Χαράλαμπος Κανόνης (Δημ. Σαραντάκος) 6 – Οι πρώτες αντιστασιακές κινήσεις στη Λέσβο

Εδώ και λίγο καιρό άρχισα να δημοσιεύω, σε συνέχειες, το βιβλίο του πατέρα μου «Χαράλαμπος Κανόνης. Η ζωή και ο θάνατος ενός Ανθρώπου», το πρώτο μη επιστημονικό βιβλίο του.

Ο Κανόνης ήταν Μυτιληνιός, γεωπόνος, υπάλληλος της ΑΤΕ, συνάδελφος και επιστήθιος φίλος του παππού μου, στέλεχος του ΕΑΜ και του ΚΚΕ. Βρήκε μαρτυρικό θάνατο τον Μάρτιο του 1948 στη Χίο, στον εμφύλιο.

Κανονικά οι δημοσιεύσεις γίνονται κάθε δεύτερη Τρίτη. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Στη σημερινή έκτη συνέχεια περνάμε στο δεύτερο κεφάλαιο του δεύτερου μέρους του βιβλίου που το χώρισα σε δύο κάπως μικρά μέρη αντί να βάλω ένα κάπως μεγάλο.

Η πρώτη αντιστασιακή οργάνωση που δημιουργήθηκε στη Λέσβο ήταν μια μικρή ομάδα, που συγκρότησε το Μάη κιόλας του 1941, αμέσως μετά την άφιξη των Γερμανών στο νησί, ο Αγαμέμνων Αναστασιάδης. Ήταν ολιγομελής ομάδα, που βρισκόταν σ’ επαφή με τον « Όμηρο» της Αθήνας και οι μοναδικές της αρμοδιότητες ήταν να φυγαδεύει αξιωματικούς και πολίτες στη Μέση Ανατολή μέσω Τουρκίας και να συγκεντρώνει επίσης πληροφορίες. Μέλη της οργάνωσης αυτής ήταν ο λιμενάρχης Μυτιλήνης Ηλίας Καζάκος, ο απότακτος του κινήματος του 1935 ταγματάρχης Σοφοκλής Βουρνάζος, ο ναυτικός πράκτορας Χριστόφορος Ευστρατίου και άλλοι. Η οργάνωση πολύ γρήγορα εντοπίστηκε από τους γερμανούς και διαλύθηκε. Ο Καζάκος πιάστηκε στην Αθήνα και τουφεκίστηκε. Ο Βουρνάζος εξορίστηκε στη Θεσσαλονίκη κι ο Αναστασιάδης ξέφυγε στη Μέση Ανατολή.

Από τους πρώτους μήνες της Κατοχής άρχισαν κι οι κομμουνιστές της Μυτιλήνης να κινούνται για ν’ αναδιοργανώσουνε το κόμμα τους. Από τα προδικτατορικά μέλη του κόμματος, πολλοί βρίσκονταν στα διάφορα ξερονήσια εξόριστοι ή ήταν κλεισμένοι στο στρατόπεδο της Ακροναυπλίας. Όσοι απ’ αυτούς επιζήσανε φτάσανε στο νησί πολύ αργά, μετά την απελευθέρωση κι έτσι δεν πήρανε μέρος στη λεσβιακή αντίσταση. Υπήρχαν όμως και μερικοί κομμουνιστές, που δεν πιάστηκαν ποτέ κατά τη δικτατορία του Μεταξά, είτε γιατί στάθηκαν τυχεροί είτε γιατί ήταν άγνωστοι στην Ασφάλεια. Τέλος ήρθανε τις πρώτες βδομάδες της εισβολής και λίγοι εξόριστοι, που δραπέτευσαν, επωφελούμενοι από τη γενική αποδιοργάνωση του κρατικού μηχανισμού.

Το γεγονός είναι πως κατά τη διάρκεια της Τετάρτης Αυγούστου και του πολέμου της Αλβανίας, η δράση των κομμουνιστών ποτέ δεν εκμηδενίστηκε στη Λέσβο. Έρανοι για τους εξόριστους και τις οικογένειές τους γίνονταν ακόμα και το 1939, φυσικά ανάμεσα σε πολύ έμπιστα και γνωστά πρόσωπα. Είχε επίσης διασωθεί και φυλαγόταν σε σίγουρα σπίτια η βιβλιοθήκη των προδικτατορικών γραφείων του Κόμματος, που την αποτελούσαν ογδόντα περίπου βιβλία. Πολλές φορές η βιβλιοθήκη μεταφερόταν από σπίτι σε σπίτι. Στις περιπτώσεις αυτές τα βιβλία μπαίναν σε τσουβάλια, για να μη προκαλούν υποψίες.

Μετά τη δημιουργία της ανασυγκροτημένης Κεντρικής Επιτροπής η οικοδόμηση των κομματικών οργανώσεων προχώρησε ταχύτατα σ’ ολόκληρη τη χώρα. Από την 1η Αυγούστου μια από τις μεγαλύτερες κομματικές οργανώσεις, το Ανεξάρτητο Μακεδονικό Γραφείο, δήλωσε πως πειθαρχεί στην ανασυγκροτημένη Κεντρική Επιτροπή και παύει να είναι ανεξάρτητο. Στις 27 του Σεπτέμβρη εκπρόσωποι του Κομμουνιστικού Κόμματος, του Αγροτικού Κόμματος, του Σοσιαλιστικού Κόμματος, και της Ένωσης Λαϊκής Δημοκρατίας, συγκρότησαν το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο, το ΕΑΜ, που εξελίχτηκε στην κύρια αντιστασιακή οργάνωση σε πανελλήνια κλίμακα.

Το πρώην ανεξάρτητο Μακεδονικό Γραφείο προσπάθησε στις αρχές του Σεπτέβρη να έρθει σ’ επαφή με τους μυπληνιούς κομμουνιστές. Ήταν τότε πιο εύκολη η επικοινωνία της Λέσβου με τη Θεσσαλονίκη παρά με την Αθήνα, γιατί η Λέσβος, η Χίος και η Λήμνος ανήκαν όπως και η Κεντρική Μακεδονία στη γερμανική ζώνη κατοχής, ενώ η υπόλοιπη Ελλάδα ανήκε στην ιταλική ζώνη.

Το Μακεδονικό Γραφείο έστειλε στη Μυτιλήνη έναν παλιό κομμουνιστή, το Νίκο Βουδούρη, κρατούμενο της Ακροναυ- πλίας, που νοσηλευόταν μαζί μ’ άλλους κρατούμενους στο σανατόριο του Ασβεστοχωριού κι είχε δραπετεύσει τις μέρες που μπαίναν οι Γερμανοί στη Θεσσαλονίκη. Διαλέχτηκε ο Βουδούρης γιατί ναι μεν δεν ήταν Μυτιληνιός, νάναι γνωστός στην Ασφάλεια του νησιού, αλλά δεν ήταν κι ολότελα ξένος με το νησί, μια που ήταν παντρεμένος με μια κοπέλα από τη Βατούσα, ένα χωριό του δυτικού τμήματος της Λέσβου.

Ο Βουδούρης έφτασε στη Μυτιλήνη τον Οχτώβρη του 1941 και κατέλυσε στο ξενοδοχείο της Μεγάλης Βρεταννίας, στην Προκυμαία, πιάστηκε όμως την επομένη της άφιξής του, χωρίς να προφτάσει να έρθει σε επαφή με κανέναν ντόπιο. Είναι χαρακτηριστικό πως πιάστηκε από την Ασφάλεια αλλά παραδόθηκε την άλλη κιόλας μέρα στους Γερμανούς με την «κατηγορία» του κομμουνιστή. Ανακρίθηκε με φοβερά βασανιστήρια για πολλές μέρες στα κρατητήρια της Γκεστάπο και τελικά πέρασε από στρατοδικείο, καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέστηκε στα τέλη Νοεμβρίου του 1941.

Τελικά οι κομμουνιστές της Μυτιλήνης απόχτησαν επαφή με το Κέντρο στις αρχές του 1942 και από την Αθήνα αυτή τη φορά, καθώς απλώνονταν οι οργανώσεις του ΕΑΜ στη χώρα. Στο μεταξύ όμως δεν έμειναν αδρανείς. Τέλη Αυγούστου με αρχές Σεπτεμβρίου του 1941 συγκρότησαν μια αντιστασιακή ομάδα, την «Εθνική Οργάνωση Λέσβου» μαζί με άλλους αριστερούς, σοσιαλιστές, και δημοκράτες διανοούμενους, υπαλλήλους, εργάτες, επαγγελματίες.

Προς το τέλος του 1941 άρχισαν να κινούνται και οι δημοκράτες αξιωματικοί, οι περισσότεροι απότακτοι του Κινήματος του 1935. Η κίνηση αυτή πάντως δεν απόχτησε ποτέ οργανωτική δομή. Άλλωστε γρήγορα αρκετοί από τους αξιωματικούς αυτούς διέφυγαν στη Μέση Ανατολή.

Η διαφυγή στη Μέση Ανατολή ήταν τον πρώτο χρόνο της Κατοχής η πιο εξαπλωμένη αντιστασιακή πράξη. Τους πρώτους έξι μήνες πέρασαν με βάρκες και μικρά καΐκια στην Τουρκία πάνω από τρακόσιοι, νέοι κυρίως, Μυτιληνιοί. Αργότερα ο ρυθμός των διαφυγών επιβραδύνθηκε, αλλά ποτέ δεν μηδενίστηκε. Τους φυγάδες τους υποδέχονταν πράκτορες των συμμάχων, κυρίως άγγλοι, σπανιώτερα αμερικανοί, που είχαν εγκαταστήσει κρυφές βάσεις κατασκοπίας στο τουρκικό έδαφος απέναντι από τα ελληνικά νησιά, με την ανοχή της τουρκικής κυβέρνησης, που ταυτόχρονα διατηρούσε φιλικές σχέσεις και με τη Γερμανία. Από τις βάσεις αυτές οι Μυτιληνιοί φεύγαν για την Παλαιστίνη και κατατάσσονταν στα εκεί ελληνικά τμήματα.

O Νίκος Βολογιάννης (σκίτσο Μίλτη Παρασκευαΐδη)

Η διαφυγή στην Τουρκία δεν ήταν πάντα ακίνδυνη υπόθεση. Εκτός από τις δυσκολίες και τα απρόοπτα που είχε ο νυχτερινός διάπλους με βάρκα, υπήρχε και το ενδεχόμενο να πέσεις σε γερμανόφιλο Τούρκο αξιωματικό (και τέτοιοι α- φθονούσαν στον τουρκικό στρατό), οπότε σε ξαναγύριζαν την επομένη πεσκέσι στους Γερμανούς. Σ’ αυτή την περίπτωση η ποινή ήταν μία και μόνη: θάνατος. Δεκάδες νέοι έχασαν τη ζωή τους μ’ αυτόν τον τρόπο. Ο πρώτος που εκτελέστηκε για απόπειρα διαφυγής ήταν ένας αγρότης ονόματι Ψάνης. Για λόγους παραδειγματισμού η εκτέλεση έγινε φανερά μπροστά σε πολύν κόσμο στα Τσαμάκια. Ο θελκτικός αυτός τόπος περιπάτου και ρεμβασμού καθιερώθηκε από τότε σαν ο «συνήθης τόπος των εκτελέσεων». Και το μέρος στοίχειωσε.

Οι άγγλοι μέσω του κατασκοπευτικού τους κέντρου της Σμύρνης ήρθαν σ’ επαφή με Μυτιληνιούς πατριώτες και οργάνωσαν στο νησί δικό τους κλιμάκιο κατασκοπείας, υπαγόμενο στην Ιντέλιτζενς Σέρβις και εξοπλισμένο με ασύρματο. Επικεφαλής του κλιμακίου ήταν ο ξενοδόχος Νίκος Βολογιάννης, ο οποίος στρατολόγησε το Γ. Μούρα, τον Α. Τόννο και δυο τρεις άλλους. Η ομάδα αυτή, αποκομμένη από οποιαδήποτε άλλη αντιστασιακή οργάνωση της Μυτιλήνης, εντοπίστηκε πολύ γρήγορα από την Γκεστάπο και στις αρχές του 1942 εξουδετερώθηκε. Οι Βολογιάννης, Τόννος και Μούρος πιάστηκαν, δικάστηκαν στη Θεσσαλονίκη, καταδικάστηκαν σε θάνατο και τουφεκίστηκαν στην Τούμπα.

Advertisement