Τα ελληνόψυχα χημικά στοιχεία (μια συνεργασία του Νίκου Νικολάου)

Εδώ και λίγο καιρό έχουμε αρχίσει να δημοσιεύουμε συνεργασίες του φίλου γλωσσολόγου Νίκου Νικολάου. Το σημερινό άρθρο είναι το όγδοο αυτής της συνεργασίας. Στο τέλος θα βρείτε ευρετήριο των προηγούμενων.

Το σημερινό άρθρο έχει θέμα που μου θυμίζει την… προηγούμενη ζωή μου όταν ήμουν χημικός μηχανικός, αφού εξετάζει τα ονόματα κάποιων χημικών στοιχείων και για ποιον λόγο διαφέρουν στα αγγλικά, μια διαφορά που προκαλεί και γουστόζικα μεταφραστικά μαργαριτάρια όταν κάποιος κάνει λόγο για… σόδιο ή ποτάσσιο. Όσο για τη διάκριση της ονοματολογίας ανάμεσα σε μέταλλα και σε αμέταλλα δεν είμαι βέβαιος αν την έχουν προσέξει πολλοί. Στη συνέχεια, εξετάζονται και ονόματα άλλων χημικών στοιχείων. Δίνω όμως τον λόγο στον Νικολάου.

Αρχική δημοσίευση στα αγγλικά στο ιστολόγιο του Νικολάου.

Τέθηκε κάποτε στην αγγλόφωνη Κβόρα η ερώτηση, «γιατί οι αγγλόφωνοι δε λένε τα χημικά στοιχεία Νάτριο, Κάλιο, Σιλίκιο, αλλά Σόδιο, Ποτάσσιο, Σίλικο;»

Η ερώτηση αυτή μου κέντρισε το ενδιαφέρον αρκετά, ώστε να το ψάξω στη Βικιπαίδεια.

Η προτίμηση που έχουν τα αγγλικά για τα ονόματα Σόδιο, Ποτάσσιο, και τα γερμανικά για τα ονόματα Νάτριο, Κάλιο, εξηγείται πολύ απλά. Ο Άγγλος χημικός Humphry Davy, που απομόνωσε πρώτος το νάτριο και δεύτερος το κάλιο, τα βάφτισε Σόδιο και Ποτάσσιο το 1807. Σόδιο, γιατί απομονώθηκε από τη σόδα, και ποτάσσιο, γιατί απομονώθηκε από την ποτάσσα, τη φυτική στάχτη, όρο αγγλικό από τα ολλανδικά. Ο Γερμανός χημικός Ludwig Wilhelm Gilbert, αντιπρότεινε τα ονόματα Νατρόνιο και Κάλιο. Νατρόνιο, γιατί βρίσκεται και στο νάτρο, και κάλιο, από το αλκάλιο, που αρχικά σήμαινε κι αυτό φυτική στάχτη, και ως όρος προήρθε από τα αραβικά. (Το δε Κάλιο αντιστοιχεί στο όνομα που του δόθηκε από τον πρώτο που το απομόνωσε, τον πάλι Γερμανό Martin Heinrich Klaproth το 1797.)

Η διαμάχη που ακολούθησε την επόμενη δεκαετία δίχασε Γερμανοσουηδούς και Αγγλογάλλους. Οι Αγγλογάλλοι τήρησαν τα ονόματα του Άγγλου, και οι Γερμανοσουηδοί τήρησαν τα ονόματα του Γερμανού. Τα σύμβολα των διαφόρων χημικών στοιχείων είναι πατέντα του Jöns Jakob Berzelius, και ο Μπερζέλιους, σουηδός ων, ασπάστηκε τα γερμανικά ονόματα με τα σύμβολα Na και K.

Και αν κοιτάξει κανείς την κατανομή των ονομάτων του νατρίου και του καλίου στις ευρωπαϊκές γλώσσες, διαπιστώνει πως όντως διαχωρίζει τη δυτική και την κεντροανατολική Ευρώπη. Τα γαλλικά, τα ιταλικά, τα ισπανικά και τα πορτογαλικά πήραν τα αγγλικά ονόματα. Από την Ολλανδία μέχρι τη Ρωσία, οι υπόλοιπες γλώσσες πήραν τα γερμανικά, αν και υπάρχουν εξαιρέσεις: τα ρουμάνικα και τα τούρκικα αποδείχθηκαν γαλλόφρονα. Τα ελληνικά σε πολλά ήταν και αυτά γαλλόφρονα, αλλά στο συγκεκριμένο ζήτημα γερμανοφρονήσαμε.

Στην ερώτηση προστέθηκε και η διαφορά σιλίκου/σιλικίου, στοιχείου που βέβαια στα ελληνικά το λέμε πυρίτιο. (Silicon = πυρίτιο, silicone = σιλικόνη.) Αυτή τη φορά, το γερμανικό όνομα άρχισε με τον Βρετανότατο Χάμφρι Ντέιβι, που το βάφτισε σιλίκιο (δηλαδή silicium), γιατί το θέωρησε μέταλλο. Εννιά χρόνια μετά, ο Thomas Thomson το κάλεσε σίλικον (silicon), γιατί το θεώρησε αμέταλλο, σαν τον άνθρακα (carbon) και το βόριο (boron). Οι χημικοί τώρα το θεωρούν μεταλλοειδές, δηλαδή ενδιάμεση κατηγορία.

Στο βόριο, φαίνεται πως μόνο τα ελληνικά επέμειναν στο -ιο (τα λατινικά δέχονται είτε borium είτε borum)· οι υπόλοιπες ευρωπαϊκές γλώσσες το έκαναν αμέταλλο (όσο τηρούσαν ακόμα τη διαφορά στα ονόματα των στοιχείων), και το ονομάζουν είτε boron είτε bor. Αλλά μόνο τα αγγλικά το βάφτισαν το πυρίτιο σαν αμέταλλο: τα γαλλικά, τα γερμανικά, τα ιταλικά και τα ισπανικά όλα το είπαν σιλίκιο. Τα ρωσικά (όθεν και οι σλαβικές γλώσσες) το είπαν με το δικό τους όνομα kremnij, που παράγεται από το κρημνός. Οι υπόλοιπες γλώσσες που το ονομάζουν σίλικο είναι γλώσσες υπό αγγλική επιρροή: οι κελτικές γλώσσες, και γλώσσες που δοκίμασαν αγγλική ή αμερικανική αποικιοκρατία, όπως τα φιλιππινέζικα, τα αφρικάανς (και όχι τα ολλανδικά!), η σουαχίλι, η γιορούμπα.

Οι καθ’ ημάς εξελλήνισαν το σιλίκιο (από το λατινικό silex, πυρόλιθος), και το έκαναν πυρίτιο. Ντόπια ονόματα εμφανίζονται πού και πού για τα χημικά στοιχεία, σε γλώσσες με καθαρεύον πνεύμα· είδαμε το ρωσικό kremnij, και βέβαια τα γερμανικά απέδωσαν το οξυγόνο ως Sauerstoff. Μόλις είδαμε πάντως πως τα ελληνικά γερμανοφρόνησαν με το νάτριο και το κάλιο· οπότε μου δημιουργήθηκε η περιέργeια να ψάξω, ποιες γλώσσες ακολούθησαν τα ελληνικά στην ονοματολογία τους, και πού και γιατί διάλεξαν να χρησιμοποιήσουν γηγενή όρο.

• Με το Na και το K, λοιπόν, ακολουθήσαμε τα γερμανικά.
• Όπου τα γερμανικά ακολούθησαν γερμανικό όρο, ενώ τα γαλλικά διάλεξαν ελληνογενή όρο, με μεγάλη μας χαρά διαλέξαμε τον ελληνόψυχο όρο των Γάλλων. Έτσι κάναμε με το H, N, O (Hydrogène, Azote, Oxygène αντί Wasserstoff, Stickstoff, Sauerstoff). Στην περίπτωση του αζώτου, έπεσε άλλη διαμάχη για την ονομασία, ανάμεσα σε άζωτο και νιτρογόνο· το νιτρογόνο επικράτησε στα αγγλικά, τα ισπανικά (αλλά όχι τα πορτογαλικά), τα νορβηγικά και τα ουγγρικά. Οι υπόλοιπες δυτικοευρωπαϊκές γλώσσες πήγαν με την πρόταση του Λαβουαζιέ, ενώ τα τσέχικα μετέφρασαν το γερμανικό Stickstoff ως dusík, και το αναμετέδωσαν στα σλοβακικά, τα σλοβενικά, και τα σερβοκροατικά.
• Στο F, όπου τα γαλλικά δίστασαν ανάμεσα σε λατινογενή και ελληνογενή όρο (φλούορο εναντίον φθόριο), διαλέξαμε πάλι τον ελληνοπρεπέστερο, το Phthorion που είχε προτείνει ο Ampère το 1810, και τον ίδιο όρο ασπάστηκαν τα ρωσικά και οι διπλανές ανατολικοσλαβικές γλώσσες.
• Με το Zn όλες οι ευρωπαϊκές γλώσσες ακολούθησαν γερμανικό δημώδες όνομα, τον τσίγκο. Εμείς όμως είχαμε την περγαμηνή του Θεόπομπου (όπως τον μετέδωσε ο Στράβωνας), που ανέφερε κάποιο μέταλλο ως σταγόνες από ψευδάργυρο, και που πιστεύεται ότι εννοούσε τον τσίγκο. Κοτζάμ αρχαία αναφορά ήταν αυτή, δεν γινόταν να την προσπεράσουμε στον επιστημονικό μας λόγο, όσο και αν ο λαουτζίκος τον έλεγε κι αυτός τσίγκο.
• Σε τρεις περιπτώσεις κάναμε μεταφραστικό δάνειο. Το Si πυρίτιο το είδαμε.
• Το Pt, την πλατίνα, κοφτήκαμε να την κάνουμε λευκόχρυσο. Την πλατίνα Σουηδός χημικός, ο Henrik Teofilus Scheffer, την ονόμασε «λευκό χρυσό» το 1752, σε μια από τις πρώτες εκτενείς περιγραφές του μετάλλου. Φαίνεται να είμαστε από τις λιγοστές γλώσσες που θυμόμαστε τον Σέφερ, αν και όχι η μοναδική: τα τατάρικα λένε κι αυτά την πλατίνα agaltın, «λευκό χρυσό». Βέβαια τα τατάρικα δεν το επινόησαν μόνα τους, ούτε και από επαφή με τα ελληνικά: όταν πρωτοανακαλύφθηκε η πλατίνα στη Ρωσία το 1819, το «νεό σιβηρικό μέταλλο» ονομάστηκε και εκεί «λευκός χρυσός» (belyj zoloto)—ίσως σε ανάμνηση του Σέφερ, αλλά μάλλον ανεξαρτήτως, ιδίως επειδή στα Ουράλια βρέθηκε σε κοιτάσματα χρυσού. Ο χαρακτηρισμός ως λευκός χρυσός απαντούσε, όπως λέει η ελληνική Βικιπαίδεια, παλαιότερα στην Ολλανδία (witgoud), και στα κινέζικα, τα γιαπωνέζικα και τα κορεάτικα.

Η τελευταία περίπτωση μεταφραστικού δανείου είναι το στοιχείο που δεκαετίες τσακώνονται Άγγλοι και Αμερικάνοι αν είναι αλούμινο ή αλουμίνιο, αλλά που εμείς το είπαμε αργίλιο. Αλουμίνιο ονομάστηκε από τη στυπτηρία, alum στα λατινικά, της οποίας το αργίλιο είναι συστατικό. Εμείς το αποδώσαμε στον άργιλο, τον πηλό, που και αυτο έχει το αργίλιο συσταστικό, και που συγγενεύει με το στυπτήριο. Είναι πάντως παράδοξο που διαλέξαμε άλλη ουσία εντελώς για το όνομα, αντί να μεταφράσουμε το aluminium, ιδίως όταν ο χημικός Louis-Bernard Guyton de Morveau, που πρώτος πρότεινε το όνομα το 1782, απέρριψε το όνομα argilium ρητώς:

La seconde terre est celle qui sert de base à l’alun: en la nommant argille, il faudroit chercher un autre nom au minéral, qui n’en recèle jamais qu’une portion; il faudroit, suivant notre second principe, substituer le mot argilleux au mot alumineux, pour tous ses composés. Il est plus simple de conserver le dernier, & en tirer un substantif, pour indiquer l’étre primitif. Ainsi, l’on dira que l’alun ou vitriol alumineux a pour base l’alumine, que la Nature nous offre abondamment dans les argilles.
Το δεύτερο χώμα είναι αυτό που αποτελεί τη βάση της στυπτηρίας. Αν το ονομάζαμε άργιλο, θα έπρεπε να ψάξουμε άλλη ονομασία για το ορυκτό, που δεν έχει καν κομμάτι του. Θα έπρεπε κατά τη δεύτερή μας αρχή [στην ονοματολογία των χημικών ενώσεων] να αντικαταστήσουμε το όνομα «αργιλούχο» με το όνομα «αλουμινούχο» για όλες του τις ενώσεις. Πιο απλό είναι να κρατήσουμε το τελευταίο, το «αλουμινούχο», και να σχηματίσουμε από αυτό ουσιαστικό, για να δηλώσουμε το πρωταρχικό συστατικό [δηλ. στοιχείο]. Έτσι, θα πούμε πως η στυπτηρία ή το αλουμινούχο βιτριόλι [θειικό αργίλιο] έχει ως βάση το αλουμίνιο, που μας παρέχει η Φύση πλουσιοπάροχα στα άργιλλα.

Η αποφυγή του «στυπτήριον» αντί «αργίλλιον» με έβαλε σε υποψία, μπας και ήθελαν οι λογιώτατοι που το κάλεσαν έτσι να αποφύγουν τον υπαινιγμό στην παραδοσιακή χρήση της στύψης, ως αλοιφή για τις αιμορροΐδες…

 

Προηγούμενες δημοσιεύσεις του Νίκου Νικολάου στο ιστολόγιο:

Να λείπει το βύσσινο;

Σύρος και Ερμούπολη

Πώς ήταν τα ελληνικά πριν από 500 και πριν από 1000 χρόνια;

Πώς χαντάκωσα τα Παμφυλιακά.

Οι πενήντα αποχρώσεις της παραφιλίας

Ο Κρίμωνας και το παιδί του Βαθυκλή

Τα ελληνικά ποιήματα του Τζελαλεντίν Ρουμί