή.)

Οπότε, τρεις φορές το αρχαϊκό <πͱ> = ph, αντί για <φ>: Δελφίνιον, ἀδελφεόν, ᾦφε.

Τα αρχαία μου, ομολογώ, υστερούν κατά τόπους. Οπότε λέω και γω ο αφελής, τιιιιι παναπεί αυτό το «ᾦφε»;

Τον καιρό που πρωτοβρήκα την επιγραφή, μόλις είχαμε αποκτήσει στο TLG αντίγραφο του Μορφέα, του μορφολογικού αναλυτή από το πρόγραμμα Περσέας. Και μάλιστα μόλις τότε είχα καταφέρει να μεταγλωττίσω (ή επί το δημωδέστερον, να κάνω compile) το λογισμικό. Οπότε ευκαιρία, λέω και γω, να δοκιμάσω τον Μορφέα, και πατώ: w)=|fe.

Και δεν βγαίνει ιτς.

Δεν βγήκε ιτς, γιατί το αντίστοιχο ρήμα, το οἴφω, ήταν μεν στον κατάλογο των ρημάτων που είχε ο Περσέας από το λεξικό Liddell-Scott· αλλά το λογισμικό τα πήγαινε τόσο άσχημα με τα ρήματα, που ο κατάλογος είχε απενεργοποιηθεί, και το λογισμικό αναγνώριζει μόνο ξεχωριστό, μικρότερο κατάλογο ρημάτων, που είχαν δουλευτεί με το χέρι. Επειδή το οἴφω δεν πολυφιγουράρει στην αρχαία γραμματεία (και είναι και δωρικό), είχε περάσει στα αμελητέα.

Τότε κατάλαβα πως ο Μορφέας θέλει δουλειά ακόμα. Και αυτή τη δουλειά τη συνέχισα επί 12 χρόνια (με αρκετά από αυτά αποκλειστικά με βυζαντινά και νέα ελληνικά), μέχρι που με σκόλασαν από το TLG το ’16.

Και εντάξει, το ᾦφε είναι παρατατικός του οἴφω. Το οἴφω, τι να είναι άραγε;

Καλό και άγιο και πλήρες για την εποχή του το λεξικό του Liddell-Scott· αλλά… βικτωριανό. Και μου τα μασούσε στον ορισμό του οἴφω:

οἴφω, Dor. = ὀχεύω I, but only of human beings, τὰν Χελιδονίδα Plu.Pyrrh.28, cf. IG12(3).536 (Thera, vii B. C.), Leg.Gort.2.3; οἰφεῖ, as if from οἰφέω, in prov. ἄριστα χωλὸς οἰ., Mimn.15 Diehl, Com.Adesp.36, Diogenian.2.2.

οἴφω, Δωρικό = ὀχεύω Α, αλλά μόνο με αναφορά σε άνθρωπους, τὰν Χελιδονίδα Πλούταρχος Πυρρ. 28, πρβλ. IG12(3).536 (Θήρα, ζʹ π.Χ. αι), Νόμος της Γόρτυνος 2.3· οἰφεῖ, σαν να παράγεται από το «οἰφέω», στην παροιμία «ἄριστα χωλὸς οἰ.», Μίμνερμος 15 εκδ. Diehl, Κωμικά Αδέσποτα 36, Διογενιανός 2.2.

(IG12(3).536 είναι, βέβαια, η επιγραφή με τον Κρίμωνα.)

Και το ὀχεύω τι είναι, είπαμε;

of male animals, cover.
«αναφορικά με αρσενικά ζώα: καλύπτω»

Δηλαδή, σαν να λέμε, το βόδι «κάλυψε» τη γελάδα. Στη Σπάρτη τη δωρικόφωνη, λέει ο Πλούταρχος, τραγουδούσανε «Ὄχεε, Ἀκρότατε, και οἶφε τὰν Χελιδονίδα· μόνον παῖδας ἀγαθοὺς τᾷ Σπάρτᾳ ποίει»: «σπρώχνε», Ακρότατε, και «κάλυπτε» τη Χελιδονίδα: μόνο καλά παιδιά να κάνεις για τη Σπάρτη.

Ο νόμος της Γόρτυνας, από την επίσης δωρική Κρήτη, λέει «αἴ κα τὸν ἐλεύθερον ἒˉ τὰν ἐλευθέραν κάρτει οἴπεˉι, ἐκατὸν στατε͂ρανς καταστασεῖ· α- ἒˉ ϝοικέαν, π[έν]τε στατε͂ρανς»: αν κάποιος «καλύψει» με τη βία (κράτος ~ κάρτος) ελεύθερον ή ελεύθερη, πληρώνει πρόστιμο 100 στατήρες· αν είναι σπιτικιά (ϝοικέα, δηλαδή δούλα), πέντε στατήρες. Η αρχαία παροιμία λέει «ἄριστα χωλὸς οἰφεῖ»: και κουτσός που είναι, μια χαρά «καλύπτει». Και βέβαια, ο Κρίμωνας «κάλυψε» το παιδί του Βαθυκλή, μα τον Δελφίνιο Απόλλωνα.

Εμένα αλλιώς το λένε το «κάλυψε» στο χωριό μου.

Η συζήτηση για το πως λειτουργούσε η ομοφυλοφιλία στην αρχαία Ελλάδα, και για τις διαφορές ανάμεσα στην αρχαϊκότερη και την κλασική περίοδο, είναι μεγάλη. Και για τη συγκεκριμένη επιγραφή, υπάρχει γόνιμη συζήτηση για το αν ο Κρίμωνας γάμησε το παιδί του Βαθυκλή με σκεπτικό θρησκευτικό (με τις ευλογίες του Απόλλωνα, ως τελετουργία), ή απλώς έτσι για καυχησιά.

Ενδιαφέρον παράδειγμα της αρχαιοελληνικής καθομιλουμένης, μια φορά, σίγουρα είναι.

[Σημείωση δική μου: Να προσθέσω πάντως ότι μπορεί το Λίντελ Σκοτ να είναι βικτωριανό, αλλά το καινούργιο ιταλο-αρχαιοελληνικό λεξικό του Montanari στο συγκεκριμένο τουλάχιστον λήμμα δεν έχει κανένα παράθεμα παρά μόνο σκέτες παραπομπές. Δίνει όμως τη σημασία του ρήματος χωρίς σεμνοτυφίες: fottere.

Να προσθέσω επίσης ότι το «άριστα χωλός οιφεί» το καταγράφει μεταξύ άλλων ο παροιμιογράφος Διογενιανός, που εξηγεί ότι οι Αμαζόνες όσα αγόρια γεννιόντουσαν, τα κούτσαιναν. Κάποτε είχαν πόλεμο με τους Σκύθες οι οποίοι, θέλοντας να τις εξαπατήσουν, τους είπαν ότι ‘εμείς θα σας παντρευτούμε αρτιμελείς, γιατί οι δικοί σας άντρες είναι ανάπηροι’. Οπότε η βασίλισσα των Αμαζόνων απάντησε: Άριστα χωλός οιφεί.]

Προηγούμενες δημοσιεύσεις του Νίκου Νικολάου στο ιστολόγιο:

Να λείπει το βύσσινο; (Μια συνεργασία του Νίκου Νικολάου)

Σύρος και Ερμούπολη (Μια συνεργασία του Νίκου Νικολάου)

Πώς ήταν τα ελληνικά πριν από 500 και πριν από 1000 χρόνια; (Μια συνεργασία του Νίκου Νικολάου)

Πώς χαντάκωσα τα Παμφυλιακά.

Οι πενήντα αποχρώσεις της παραφιλίας